بيىل 1 ناۋرىزعا قاراعان ءتۇنى قازاقستان بىرىڭعاي UTC+5 ۋاقىت بەلدەۋىنە وتكەن ەدى. جاڭا ۋاقىتقا قارسى شىققان تۇرعىندار پەتيتسيا جاريالاپ، قاجەتتى 50 مىڭ قولدى جينادى. جاڭا ۋاقىت بەلدەۋى شىنىمەن اعزاعا زيان با؟ بۇل سۇراققا استانا مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفيلاكتيكالىق مەديتسينا عزي عىلىمي قىزمەتكەرى، پەتيتسيانى قاراۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى جاننا نۇربەرگەن جاۋاپ  بەردى.

− جاننا نۇربەرگەنقىزى، وسى كۇنگە دەيىن ۋاقىت بەلدەۋىنە قاتىستى ءتۇرلى عالىمداردى تىڭداپ كەلدىك. ەندى ءسىز دارىگەر تۇرعىسىنان ايتىڭىزشى، ۋاقىت بەلدەۋىن اۋىستىرۋ شەشىمى دۇرىس بولدى ما؟ بۇل قازاقستاندىقتاردىڭ اعزاسىنا قالاي اسەر ەتتى؟

− جالپى ۋاقىتتىڭ ءبىر ساعاتقا شەگەرىلۋى اعزاعا ايتارلىقتاي كوپ وزگەرىس اكەلمەيدى. بىراق قازىر پەتيتسيا جاريالانىپ، كەي تۇرعىندار ۋاقىتتى كەرى قايتارۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. ولار ءتۇرلى دارىگەرلەر مەن عالىمداردىڭ سوزدەرىن العا تارتىپ، جاڭا ۋاقىتتىڭ ادام اعزاسىنا زيان ەكەنىن دالەلدەگىسى كەلەدى. مۇنداعى ماسەلە – حالقىمىزدىڭ باسىم بولىگى ەرتە جاتىپ، ەرتە تۇرۋعا ۇيرەنبەگەن. سول سەبەپتى ولارعا تاڭنىڭ ەرتە اتقانى قولايسىز. ساعات 22-دە ۇيىقتاپ، 5-تە تۇراتىن كەز كەلگەن ادامنان جاڭا ۋاقىتتىڭ قالاي اسەر ەتىپ جاتقانىن سۇراساڭىز، ەش اسەر بايقاماعانىن ايتادى. ويتكەنى ولاردا بيولوگيالىق رەجيم قالىپتى ءجۇرىپ جاتىر. قالىپتى ۇيقى ءۇشىن ادام ساعات 22.00-دە ۇيىقتاپ قالۋى كەرەك. بىزدە تۇنگى ءجۇرىس كوپ، ساعات 2-گە دەيىن وتىرادى دا، ۇيىقتايىن دەسە تاڭ اتىپ جاتادى.

راسىمەن دە استانالىقتار قازىر ەرتە جاتىپ، ەرتە تۇرۋدى ۇيرەندى. مىسالى ءوزىم كوپبالالى انامىن، جەر ۇيدە تۇرامىز. بۇرىن تۇنگى 10-11-گە دەيىن دالا جارىق بوپ تۇراتىن، بالالاردى ۇيگە كىرگىزە المايتىنبىز. ال قازىر 9-دا قاراڭعى تۇسەدى، بالالار ۇيدە وتىرادى، ۋاقىتىندا ۇيقىعا جاتادى، بۇل قاي جاعىنان الىپ قاراساڭ دا ىڭعايلى.

− بۇل جەردە شىعىس قازاقستان حالقى كوپ شاعىم ايتىپ جاتىر عوي. ساعات 2-دە تاڭ اعارىپ اتا باستايدى، ۇيقىنى اشىپ جىبەرەدى دەگەن ءۋاج بار. بۇعان نە دەيسىز؟

− ءيا، ۋاقتىلى ۇيىقتاۋ ماسەلەسى شىعىس قازاقستان حالقىنا دا قاتىستى. ەگەر ادام كەشكى 10-دا ۇيقىعا جاتسا، تاڭ 2-دە اتتى ما، 3-تە اتتى ما – ازعا ونى سەزبەيدى. ويتكەنى تەرەڭ ۇيقىدا جاتقاندا ازعادا مەلاتونين گورمونى بولىنەدى. سول مەلاتونين اعزامىزعا جەتكىلىكتى كولەمدە جينالعان سوڭ، ونىڭ ورنىنا سترەسس گورمونى كورتيزول بولىنەدى. كورتيزول ءبىزدى ۇيقىدان وياتادى.

