موڭعول يمپەرياسى تۋرالى قالىپتاسقان تەرىس كوزقاراستار وتە كوپ، اسىرەسە سوۆەتتىك بيلىك ونى اسىرە پايدالانىپ، حالىقتىڭ يدەياسىنا قاتە كوزقاراستار تۋدىردى. سونداي-اق ورتا شىعىس حالىقتارىندا دا ءدال وسى كوزقاراس ورىن العان. دەسە دە الىپ يمپەريانىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن وزىق ارتىقشىلىقتارى مەن قۇندىلىقتارى بار.

ساۋاتتىلىقتىڭ ارتۋى

1204 جىلى شىڭعىس قاعان نايمان تايپاسىن جەڭگەننەن كەيىن وسى شاعىن حاندىقتىڭ باس بىتىكشىسى - تاتاتۇڭعانى قولعا تۇسىرەدى جانە ونى ءوز بالالارىنا سوعدى جازۋىن ۇيرەتۋدى بۇيىرادى. بۇل ءۇردىس ونان ارى دامي بەرەدى. 1206 جىلى ۇلكەن ۇلىس قۇرىلىپ، «ياسا زاڭى» قابىلدانعان كەزدە جازۋ ۇيرەنۋ كەرەك دەگەن زاڭ قابىلدايدى:

«ۇلى موڭعول بالالارى ۇيعىر جازۋىن ۇيرەنۋى كەرەك». وسىدان سوڭ كوشپەندى ۇلىستاعى ءار ازامات ياعني، جاۋىنگەرلەرگە دەيىن وسى جازۋدى ۇيرەنۋ جالپىلاستى. حاننىڭ جارلىقتارى، حان اۋلەتىنىڭ شەجىرەسى، تاريحى جازىلدى. 1240 جىلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» جازىلدى. وسى جازۋمەن جازىلعان وزگە دە شىعارمالار از ەمەس. كوشپەندى يمپەريالار اراسىندا وسى جازۋمەن جازىلعان موڭعول يمپەرياسىنا ءتان قۇجاتتار، ەسكەرتكىشتەرمەن وزگە جادىگەرلەرمەن ادەبيەتىدە مول ساقتالعان.

ارعۇن حاننىڭ 1289 جىلى فرانتسيا كورولى فيلليپكە جازعان حاتى / سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

عىلىمنىڭ دامۋى

موڭعول يمپەرياسى حانداردىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا عىلىمدا ءبىرشاما ەلەۋلى وزگەرىستەردى كوردى.  رودجەر بەكون موڭعولداردىڭ الەمدى جاۋلاپ الۋشىلاردىڭ تابىسىن نەگىزىنەن ولاردىڭ ماتەماتيكاعا بەرىلگەندىگىمەن بايلانىستىردى.[1]  استرونوميا حاندار جەكە قىزىعۋشىلىق تانىتقان عىلىمنىڭ ءبىر سالاسى بولدى.

ءيۋانشيدىڭ ايتۋى بويىنشا، ۇگەدەي حان ەكى رەت چجۋندۋدىڭ قارۋ-جاراق سالاسىن جوندەۋگە (1233 جانە 1236 ج.) بۇيرىق بەردى. سونىمەن قاتار 1234 جىلى دامينگلي كۇنتىزبەسىن قايتا قاراپ، قابىلداۋدى بۇيىردى.[2]  ول شامامەن 1236 جىلى قاراقورىمدا ەليۋ چۋتسايعا ارنالعان كونفۋتسي عيباداتحاناسىن سالدى. وندا ەليۋ چۋتساي قىتاي ۇلگىسىندە كۇنتىزبە جاساپ، رەتتەدى.

