شامامەن 2012 جىلى الماتىدا، ۇلتتىق كىتاپحانادا «ساياساتتانۋعا كىرىسپە» دەگەن كىتاپتى وقىپ وتىرعانىمدا، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دا جۇمىس جاسايتىن، جاسى 70-تەن اسقان عالىم اعايىمىز (اتى-ءجونىن ۇمىتتىم) قاسىمداعى ورىندىققا وتىرىپ، كىتابىمدى قاراپ: «قانداي كىتاپ وقىپ وتىرسىڭ، بالا؟ ساياساتتىڭ نە ەكەنىن بىلەسىڭ بە، ءوزى؟» – دەگەن ەدى.

«ممم، بۇل ەجەلگى گرەك تىلىندە «قوعامدىق ءىس» دەگەن سوزدەن شىققان» دەپ باستاپ جاتقانىمدا: «تاستا، دۇرىس ەمەس. ساياسات – ول جەكە مۇددە جولىندا جاسالعان بارلىق ساتقىندىقتى اقتاپ الاتىن ارەكەت»، – دەگەن. سول ءسوزى ەسىمدە قالىپ قويىپتى.

اپتا باسىنان باستاپ گەرمانيادا ايگىلى ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كونفەرەنتسياسى ءوتتى. بىراق، بۇل جولعى قاۋىپسىزدىك كونفەرەنتسياسىندا اق ءۇي وكىلدەرى، بارلىق قاتىسۋشىلارگا ترەنينگ وتكىزىپ كەتكەندەي اسكەر قالدىردى. ساعاتتاپ، لەكتسيا وقىپ، وسىعان دەيىن دەموكراتتتاردىڭ ايتاتىن ارگۋمەنتتەرىنە قاراما-قايشى پىكىرلەر ايتىپ شىقتى.

سوعىستى ءبىر كۇندە توقتاتامىن دەيتىن د. ترامپ ماسكەۋگە ءوزى ءبىرىنشى قوڭىراۋ شالىپ، ءبىر ساعاتتان اسا سويلەسكەن. كەيىن ۆ. زەلەنسكيمەن سويلەسىپ: «جالپى، رەسەي دە، ۋكراينا دا بەيبىتشىلىكتى قالايدى. مەن ۆ. ۆ. پۋتينمەن ۋكراينا بويىنشا ساۋد ارابياسىندا كەزدەسۋىم مۇمكىن»، – دەيدى.

تەك ۆ. زەلەنسكي عانا ەمەس، تۇتاس ەۋروپا مەن تاياۋ شىعىس ەلدەرى د. ترامپتىڭ ارەكەتىن «ۋكراينانىڭ تۋ سىرتىنان وق اتىپ، ساتىپ كەتتى»، – دەپ ايىپتاپ جاتىر. ۋكرايناعا شابۋىل جاسالىپ، سوعىس باستالعانىنا كەلەسى اپتادا ءۇش جىل تولادى. ەگەر اق ءۇي تاراپى ايتقانداي («ۋكراينا ناتو-عا ءبىرجولا كىرمەي، قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى بەرىلمەي، 20% تەرريتورياسى رەسەي قۇرامىندا قالادى») كەلىسىم جاسالسا، بۇل جىلى كىم جەڭىپ، كىم جەڭىلگەن بولادى؟

بىرىنشىدەن، ۋكراينا سوڭعى مىڭ كۇن بويى ءوزىنىڭ بىرنەشە ەسە ۇلكەن، يادرولىق قارۋى بار ەلگە قارسى كۇرەسىپ قانا قويعان جوق، 80% تەرريتورياسىن ساقتاپ قالدى. سوڭعى ەكى جىلدا ۋكراينا بيۋدجەتى جىل سايىن 4,4% ءوسىم كورسەتتى. جالپى، باتىستىڭ كومەگى ءجىو-ءنىڭ 20%-ىن قۇراپ وتىر. سوعىستا قولدانىلىپ جاتقان اسكەري تەحنيكالاردىڭ 40%-ى – وتاندىق ءونىم. سوعىس باستالعان تۇستا بۇل كورسەتكىش 2% عانا بولعان.

جالپى، ۋكرايناداعى سوعىس تەك 2022 جىلى باستالدى دەسەك، قاتەلەسەمىز. سوعىستىڭ باسى 2014 جىلى باستالىپ، ناقتى شەشىمىن تاپپاي جالعاسىپ كەلەدى. 2014 جىلى رەسەي 1 ملن-نان اسا ۋكراينا حالقىن جانە 7% تەرريتورياسىن وزىنە قوسىپ العان. 2022 جىلدان باستاپ 20% تەرريتوريا رەسەي قۇرامىنا ءوتتى، 6 ملن-نان اسا ازامات باسىپ الىنعان ايماقتاردا قالدى. بۇل ايماقتاردا قالعاندارمەن قالاي جۇمىس جاسالاتىنى تۋرالى جەكە بىرنەشە ماقالا جازۋعا بولادى. كيەۆتەگى حالىقارالىق الەۋمەتتانۋ ينستيتۋتىنىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايلارىندا جۇرگىزگەن ساۋالناما قورىتىندىسى بويىنشا، بەيبىتشىلىككە كەلۋ ءۇشىن شىعىستاعى كەيبىر ايماقتاردى رەسەي قۇرامىندا قالدىرۋدى قولداۋشىلار سانى 32%-دان 38%-عا وسكەن. بىراق تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى ساۋداعا سالۋعا بولمايدى دەيتىندەر 51%.

ەكىنشىدەن، اقش پەن ەو ەلدەرىنىڭ ۇستانىمدارى جىل باسىنان بەرى بىرنەشە ماسەلەدە قاراما-قايشى بولىپ وتىر. اسىرەسە، دانيا بويىنشا، ەندى ۋكراينا جانە گەرمانيا (AfD ۇلتشىل پارتياسىن جاپپاي قولداۋ ماسەلەسى) اراسىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر ءورشىپ تۇر. سوندىقتان، اقش-تىڭ ۋكراينا بويىنشا كەرى شەگىنىپ، رەسەيمەن جاقىنداسۋىنىڭ قۇنى ستراتەگيالىق تۇرعىدا وتە قىمباتقا تۇسپەك. قىسقاشا ايتقاندا، بۇل ۋكراينا ەمەس، الدىمەن اقش-تىڭ جەڭىلىسى بولادى.

ۇشىنشىدەن، بارلىق جاعدايدى سىرتتان باقىلاپ، اسىقپاي ارەكەت ەتىپ وتىرعان قىتايدىڭ ىقپالى تەك ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ەندى يدەولوگيالىق جانە ساياسي تۇرعىدا دا ارتا بەرمەك. قىتاي بۇل مۇمكىندىكتى ءتيىمدى پايدالاناتىنى انىق.

جالپى، ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ايماققا ەشبىر الىپ دەرجاۆانىڭ قاتتى جاقىنداپ كەتپەۋى قاجەتتىگىن تۇسىنگەندەي. كەرىسىنشە، ايماقتا ىقپالدى، ءتىپتى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى مۇددەلى توپتاردىڭ ىقپالىن ارتتىرا بەرۋ كەرەك. تۇركىلىك باعىت، اسەان ايماعى، يسلام الەمى، ەو – بارلىق تاراپپەن بايلانىستى نىعايتۋ قاجەت. مۇنى حەدجينگ دەپ اتايدى.

نۇربولات نىشانباي، ساياساتتانۋشى

Abai.kz