ادەبيەت

قازاقتىڭ قادىرىنا اينالعان اقيىق اقىن مىرزا ءالي:

ايتامىز بىزدەر اقىن دەپ،
جىرلارى وت بوپ مازداعان.
اقىنعا كەرەك اقىل كوپ،
اساۋلىق كەرەك ازداعان، - دەپ جىرلاعانداي، قازاق پوەزياسىندا ءور مىنەزدى، اساۋ، ارقالى اقىندار از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى – ايتۋلى اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى باقىتجان الديار دەسەك، استە جاڭىلىسىنا قويماسپىز. سول اقىن باۋىرىمىزدىڭ  بۇگىندە ەردىڭ جاسى – ەلۋگە تولىپ وتىرعان جاعدايى بار.

ادام بالاسىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى باقىتى – ەسىمىنىڭ كوركەم بولۋى دەيتىن بولساق، بۇگىنگى كەيىپكەرىمىزدىڭ شىنىمەن-اق اتى زاتىنا ساي سىڭايلى. ءبىز كوزىن كورگەن، ۇزاق عۇمىر كەشكەن، ءدۇيىم ەلگە اسقان سىيلى اتاسى الديار اقساقال ما، الدە اكەسى الدابەرگەن الديارۇلى، اناسى فاتيما ايتۋعانقىزى ما، كىم ءبىلسىن، وعان وسىنداي ادەمى ات قويىپتى. ءسىرا، مىنا ومىردە باقىتتى جان بولسىن دەگەن اسقاق ارمانمەن، ۇكىلى ۇمىتپەن جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقان سابيگە  باقىتجان دەپ ەسىم-سوي قويعان شىعار، بالكىم. سول باقىتجان بۇگىندە ەردىڭ جاسى – ەلۋگە تولعان مەرەيتويىن تۋىپ-وسكەن جەرى – كۇنشۋاقتى وڭتۇستىك وڭىرىندە بارلىق ءسان-سالتاناتىمەن اتاپ وتكەلى وتىر. 14 قاراشا كۇنى ساعات 16.00-دە تابارىك تۇركىستانداعى فاراب كىتاپحاناسىندا، ال ەرتەڭىنە تاعى دا  ساعات 16.00-دە شىمكەنتتەگى جاستار رەسۋرستىق ورتالىعىندا ايتۋلى اقىننىڭ، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى باقىتجان الدياردىڭ شىعارماشىلىق كەشتەرى ۇيىمداستىرىلماق.

باقىتجان قاسيەتتى نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى قايىرلاعان كيەلى قازىعۇرت اۋدانىمەن اتتاس قاسيەتتى تاۋدىڭ باۋرايىندا تۋىپ-وسكەن. 1974 جىلى 20 قازاندا تۇربات اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. «اتاسىنىڭ بالاسى» بولعاندىقتان اكە-شەشەسىنەن قايمىقپاستان ەركە بولىپ ۇلعايعانى داۋسىز. قاراپايىم اۋىل بالاسى  اتتىڭ قۇلاعىندا ويناپ، قوي-قوزى باققان، دومبىرا شەرتىپ، ءان-كۇي تارتقان،  اسىق ويناپ، اڭ اۋلاعان. تۋعان جەرىندەگى اقپاراق وزەنىنە شومىلعان. تۇمسا تابيعاتپەن ەتەنە ارالاسقان.

قارشادايىنان وقۋ-بىلىمگە اسقان زەرەكتىك تانىتقان بوزبالا  مەكتەپ وقۋشىلار اراسىندا وتكەن وبلىستىق ايتىسقا قاتىسىپ، باس بايگەنى جەڭىپ العان ەكەن. مەكتەپتە  ساباقتى جاقسى وقىعانىمەن، قيعاش قىلىقتارى دا  از ەمەس كورىنەدى. بۇزىقتاۋ، ەركەلەۋ، قياليلاۋ بولعان سىڭايلى. ماحابباتى تىم ەرتە ويانىپ، ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرەتىن اپايىنا ەسسىز عاشىقتىق سەزىم تانىتقان. كەيىننەن سول اپايىنىڭ: «بالاسىڭ عوي، نە بىلەسىڭ؟» - دەپ اعىل-تەگىل ارمانسىز جىلاعانىن ءوز كوزىمەن كورگەن. بۇل جايىندا اقىننىڭ 1999 جىلى جازعان «ورىس ءتىلى اپاي» اتتى باللاداسى بار. نەگە ەكەنى بەلگىسىز اقىر-سوڭىندا سول اپايى اۋىلدان ءبىرجولا كەتىپ قالعان ەكەن.

