وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاق جاستارىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ ءىرى ساياسي ورتالىقتاردا وقۋى، سول تاريحي كەزەڭدەگى ساياسي وقيعالاردى تىكەلەي كوزىمەن كورىپ كۋا بولۋى، قوعامدىق جاڭعىرۋ جولىنا قادام باسقان ورىس قوعامىنداعى دەموكراتيالىق كۇشتەر مەن اعىمداردىڭ ىقپالىن باسىنان كەشىرۋى - ولاردىڭ قوعامدىق كوزقاراستارىنىڭ كەمەلدەنۋىنە، ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋىنا اسەر ەتپەي قويمادى. ولار وسى تاريحي كەزەڭدەگى ءارتۇرلى ساياسي وقيعالارعا قاتىناسىپ، قازاق حالقىنىڭ اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى جانە العاش رەت قوعامدىق ۇيىمدارعا توپتاسا باستادى.

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاق جاستارىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ ءىرى ساياسي ورتالىقتاردا وقۋى، سول تاريحي كەزەڭدەگى ساياسي وقيعالاردى تىكەلەي كوزىمەن كورىپ كۋا بولۋى، قوعامدىق جاڭعىرۋ جولىنا قادام باسقان ورىس قوعامىنداعى دەموكراتيالىق كۇشتەر مەن اعىمداردىڭ ىقپالىن باسىنان كەشىرۋى - ولاردىڭ قوعامدىق كوزقاراستارىنىڭ كەمەلدەنۋىنە، ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ ارتۋىنا اسەر ەتپەي قويمادى. ولار وسى تاريحي كەزەڭدەگى ءارتۇرلى ساياسي وقيعالارعا قاتىناسىپ، قازاق حالقىنىڭ اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى جانە العاش رەت قوعامدىق ۇيىمدارعا توپتاسا باستادى.

ماسەلەن، 1903-1909 جىلدارى پەتەربۋرگتەگى اسكەري-مەديتسينالىق اكادەميادا وقىعان، كەيىن الاش قوزعالىسىنىڭ بەلگىلى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ساياسات سالاسىندا بەلسەنە كورىنە باستاۋى ونىڭ وسى پەتەربۋرگتە ءومىر سۇرگەن كەزەڭىنە ءدال كەلدى. سانكت-پەتەربۋرگتىڭ مادەني-تاريحي قاسيەتتى ورىندارى، ادام قولىنان تۋعان سىمبات ونەرىنىڭ تاڭعاجايىپ ۇلگىلەرى، زيالى قاۋىمى، باي كىتاپحاناسى، ءىرى-ءىرى عۇلامالار وقىعان دارىستەر دارىندى حالەلدىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز جاسادى. ونىڭ ساياسي سانا-سەزىمىنىڭ ءوسىپ جەتىلۋىنە استاناداعى جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنىڭ جاڭارۋدى تىلەگەن توڭكەرىسشىل كوڭىل كۇيى تۇرتكى سالىپ، بوداندىقتىڭ ازابىن تارتقان حالقىنا پانا بولسام دەگەن ىزگى نيەتى دە ەرتە وياندى.