قازىر 2-دە جارىق باستالسا، بۇرىن 3-تە تاڭ اتىپ كەلگەن، ايىرماشىلىق 1 ساعات قانا. بۇرىن ويانباعان ادامدار نەگە قازىر ويانادى؟ مۇنداعى باستى سەبەپ – ادامداردىڭ كەش ۇيىقتاۋى. كەشكى 9-10-دا ادام اعزاسى ۇيقىعا دايىن تۇرادى. بۇرىن ساعات جوق زامانداردا ادامدار كۇننىڭ اتۋى مەن باتۋىنا ساي ءومىر ءسۇردى. ال ءبىز قازىر قاراڭعى باتسا دا، ۇيقىعا اسىقپايمىز، ادامدار كوشەدە قىدىرىپ جۇرەدى، سمارتفون سەكىلدى دەۆايستارعا نازار اۋىپ كەتەدى. سوندىقتان اعزا جۇمىسىن بىرقالىپتى ۇستاۋ قيىندادى.

− ەل تۇرعىندارىندا جاڭا ۋاقىتقا بەيىمدەلۋ قالاي ءوتىپ جاتىر؟ پەتيتسيا جازۋشىلار سوڭعى 4 ايدا سوزىلمالى اۋرۋلار، ديابەت كوبەيگەنىن ايتادى... 

− ونداي ستاتيستيكا جوق. كەرىسىنشە قازىرگى تاڭدا اۋرۋلاردىڭ ازايۋى بايقالادى، اسىرەسە ستاتسيونارعا قارالۋ ازايعان. نەگىزى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ۇستانباعان، دۇرىس ۇيقى رەجيمى بولماعان ادامداردا بەيىمدەلۋ قيىنداۋ وتەدى. ۋاقىتىندا ۇيىقتاپ، تۇنىمەن تەلەفون قاراماي، تەلەديدار كورمەي، دۇرىس رەجيمدە ۇيىقتاسا ەش ماسەلە بولمايدى.

جالپى ۇيقى – كەز كەلگەن ادام ءۇشىن ەم. دارىگەر رەتىندە ۇيقىنىڭ ماڭىزدىلىعىن بۇرىننان ايتىپ كەلە جاتىرمىن. كۇنى بويى ءتۇرلى ەموتسيانى باستان كەشەمىز، اشۋلانامىز، شارشايمىز. ال ۇيىقتاعاندا اعزامىز قالپىنا كەلەدى، قايتا جاڭارادى. ءتىپتى سەمىزدىك، دارۋمەن جەتىسپەۋشىلىگى بايقالسا دا، ءبىرىنشى ۇيقىنى رەتتەۋ كەرەك.

پەتيتسيانىڭ ءبىر جاقسى تۇسى – ادام دەنساۋلىعىنا باسا ءمان بەرىلىپ جاتىر. پەتيتسيا بولماسا، ادامدار دۇرىس رەجيمدى قولعا الماي، «ۋاقىتتىڭ اۋىسقانى زيان بولدى-اۋ» دەپ ويلاپ جۇرە بەرەر ەدى. قازىر كەرىسىنشە حالىققا دەنساۋلىقتى كۇتۋ تۋرالى دۇرىس اقپاراتتى جەتكىزە الاتىن مۇمكىندىك تۋدى.

− ساعات بەلدەۋىن اۋىستىراردا «تسيركادتىق ىرعاق» ۇعىمىن كوپ ەستىدىك. مۇنى وقىرمانعا قاراپايىم تىلمەن قالاي تۇسىندىرسەك بولادى؟

− تۇنگى ۋاقىتتا، قاراڭعى تۇسكەندە اعزامىزدا مەلاتونين گورمونى بولىنە باستايدى. وندايدا ادام ەسىنەپ، اعزا ۇيقىعا دايىن ەكەنىن بىلدىرەدى. مەنىڭ ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن قاعيدام – مەلاتونين ءبولىنىپ جاتقاندا ادام بار شارۋاسىن تاستاپ، ۇيقىعا جاتۋى كەرەك. تۇنگى 12-دەن كەيىن تەرەڭ ۇيقى فازاسى باستالادى، مەلاتونين مەيلىنشە كوپ ءبولىنىپ، اعزامىز قالپىنا كەلەدى.