ماحاببات جىرشىسى دەمەكشى، تاعى بىردە وزبەك قىزىنا كوز قيىعىن سالىپ كورگەن. ونىسى مۇنى «نامانگانعا كەتىپ قالامىن»، - دەپ ۇركىتكەن. وكىنىشكە وراي، باقىتجاننىڭ سول عاشىعى وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، ماجنۇنتالعا اسىلىپ قالعان. بۇل جايىنداعى «گۇلباحور» دەپ اتالاتىن باللادانى دا اقىننىڭ  كىتابىنان وقىعانبىز.

جوعارى ءبىلىمدى مامان اتانىپ، ءتىل جاناشىرى اتانىپ، شاكىرت تاربيەلەۋدى ماقسات-مۇرات تۇتقان باقىتجان تابارىك تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي  اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىمكەنت ءبولىمىنىڭ (قازىرگى وزبەكالى جانىبەكوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى) فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. اتالمىش  جوعارى وقۋ ورنىنىڭ تالانتتى تۇلەكتەرى – يسرايل ساپارباي، نارماحان بەگالىۇلى، ءحانبيبى ەسەنقاراقىزى، ءابىلدا ايماق، امزە قالمىرزا سەكىلدى اعا ۇرپاقتىڭ اقىندىق جولىن سەنىممەن جالعاستىرۋعا تالپىنىس جاسايدى.

ول الدىمەن  ايتىسكەر اقىن رەتىندە تانىلعان. وسى جولداعى ۇلاعاتتى ۇستازى، اقىنداردىڭ حانى، بەگى قانىبەك سارىباەۆتان ونەگەلى ءتالىم-تاربيە الىپ، شىڭدالا تۇسكەن. قيماس دوسى ءارى كۇيەۋ بالاسى  بەكارىس شويبەكوۆپەن بىرگە ايتىس ونەرىنىڭ قىر-سىرىنا بار ىنتا-ىقىلاسىمەن قانىعا باستاعان. ءسويتىپ، قوس قۇرداس تالاي الامان ايتىستاردا جۇلدەگەر اتانعان. كەيىننەن بۇل ەكەۋىنىڭ جولى ەكى ايىرىلعان. بەكارىس ايتىس ونەرىن ومىرلىك سەرىك ەتسە، ال باقىتجان جازبا  پوەزياعا اۋىسقان.  قازىرگى تاڭدا ول ەگەمەن ەلىمىزدەگى ۇزدىك   تالانتتاردىڭ، دارا شىققان دارىنداردىڭ ساناتىنان سانالادى.

جاۋھار جازۋشى، رۋحاني  اعاسى مارحابات بايعۇت: «مەن ونىڭ شىعارمالارىن شىدامسىزدىقپەن كۇتىپ، كوبىرەك وقىعىم كەلىپ جۇرەتىندەردىڭ قاتارىندامىن. ءبىز باقىتجانمەن بىرگە جۇمىس ىستەيمىز، ءبىر مەكەمەدە مەملەكەتتىك قىزمەت اتقاراىز. باياعىدا، وسىدان ون جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن مەن وعان: «سەن ايتىستى (اقىندار ايتىسىن ايتىپ وتىرمىن) ءبىرجولا قويىپ، جازبا جاعىمەن بولساڭ قايتەدى؟» - دەپ ەدىم.  مەنىڭ سول ءسوزىم اسەر ەتتى مە، ءوزىنىڭ ءھام ىشىندە جۇرگەن جاعدايات پا، كىم ءبىلسىن-اي، ءبىزدىڭ باقىتجان سودان سوڭ اقىندار ايتىسىنا قاتىسپادى. قاتىسا قويايىن دەپ قىزبالانبادى. ايتىستىڭ دا وزىندىك وزگەشە ورنى بار بولار، ۇلتىمىزدىڭ قايتالانباس قاسيەتى شىعار، الايدا، ايتىسىڭىز باسقا دا، ونەر رەتىندەگى جازبا ولەڭنىڭ ءجونى مۇلدە وزگەشە عوي. ايتىستىڭ ارتىقشىلىقتارىن مويىنداي تۇرا كوركەم قۇنارلى جالقى عانا جىرعا ايىرباستاي المايتىنىمىز راس قوي، كەيدە...