ءومىرىنىڭ وسى كەزەڭى تۋرالى ول 1931 جىلى قىركۇيەكتىڭ 14-ىندە بىرىككەن ساياسي باس باسقارمانىڭ تەرگەۋشىسىنە ءوز قولىمەن بىلاي دەپ جازىپ بەرگەن: «مەن پەتەربۋرگكە ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ قارساڭىندا كەلدىم. بۇل كەزدە دەموكراتيالىق كۇشتەر، ونىڭ ىشىندە ستۋدەنتتەر قاۋىمى دا، ءجيى-ءجيى نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتاتىن. قىم-قيعاش ستۋدەنتتىك ومىرگە ارالاسۋىمەن قاتار ساياسي ءبىلىمىمدى جەتىلدىرۋگە كىرىستىم. ءارتۇرلى ساياسي پارتيالاردىڭ باعدارلامالارىمەن، ولاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىمەن تانىستىم... مەنى جانە باسقا قازاق ستۋدەنتتەرىن ەشبىر ساياسي پارتيا باعدارلاماسى قاناعاتتاندىرمادى. سوتسيال-دەموكراتتار تەك قانا جۇمىسشىلار تۋرالى ايتسا، سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەرلەر شارۋالار جونىندە سويلەپ جاتاتىن. كادەتتەر ورىس حالقىنىڭ ۇلىلىعى جونىندە سايراپ، باسقا حالىقتار تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايتىن، ال وڭشىلدار بولسا ورىس ەمەس حالىقتاردى جامانداپ، ولاردى قۋدالاۋمەن بولاتىن. سول كەزدە جولداستارىممەن بىرگە ميتينگىگە كەزدەيسوق تاپ بولعانىمىزدا، سوندا سويلەگەن ميليۋكوۆتىڭ ايتقان سوزدەرىن وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتقان جوقپىن. ول «پاتشا وكىمەتى ورىس ەمەس حالىقتاردى اسا دورەكىلىكپەن جانە ۇياتسىزدىقپەن قاناپ وتىر»، دەپ ەدى...
1905-1906 جىلدارى مەن كەيبىر قازاق ستۋدەنتتەرىمەن بىرگە ورال قالاسىندا ۇگىت جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، حالىققا ەلدە بولىپ جاتقان وقيعالاردى ءتۇسىندىردىم. «فيكىر» جانە «ۋرالسكي ليستوك» گازەتتەرىندە ماقالالار جاريالادىم. 1906 جىلى قىرداعى اۋىلداردى ارالاپ جۇرگەنىمدە، پوليتسيانىڭ كوزىنە ىلىكتىم دە ساياسي جۇمىس جۇرگىزۋىمە تىيىم سالىندى».
وسى قۇجات حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ باس قالالارى پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋدە، سول سياقتى قازاقستانمەن جاپسارلاس ورنالاسقان ومبى، توم، ورىنبور، تاشكەنت، ساراتوۆ ت.ب. قالالاردىڭ جوعارى جانە ارناۋلى ورتا وقۋ ورىندارىندا وقىعان، ال كەيىن الاش پارتياسىن قۇرۋعا مۇرىندىق بولعان قازاق زيالىلارىنىڭ قوعامدىق-ساياسي كوزقاراستارىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستاۋ كوزدەرىن جانە ولاردىڭ العاشقى ساياسي ارەكەتتەرگە ارالاسۋ جولدارىن انىقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىندىگىمەن قۇندى.
العاشقى قازاق جاستار ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ ماقسات-مۇددەلەرى جونىندە جاستار جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، سول وقيعالاردىڭ كۋاگەرى سماعۇل سادۋاقاسۇلى بىلاي اتاپ كورسەتەدى: - ەڭ العاشقى جاستار ۇيىمى ومبى قالاسىندا 1914 جىلى اشىلدى. ول ۇيىمنىڭ اتى «بىرلىك» ەدى. «بىرلىكتىڭ» ماقساتى ونىڭ پروگرامماسىندا (تۇتىنعان جولىندا) ايتىلعان. قازاق حالقىن مادەني ءھام ادەبي جاعىنان ىلگەرى قاتارداعى جۇرتتارعا قوسۋ، ۇلتشىلدىق سەزىمىن تۋعىزۋ ءھام ۇلتتىقتى ساقتاۋ.
حالىق ادەبيەتىن جيناۋ، ول ادەبيەتتى كىتاپشا ءھام ۇلكەن كىتاپتار ەتىپ باستىرۋ. تەاتر كىتاپتارىن شىعارۋ، گازەت-جۋرنالدار شىعارۋ. باستاۋىش، ورتا دارەجەلى مەكتەپتەرگە كىتاپتار جازۋ، شكولعا تۇسەمىن دەگەن شاكىرتتەرگە دايارلايتىن كۋرستار اشۋ، مۇقتاج شاكىرتتەرگە جاردەم كورسەتۋ، سپەكتاكل، كونتسەرت ءھام باسقا ويىندار جاساپ، قازاقتىڭ ىشىندە تەاتر تۋعىزۋ.