مىسالى، جاس بوسانعان ايەلدەردى الىپ قارايىقشى، بالا كۇتىمىنەن ۇيقىسى قانباي، كۇنى مەن ءتۇنى اۋىسىپ كەتەدى. تۇنگى ۇيقى بۇزىلعان، مەلاتونين دۇرىس بولىنبەگەن، سالدارىنان اعزادا كورتيزول وتە كوپ بولادى. سول ءۇشىن كوپتەگەن جاس انالاردا گورمونالدى بۇزىلىس، ارتىق سالماق، سترەسس، بوسانۋدان كەيىنگى دەپرەسسيا بايقالادى. ءبارى سول كورتيزول گورمونىنىڭ اسەرىنەن، تسيركادتىق ىرعاقتىڭ بۇزىلۋىنان.

مەلاتونين گورمونى بارلىق جاستاعى ادام ءۇشىن وتە ماڭىزدى. پەتيتسيا جاريالاعاندار ىشىندە ءبىر ايەل مەلاتونيندى بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپا تۇرىندە ىشۋگە بولاتىنىن العا تارتتى. ارينە، قوسىمشا قابىلداۋعا بولادى، بىراق سينتەتيكالىق مەلاتونينگە تاۋەلدىلىك وتە قاۋىپتى. ول سترەسسكە، جۇيكە جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنا، ۇيقىسىزدىققا اكەلۋى مۇمكىن. ونىڭ ورنىنا دۇرىس ۇيىقتاپ، تابيعاتتىڭ ءوزى بەرگەن دايىن مەلاتونيندى نەگە الماسقا؟

− ال جاقىندا امەريكالىق حرونوبيولوگ مەري كارسكادون قازاقستاندىقتار ۋاقىت بەلدەۋى اۋىسقاننان بەرى «jet lag جاعدايىندا ءجۇر» دەپ پىكىر ءبىلدىردى...

− مەن ولاي ايتپاس ەدىم. ويتكەنى ادامنىڭ بيولوگيالىق ساعاتى اۋىسپايدى – كەش باتقاندا ءبىزدىڭ اعزا ۇيقىعا دايىندالادى، تاڭ اتقاندا ويانامىز. ۇنەمى سولاي بولعان. ءبىزدىڭ اعزامىزدى ەشتەڭە وزگەرتە المايدى. باسىندا ساعات بەلدەۋىن اۋىستىراردا ونىڭ دەنساۋلىققا اسەرى زەرتتەلدى. قازاقستاننىڭ باتىسىنا بارىپ-كەلىپ جۇرگەن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىندا ەش ايىرماشىلىق بولمايتىن.

نەگىزى م. كارسكادون كوپ نارسەنى دۇرىس ايتادى. بىراق ونىڭ ايتقان فاكتىلەرى بۇرمالانعانىن بايقاپ وتىرمىز. ول ۋاقىتتىڭ ءبىر ساعاتقا كەيىن شەگەرىلۋى ەرتە تۇراتىن ادامدارعا عانا ءتيىمدى، ال كوبىنە ىڭعايسىز دەپ ايتقان. ءيا، راسىمەن دە امەريكالىق عالىم دەنساۋلىققا زيان دەپ تۇرعان جوق، تەك ەرتە جاتىپ، ەرتە تۇراتىن ادامدارعا عانا ءتيىمدى دەپ وتىر. وندا پروبلەما نەدە؟ دەنساۋلىق دۇرىستالسىن دەسەك، كەز كەلگەن اۋرۋدىڭ پروفيلاكتيكاسى – دۇرىس ۇيقى، دۇرىس تاماق، سپورت ەمەس پە؟ ءتىپتى ۋاقىتتى قايتادان بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرسەك تە، ادامدار ءبارىبىر تۇنىمەن ۇيىقتاماسا، پايداسى بولمايدى. بۇل جەردە ۋاقىتتىڭ ءبىر ساعاتقا شەگەرىلۋى دەنساۋلىققا ەش اسەرىن تيگىزبەيدى. تەك قانا ادامدار دەنساۋلىعىن كۇتۋدى باستاپ، رەجيمدى دۇرىستاۋى كەرەك.