كەيدە باقىتجان الديارعا ايتىستى قويا قويساڭشى دەپ اقىل ايتىپ، وبال جاسادىم با دەپ تە ويلايمىن. شىنتۋايتىنا كەلسەك،  ونىڭ ايتىسكەرلىك تالانتى دا وسى كۇنگى جەتى-سەگىز ماشينە ۇتقان   ايتىس اقىندارىنان  ءبىر مىسقال دا  كەم ەمەس-ءتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن جەتى-سەگىزگە جەتكىزبەسە-داعى ءۇش-تورتەۋىنە يە بوپ ۇلگەرەر  ەدى. امال نەشىك. الديارىڭىزدا  ايتىس اقىنى ەمەس، جازبا شايىر بولعاندىعىنان ءبىر ماشينە دە جوق قازىر»، - دەگەن ءمولدىر مۇڭىن جاسىرماي جازعانى جادىمىزدا.

باقىتجاننىڭ ولەڭدەرى تۇڭعىش رەت 1995 جىلى شىمكەنتتەگى «جىر دوداسى» دەپ اتالاتىن ۇجىمدىق جيناققا ەنگەن ەكەن. شىعارمالارى بۇدان بولەك تاعى ءۇش  ۇجىمدىق جيناقتا جاريالانعان. 1998 جىلى شىمكەنتتەگى «جىبەك جولى» باسپاسىنان «كوزايىم» دەپ اتالاتىن جەكە جىر جيناعى جارىق كورگەن. 2001 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە قابىلدانعان. «سەزىم كىلتى» (شىمكەنت), «قۇبىلا» (الماتى، «ءۇش قيان» باسپاسى، 2006), «قازىعۇرتتىڭ قوڭىرى» (الماتى، «جالىن» باسپاسى، 2012), «اقپاراق» (الماتى، «قازىعۇرت» باسپاسى، 2017) اتتى جىر جيناقتارىنىڭ اۆتورى.

ول وڭتۇستىك قازاقستان (قازىرگى تۇركىستان) وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارماسى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، باسقارما باستىعى، وبلىستىق «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، 2014-2018 جىلدارى قازاقستان جازۋشىلار وداعى وڭتۇستىك قازاقستان (قازىرگى تۇركىستان) وبلىستىق فيليالىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارعان. 2012 جىلى «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان.

«ەر جىگىتتىڭ باسىنا نەلەر كەلىپ، نە وتپەگەن؟!»، - دەمەكشى، وكىنىشكە وراي اقىن باۋىرىمىزدىڭ  ەشكىم كۇتپەگەن جەردەن كەزدەيسوق «ءىستى» بولىپ قالعان جاعدايى دا بار. بۇل تۋرالى ول ءوزىنىڭ «سوت زالىنان رەپورتاج» دەگەن ولەڭىندە باياندايدى.

اقىننىڭ العان اتاق، ماراپات، سىيلىقتارىنا كەلەتىن بولساق، ول جايلى اۋىز تولتىرىپ ايتا الامىز. «تۇرانالەمبانك» اكتسيونەرلىك قوعامى ۇيىمداستىرعان رەسپۋبليكالىق ءمۇشايرانىڭ، تاعى باسقا كوپتەگەن رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق ءمۇشايرالاردىڭ جۇلدەگەرى. تۇركيانىڭ بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك  تۇركى جاستارى ادەبيەتىن قولداۋ قورى سىيلىعىنىڭ،  حالىقارالىق «سوروس-قازاقستان» قورى ادەبي سىيلىعىنىڭ، مالىك عابدۋللين اتىنداعى سىيلىقتىڭ، «سەرپەر» جاستار سىيلىعىنىڭ، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ  لاۋرەاتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى تاعايىنداعان ارنايى ستيپەنديانىڭ قوس دۇركىن يەگەرى.