ۇيىمنىڭ ساياسي ءھام شارۋاشىلىق تۋرالى ۇستاعان جولى: كەدەيلەردى، جىڭىشكەلەردى بايلاردىڭ، كۇشتىلەردىڭ زورلىعىنان قۇتقارۋ، ايەلگە تەڭدىك اپەرۋ». «بىرلىكتىڭ» بۇدان باسقا دا ىستەگەن جۇمىستارى تولىپ جاتىر.
1916 جىلى بىرلىك «بالاپان» دەگەن جازبا جۋرنال شىعارىپ تۇردى. «بالاپان» زامانىندا اۋىزعا ءىلىنىپ، جاستارعا كورسەتكەن ونىڭ قىزمەتى كوپ بولدى.
بۇل ۇيىمنىڭ توڭىرەگىنە قازاق جاستارىنىڭ جينالۋىنا وتارلىق ەزگىنىڭ ىقپالىمەن بەلگىلى ءبىر ساياسي ماقساتتا توپتاسۋعا نەگىزگى العىشارت بولعاندىعىن جاستار قوزعالىسىنىڭ رۋحاني جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى قوشكە كەمەڭگەرۇلى ءوزىنىڭ «قازاق تاريحىنان» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «1913 جىلداردان باستاپ ورىس شكولدارىنداعى وقۋشى قازاق جاستارى توپتانا باستادى، 1914 جىلى ومبىدا جاسىرىن «بىرلىك» ۇيىمى اشىلدى. مۇنىڭ مادەني ماقساتىنىڭ استارى، كوزدەگەن نىساناسى ساياسات ەكەندىگى، الەۋمەت نارازىلىعى بارلىعى، 1916 جىلى «بالاپان» جۋرنالىنىڭ الدىندا: «بالاپان قانات قاقتى جاس ەدى... امالسىز قاقتى... سولتۇستىكتىڭ سۋىعىنا شىداي المادى... بالاپاندى كورىپ: «قوراما كىر، قولىما تۇر، قالعان-قۇتقاندى بەرەرمىن» دەپ كۇلەدى سولتۇستىكتىڭ سالقىن جۇرەك، تاس باۋىر ادامى»، - دەگەنىنەن كورىنەدى.
«سولتۇستىكتىڭ سۋىعىنىڭ»، ياعني وتارلىق ساياساتتىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتۋىنە بايلانىستى قازاق زيالىلارىنىڭ وعان قارسى كۇرەسىنىڭ جاڭا ساپالىق دەڭگەيىن تالاپ ەتتى. سوندىقتاندا سول كەزەڭدە ازاتتىققا جەتۋدىڭ جولى قان توگىستە ەمەس، ساياسي كۇرەسكە، ءادىس تاسىلگە كەلىپ تىرەلگەنىن تاريح تاجىريبەسى دالەلدەپ بەردى. وسى ماقساتتا قاراڭعىلىقتاعى قازاق ۇلتىنىڭ وركەنيەتتى حالىقتارمەن تەڭ بولۋىن، وتارلىق تاۋەلدىلىكتەگى ەلىنىڭ ازاتتىعىن ارمانداعان قازاق جاستارى مادەني-اعارتۋشىلىق ۇيىمدارعا بىرىگۋدى كوزدەدى.
«بىرلىكتى» ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ قاتارىندا اسىلبەك جانە مۇراتبەك سەيىتوۆتەر، مۇحتار ساماتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، احمەت بارجاقسين، شاھماردان ءالجانوۆتار بولدى. كەيىنىرەك «بىرلىك»جاستارىنىڭ باسشىلىق شوعىرىن قۇرعان بۇل ۇيىمنىڭ ءبىرىنشى جەتەكشىسى بولىپ ش.ءالجانوۆ سايلاندى.
قۇجاتتاردىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا 1917-1918 جىلدارى «بىرلىك» ۇيىمىندا بەلسەندى اتسالىسقانداردىڭ اراسىندا م.جۇماباەۆ، م.ساماتوۆ، ءا.ءبايدىلدين، س.سادۋاقاسوۆ، ا.سەيدالين، ك.كەمەڭگەروۆ، ع.توقجانوۆ جانە باسقا جاستار بولعان. بۇل كەزەڭدە ۇيىمنىڭ يدەولوگيالىق تىزگىنى م.جۇماباەۆتىڭ، ال ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىس م.ساماتوۆ پەن ءا.ءبايدىلديننىڭ ۇلەسىنە تيەدى. 1917 جىلى 1-4 قازان ارالىعىندا «بىرلىكتىڭ» كەڭەيتىلگەن جيىلىسى وتەدى. وعان اقمولادان «جاس قازاق»، كوكشەتاۋدان «جاس ۇران»، سپاسسكىدەن «جاس داۋرەن» جانە باسقا جاس-تار ۇيىمدارىنان شامامەن جۇزگە جۋىق وكىلدەر قاتىسادى. جيىلىس قاۋلى قابىلداپ، ۇيىمنىڭ باسشىلىق ورگانىن سايلايدى. ونىڭ قۇرامىنا م.ساماتوۆ، ا.سەيىتوۆتەر و.تەمىربەكوۆ، م.بەيسەنوۆ، ءا.ءبايدىلدين، د.ادىلەۆ، ع.سادۋاقاسوۆ (توعجانوۆتىڭ سول كەزدەگى فاميلياسى-ە.ح) جانە باسقا جاستار كىرەدى. ال جينالىستىڭ توراعالىعىنا جانە «بىرلىكتىڭ» ءۇنى «بالاپان»جۋرنالىنىڭ رەداكتورلىعىنا م.جۇماباەۆ سايلانادى.
جينالىس قاۋلىلارى 1918 جىلى قاڭتاردا «قازاق» گازەتىنىڭ №259 سانىندا جارىق كوردى. وندا «بىرلىك» قاۋىمىنىڭ ءۇش جىلدا اتقارعان ەسەبى بەرىلدى: «بىرلىك قاۋىمى قولايسىز كۇندەردە تۋىپ، قارا تۇندەردە ءومىرىن وتكىزسە دە الدىنداعى ادالدىق، ادىلدىك، ۇلتشىلدىق جولىنان تايمادى. ىزگى نيەت، قاسيەتتى تىلەگىنەن قايتپادى، شاماسىنشا ۇلتىنا قىزمەت ەتۋ جولىندا بولدى.ۇلت ادەبيەتىنىڭ داۋىرلەرىنە ازدا بولسا ەڭبەك بولسىن دەپ «وتكەن كۇندەر» اتتى ولەڭ كىتابىن باستىرىپ تاراتتى. حالىقتىڭ كوزى اشىلۋىنا جاردەم بولسىن دەپ، شىعىپ تۇرعان قازاقشا گازەتتەردى ءھام باسقا باسىلعان كىتاپتاردى ەل اراسىنا كەڭ تاراتۋعا ىجداھات ەتتى. تالاپتى جاستاردىڭ قالامى ۇشتالۋعا ءھام ۇلت ادەبيەتىنىڭ ىلگەرىلەۋىنە سەبەپ بولسىن دەپ، 1916 جىلدان بەرى «بالاپان» اتتى ادەبي جۋرنال باستىرىپ تۇر. وقۋعا ىنتالى، قولى قىسقا ۇلت بالالارىنا ءارتۇرلى جاردەمدەر كورسەتتى.
بيىل مىناۋ زور وزگەرىس باستالىپ، حالىق تەگىس داعدارىپ قالعان كەزىندە «بىرلىك» قاۋىمى وزگەرىستى ەلگە دۇرىس ءتۇسىندىرىپ، ۇقتىرۋ جولىندا كوپ قىزمەت ەتتى...