− پەتيتسيا اۆتورلارىنىڭ ساعات بەلدەۋى اۋىسسا، كۇن كوزىن كورمەيمىز، د3 ءۆيتامينى دەفيتسيتى كوبەيەدى دەگەن ءۋاجى بار. مۇنى قالاي شەشەمىز؟

− مەن د ءۆيتامينىن وتە كوپ زەرتتەگەن نۋتريتسولوگ-مامانمىن. ناقتى د3 دارۋمەنى اعزاعا ەكى جولمەن تۇسەدى. ءبىرىنشىسى – كۇن ساۋلەسىندەگى ۋلترافيولەت تەرىمەن جاناسىپ، ەپيدەرميسكە بارىپ سينتەزدەلەدى. ەكىنشى جولى – تۇتىنعان تاعام ارقىلى تۇسەدى. وسى كۇن ساۋلەسىنەن تۇسكەن د2 مەن تاعامنان العان د ءۆيتامينى قوسىلىپ، اعزادا د3 دارۋمەنىن تۇزەدى. دەمەك، ادام تاڭنان كەشكە دەيىن كۇننىڭ استىندا جاتسا دا، د3 دارۋمەنى وڭايلىقپەن پايدا بولمايدى. د3 دارۋمەنى ءسىڭۋ ءۇشىن پايدالى مايلار، ءۇيدىڭ جۇمىرتقاسى، بالىق، سارى ماي سەكىلدى دارۋمەنگە باي تاعامدار جەۋ كەرەك جانە 15 مينۋت دالادا سەرۋەندەسە جەتكىلىكتى.

تاعى ءبىر قىزىقتى دەرەك، ءتىپتى كۇنى ىستىق افريكانىڭ وزىندە حالىقتىڭ 80 پايىزىندا د3 دارۋمەنى تاپشى. ويتكەنى ول جاقتا تاماقتانۋعا قاتىستى پروبلەما بار. دۇرىس تاماقتانۋ بولماسا، كەز كەلگەن بيولوگيالىق قوسپا، دارۋمەن كومەكتەسپەيدى. كۇن ساۋلەسىنىڭ ءبىر ساعاتقا ازايۋى دا د3 دارۋمەنىنىڭ تاپشىلىعىنا اكەلمەيدى. مۇنداعى باستى نازار – تاماقتانۋدا بولۋى كەرەك.

− قازىر دارۋمەندەر جارناماسى قاپتادى، ونى ءوز بەتىنشە ىشە بەرەتىندەر تۋرالى ايتىپ وتەيىكشى، دارۋمەن تاڭداۋدىڭ دۇرىس جولى قانداي؟ 

− قازىر بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالاردىڭ كەڭ تاراعان ۋاقىتى. كوپتەگەن قوسپانىڭ اراسىنان سينتەتيكالىق ەمەس، تابيعي تۇرلەرىن مۇقيات تاڭداۋ كەرەك. مىسالى مينەرال، تەڭىز بالدىرلارى نەمەسە شوپتەن جاسالعان، جەمىس-جيدەك پەن كوكونىستەردەن جاسالعاندارى بار. س ءۆيتامينى تسيترۋستان الىنۋى كەرەك، بۇل قىمبات ءارى ۇزاق پروتسەسس بولعاندىقتان، اسكوربين قىشقىلى سەكىلدى 200-300 تەڭگە تۇرمايدى.

قازىر كوپتەگەن دارىگەرلەر كەڭەستىك جۇيەمەن كەز كەلگەن بيولوگيالىق قوسپانى قۇرامىن تەكسەرمەستەن جازىپ بەرەدى. ءتىپتى، ەمحانادا ينفەكتسيالىق اۋرۋمەن اۋىرعان بالاعا اسكوربين قىشقىلىن جازىپ بەرەدى. اسكوربين قىشقىلى – سينتەتيكالىق ءونىم، ياعني تابيعاتتا كەزدەسپەيتىن، حيميالىق قوسپالاردان جاسالعان نارسە. بۇل ءبىزدىڭ اعزامىزعا قايشى، وعان تەك تابيعي ونىمدەر عانا ءسىڭىمدى. سوندىقتان، بىلىكتى مامانداردىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ، تابيعي قوسپالاردى عانا الۋ كەرەك.

ءبىرىنشى كەزەكتە – سىناما تاپسىرىپ، دەفيتسيتتى انىقتاپ الۋ كەرەك. مىسالى س دارۋمەنىن، د3, تەمىر ءىشۋ كەرەك بولسا، ونىڭ قانشا كولەمدە قاجەتتىگىن دە ءبىلۋ كەرەك. ال ەگەر اناليز تاپسىرماي، قولعا تۇسكەن دارۋمەندى كىشكەنتاي دوزادا ىشە بەرسەڭىز، ەش پايداسىن تيگىزبەيدى، كەرىسىنشە زيان بولۋى مۇمكىن.