باقىتجان الدياردىڭ اقىندىق ونەرىن اتاسى الديار اقساقال: «شىراعىم، مەنىڭ اقىندىعىم  اكەم ەرجان شەشەننىڭ توبىعىنان كەلۋشى ەدى. سەن تىزەسىنە جەتتىڭ-اۋ»، - دەپ باعالاعان ەكەن.

جالپى، اقىن شىعارماشىلىعىنا وڭ باعا بەرگەن قارىمدى قالامگەرلەر از ەمەس. ەندى سولاردىڭ كەيبىرىنە توقتالىپ وتەيىك.

***

«وڭتۇستىكتە مەن بىلەتىن سۇراپىل ءبىر سارى بار. ول – باقىتجان الديار».

(قادىر مىرزا ءالي).

«ماعان وسى ءبىر «شالدىڭ بالاسىنىڭ» ليريكاسى ۇنايدى. سودان سوڭ... وقىرماننىڭ سەزىمىن ەلىتىپ بارىپ، سەلت ەتكىزەر ادىسپەن شالت قيمىل جاساپ، ولەڭنىڭ ارناسىن كىلت بۇرىپ جىبەرەتىنىنە ەرىكسىز جىميام».

(تۇمانباي مولداعاليەۆ).

«باقىتجان الدياردىڭ مۇڭى دا، سىرى دا تەرەڭدە».

«حالىقتىق، قازاقى  ۇلتتىق كوركەمدىك ۋىزدىڭ قاينارلارىنان باستاۋ الاتىن باقىتجاندىق ءتىل، الديارلىق ءدىل – اقىننىڭ ايرىقشىلىعى».

ەڭ الدىمەن باقىتجان – ءبارىمىزدىڭ ۇنەمى  ءبىر ءبۇيىرىمىز بۇرىپ تۇراتىن كادىمگى ناعىز قازاقى اۋىلدىڭ جىرشىسى. ونىڭ اۋىلعا دەگەن ساعىنىشى،  ماحابباتى، بالعىن بالالىعىنا دەگەن اڭسارى «اۋىلعا جازعان ارزۋلار»  توپتاماسىنداعى جىرلارىنىڭ ءاربىر شۋماعىنان  ايقىن سەزىلەدى».

(مارحابات بايعۇت).

«قالامپىرلى ءشايدىڭ جۇپارىنداي بۇرقىراماسا دا بازارى تارقاماعان بالقايماقتاي بايبالامسىز، بايتاق دالاسىنا، اسقار تاۋلارىنا سۇيەنگەن باقىتجان الدياردىڭ شىعارماشىلىعى تاعىلىم تانىتارلىق تۇستا».

«باقىتجان ولەڭدەرىنە  تەرەڭ سەزىم، وتتى مازمۇن ومىرگە قۇشتارلىقتىڭ لايىقتى لاپىلى ءتان. ءداۋىر تىنىسىن جەتكىزۋدە  جاداعايلىققا ۇرىنبايدى.

حالىق پوەزياسىنىڭ قازىناسىنان  قانىققان اقىن  تابيعاتقا، تۋعان اۋىلىنا تاۋەلدىلىگىن  بەينەلى، ونەرلى سۋرەتتەرمەن كەلىستى كەستەلەيدى».

(نارماحان بەگالىۇلى).

قاسىمحان بەگمانوۆ ءوزىنىڭ «وڭتۇستىك» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە:

شىمقالانىڭ ەلەۋسىزدەۋ كافەسىندە وتىرمىز،
ەسكى اينەكتى توبەلەيدى اق جاڭبىرلى سوقىر كۇز.
تالايلاردىڭ ءور ەكپىنىن مىسىمەنەن باساتىن
ال جانىمدا ويعا باتقان، ارمانى اسقاق جاس اقىن»، - دەپ وي تولعايدى.