«بىرلىك» كوميسسياسىنا تۇسكەن بارلىق سۋمما 2071 سوم. وسى كۇنى قولداعىسى 1632 سوم 50 تيىن.
«بىرلىك» باسقارماسىنىڭ وسى ەسەبىن تىڭداعان جالپى جينالىس اۋىر جاۋاپتى قىزمەتتى ادال اتقارعاندىقتارى ءۇشىن ءتاڭىرى جارىلقاسىن ايتتى.
سونىمەن قاتار جاستار بۇل جينالىستا ءار جەردەگى جاستار قاۋىمدارىن ءبىر ىزگە سالۋ، «بىرلىك» قاۋىمىنىڭ شارتتارىن قاراپ تۇزەتۋ، قىسقا ۋاقىتتا مۇعالىمدەر كۋرسىن ءھام ورىسشا ازىرلەۋشى كۋرستار اشۋ، باس-تاۋىش مەكتەپتەرگە پروگرامما جاساۋ ءھام وقۋ قۇرالدارىن شىعارۋ، حالىققا گازەت جۋرنال ءھام كىتاپشالار تاراتۋ، «بالاپان» جۋرنالىن زورايتۋ مىندەتتەرىن قابىلدادى.
... «بىرلىك» قاۋىمى اعزالارىنىڭ جالپى جيىلىسى ساياسي قازاق پارتياسى «الاشتى» زاماناعا ءھام تىلەكتەرگە تەز جەتۋگە ناعىز قولايلى دەپ تاۋىپ، سونى قۋاتتاپ، پىكىرلەرىن حالىق اراسىنا تاراتپاق بولدى».
«بىرلىك» ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋى وتارلىق تاۋەلدىلىكتە بولىپ كەلگەن جۇرتتىڭ مادەني-اعارتۋ، ساياسي-قۇقىقتىق ەركىندىكتەرىن تۇسىندىرەتىن ۇيىمدارعا دەگەن قاجەتتىلىكتى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن جاسالعان ۇمتىلىس بولدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق جاستارىنىڭ وقۋىنا مۇددەلى بولىپ، ساياسي - رۋحاني جاعىنان تاربيەلەۋى جانە ولاردىڭ ىقپالى جاستار ۇيىمدارىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋعا ۇلكەن دەمەۋ بولدى. رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرگە وراي قازاق قوعامىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن قازاق جاستارىنىڭ يدەيالىق تۇرعىدا ۇيىمداسۋى جانە قوعامدىق-ساياسي ىستەرگە بەلسەنە ارالاسۋى بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىن ورگە سۇيرەر، ۇلت قامى ءۇشىن ومىرلەرىن سارپ ەتەر زيالى قاۋىمنىڭ شوعىرى قالىپتاستى. ءبىلىم العان قازاق جاستارىنىڭ قازاق قوعامى ءۇشىن قاجەتتىلىكتەرىن مىنادان كورۋگە بولادى: بىرىنشىدەن، قازاق جاستارى ءىرى قالالارداعى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وي-كوزقاراستارى، ازاماتتىق ۇستانىمدارى قالىپتاستى. ەكىنشىدەن، ولار ەلگە بارىپ اعارتۋشىلىق قىزمەتپەن اينالىستى، قوعامدىق ۇيىمدارعا توپتاسىپ، ونەر-ءبىلىم تاراتتى، وقۋ كۋرستارىن، كىتاپحانالار اشىپ، تاريحي جادىگەرلەردى جيناستىردى. ۇشىنشىدەن، جەرگىلىكتى جەرلەردە قوعامدىق-ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ، الەۋمەت ىستەرىندە ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى. تورتىنشىدەن، وقىعان زيالى توپ شىعارماشىلىق قىزمەتپەن اينالىسىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش ءالىپبيىن، وقۋلىعىن، تاريحي-ادەبي مۇرالارىن جاسادى.

ەسقايرات حايداروۆ، م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى

نۇراستانا