− ءبىراز وزەكتى سۇراققا جاۋاپ الدىق. سۇحبات سوڭىندا وقىرمانعا سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ جولدارىن ايتىپ وتسەڭىز...

− پروفيلاكتيكالىق مەديتسينامەن اينالىساتىن دارىگەر رەتىندە ايتارىم – بولاشاقتا دەن ساۋ بولۋى ءۇشىن، اۋرۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، ادەمى قارتايۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى دۇرىس تاماقتانۋ كەرەك. اۋىزعا سالعان اسقا ءمان بەرۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، دۇرىس ۇيقى رەجيمى ماڭىزدى. ودان كەيىن ارينە سپورت، فيزيكالىق جۇكتەمە بولۋى كەرەك. ادام كوبىرەك قوزعالۋى كەرەك، كۇنىنە 10 مىڭ قادام ءجۇرۋى كەرەك. ويتكەنى ادامنىڭ اس قورىتۋ-ىشەك جۇيەسى 10-12 مەترگە دەيىن سوزىلىپ جاتىر. سالىستىرىپ قاراساق، ادامنىڭ تۇتاس بويىنىڭ ءوزى ەكى مەترگە جەتپەيدى. سول 12 مەتردەن تاماق دۇرىس قورىتىلۋى ءۇشىن، توكسين، شلاك بولماۋى ءۇشىن قيمىل-قوزعالىس وتە ماڭىزدى.

جالپى قازىر اس قورىتۋ، باۋىر، ءوت، جۇرەك-قان-تامىر، ديابەت اۋرۋلارى جاسارىپ كەلەدى. بۇرىن ۇلكەن كىسىلەردە عانا كەزدەسەتىن اۋرۋلار قازىر جاسوسپىرىمدەردە، مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردا بەلەڭ الىپ بارادى. ءبارىنىڭ سەبەبى تاماقتانۋعا كەلىپ تىرەلەدى. دۇكەندەردە حيمياعا تولى تاعام وتە كوپ. شىرىن، فاست-فۋد، جاڭا تۋعان نارەستەگە بەرەتىن پيۋرەلەر، تاتتىلەر – ترانسمايلارعا، كانتسەروگەندى زاتتارعا تولى. مەكتەپ جاسىنداعى بالالار دا كوشە تاعامىنا اۋەستەنىپ، اۋرۋعا شالدىعىپ جاتىر. بۇل بولاشاقتا ادامداردىڭ ءومىر جاسىنىڭ قىسقارۋىنا دا اكەپ سوعادى.

مەملەكەت تاماق قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ءىس-شارالار جۇرگىزەدى. ەڭ وزەكتى ماسەلە – ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار ەدى، ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزبەن 21 جاسقا دەيىنگى جاستارعا ەنەرگەتيكالىق سۋسىن ساتۋعا تىيىم سالىندى. جاقىندا ۆەيپتىڭ دە ساتىلماۋى جونىندە زاڭ قابىلداندى. تاعامدار قۇرامىنا ءتۇرلى حيميالىق زاتتار دسۇ بەكىتكەن نورما بويىنشا تاۋلىكتىك رۇقسات ەتىلگەن مولشەردە قوسىلادى. ماسەلەن، قانتسىز كوكا-كولاعا اسپارتام قانت الماستىرعىشىن قوسادى، بۇل – ەۋروپا ەلدەرىندە تىيىم سالىنعان وتە حيميالىق كانتسەروگەندى زات. ونى رۇقسات ەتىلگەن مولشەردە از عانا قوسادى. بىراق ادام كۇنىنە 0,5 ل كولانى مىسە تۇتا ما؟ كۇنىنە 4-5 بانكا ەنەرگەتيكالىق سۋسىن ىشەتىن تاۋەلدى ادامداردى بىلەمىن. سوندىقتان ادام ءوز دەنساۋلىعىن ءوزى قولعا الىپ، دۇرىس تاماقتانسا، دۇرىس ۇيىقتاسا، قيمىل-قوزعالىس جاساسا، اعزاعا ارتىق ەشتەڭە كەرەك ەمەس.

Abai.kz