***

اقىن باقىتجان الديار وقىرمان قاۋىمعا اۋدارماشى رەتىندە دە تانىمال. ونىڭ شىعىستىڭ تورتكۇل الەمگە ايگىلى اقىندارى – ماۋلانا حۇسايىن شايىق ءاتايدىڭ 260, ال مۇحاممەد زاھيراددين  بابىردىڭ 119 عازالىن قازاق تىلىنە تۇڭعىش رەت كوركەمدەپ، تولىق تارجىمالاعانىن ءبىز ايرىقشا ماقتانىش سەزىممەن تىلگە تيەك ەتۋىمىزگە بولادى.

قىلشىلداعان قىرىق جاسقا تولعانىندا اقىن «ارتىما قاراسام، قورقامىن...»، - دەپ ءىزباسارلارىنىڭ ازدىعىنا الاڭداعان تۇعىن. قۇدايعا شۇكىر، بۇگىندە باتىرحان سارسەنحان، داۋرەن ايمانبەتوۆ، مۇقاعالي كەنجەتايۇلى، ءالىمجان الىشەر، سۇندەت سەيىتوۆ، ارايلىم مۇراتاليەۆا، سالتانات ايداربەكوۆا، اقبوتا بەيبىتبەك، ەلميرا ەسقوجا  سەكىلدى ءبىر شوعىر جاستار وزدەرىنىڭ جارقىن جىرلارىمەن پوەزيا كوكجيەگىنەن كورىنىپ كەلەدى.

باقىتجان باۋىرىمىز بۇگىندە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك استاناسى، ادەبيەت، مادەنيەت، ونەردىڭ ورداسى - الماتىدا تۇرادى. سولاي دەگەنمەن، ونىڭ ءبىر اياعى شىرايلى شىمكەنت شاھارىندا سياقتى. ولاي دەيتىنىمىز، ونى  ەكى كۇننىڭ بىرىندە ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ءۇشىنشى مەگاپوليسىنەن ءجيى كەزىكتىرە الاسىزدار. ارا-اراسىندا تابارىك تۇركىستاننان دا توبە كورسەتىپ قالادى. قالامگەر قاۋىمنىڭ سان ءتۇرلى مەرەيتويلارى، شىعارماشىلىق كەشتەرى مەن باسپا بەتىن كورگەن جاڭا كىتاپتاردىڭ تۇساۋكەسەر راسىمدەرىنە قاتىسىپ، ءوز ويىن ورتاعا سالىپ كەلەدى. وت اۋىزدى، وراق  ءتىلدى اقىن قاي كەزدە دە ايتار ءسوزىن تۋرا ءارى كەسىپ، شىندىقتى  شىجعىرىپ ايتادى.  ءبىزدىڭ باقىتجاننىڭ جازعان ولەڭ-جىرلارى مەن ماقالالارىنان، ءباسپاسوز بەتتەرىنە بەرگەن سۇحباتتارىنان  سونى ايقىن اڭعارۋىمىزعا بولادى. سول سەبەپتى دە بولسا كەرەك، قايدا تۇرسا دا، قايدا جۇرسە دە ەلى مەن جەرىنىڭ، تۋعان حالقىنىڭ  قامىن كۇيتتەپ، تەرەڭ وي-تولعانىستا جۇرەتىن جومارت جۇرەكتى شايىردى جۇرتتىڭ ءبارى جاقسى كورەدى.

ەردىڭ جاسى – ەلۋگە كەلىپ وتىرعان ايتۋلى اقىنعا ۇزاق تا باقىتتى عۇمىر، زور دەنساۋلىق،  شىعارماشىلىق جەتىستىك، تولاعاي تابىس تىلەيمىز. جازار دۇنيەڭ كوبەيسىن، باۋىرىم!

ءابدىساتتار ءالىپ،

جۋرناليست، اقىن، اۋدارماشى، قازاقستان جۋرناليستەر جانە حالىقارالىق جازۋشىلار وداقتارىنىڭ مۇشەسى، رەسپۋبليكالىق «شىمكەنتىم، شىرايلىم!» ادەبي-كوركەم الماناعىنىڭ باس ديرەكتورى – باس رەداكتورى

شىمكەنت قالاسى

Abai.kz