موڭكە حاندى راشيد اد-دين ەۆكليد گەومەترياسىنىڭ كەيبىر قيىن ماسەلەلەرىن ءوز بەتىمەن شەشكەنىن اتاپ ءوتىپ، ءىنىسى حۋلاگۋ حانعا استرونوم ءتۋسيدى جىبەرۋ تۋرالى حات جازعانىن ايتادى.[3]  موڭكە حاننىڭ تۋسيگە ارناپ قاراقورىمدا وبسەرۆاتوريا سالۋ نيەتى ورىندالمادى. ويتكەنى حان وڭتۇستىك قىتايداعى جورىقتا قايتىس بولدى. ونىڭ ورنىنا حۋلاگۋ حان تۋسيگە 1259 جىلى پارسىدا ماراگە وبسەرۆاتورياسىن سالۋعا ارنايى قاراجات بەرىپ، تۋسي بۇل جۇمىس تۋرالى 30 جىل سۇراعانىنا قاراماستان، وعان 12 جىلدا استرونوميالىق كەستەلەردايىنداۋدى بۇيىردى. تۋسي 12 جىل ىشىندە يلحاندىق كەستەلەردى ءساتتى شىعاردى، ەۆكليد ەلەمەنتتەرىنىڭ قايتا وڭدەلگەن باسىلىمىن شىعاردى جانە تۋسي جۇبى دەپ اتالاتىن يننوۆاتسيالىق ماتەماتيكالىق قۇرىلعىنى شاكىرتتەرىنە ۇيرەتتى.

ماراگە وبسەرۆاتورياسىندا تۋسي باعداد پەن باسقا قالالاردى قورشاعاندا امان الىپ قالعان 400 مىڭعا جۋىق كىتاپ بولدى.  وندا حۋلاگۋ حان اكەلگەن قىتايلىق استرونومدار دا جۇمىس ىستەدى.

ياسا زاڭىندا: «كەدەيلەر، دارىگەرلەر مەن عالىمدار سالىقتان بوساتىلادى»، - دەلىنگەن.

قۇبىلاي حان قىتايدا بىرقاتار ءىرى وبسەرۆاتوريالار سالدى جانە ونىڭ كىتاپحانالارىندا مۇسىلمان ماتەماتيكتەرى اكەلگەن ۆۋ-حۋ-ليە-تي (ەۆكليد ءىلىمى) بولدى[4]. چجۋ شيتسزە مەن گۋو شوۋجينگ يۋان قىتايداعى كورنەكتى ماتەماتيكتەر بولدى.  موڭعول دارىگەرى حۋ سيحۋي 1330 جىلعى مەديتسينالىق تراكتاتىندا دۇرىس تاماقتانۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن سيپاتتاعان.

سۋرەت. 1363 جىلعى استرونوميالىق انىقتامالىق شىعارما. سانجۋفيني زيج اتىمەن بەلگىلى / سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ءتورت ءتىلدى، سونىڭ ىشىندە لاتىن ءتىلىن دە تۇسىنەتىن گازان حان 1295 جىلى تابريز وبسەرۆاتورياسىن سالدىردى. ۆيزانتيالىق گرەك استرونومى گريگوري حيونيادەس ماراگەدە تۋسي كەزىندە جۇمىس ىستەگەن ادجال شامس اد-دين وماردان وقىدى. حيونيادتار يسلام الەمىنەن ەۋروپاعا بىرنەشە عىلىمي جاڭالىقتاردى جەتكىزۋدە ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ولار ەۋروپاعا ەندىككە تاۋەلسىز امبەباپ استروليابتى ەنگىزدى جانە كەيىنىرەك كوپەرنيك گەليوتسەنتريزمىنە اسەر ەتەتىن تۋسي-جۇپىنىڭ گرەكشە سيپاتتاماسىدا كىرگىزدى.

چونيادەس اتتى وقىمىستى بىرنەشە «زيج» تراكتاتتارىن گرەك تىلىنە اۋداردى، سونىڭ ىشىندە ءتۋسيدىڭ ماراگە وبسەرۆاتورياسىندا جازعان پارسى تىلىندەگى «زيدج-ي يلحاني» ەڭبەگىدە بار ەدى.

ۆيزانتيا-موڭعول وداعى جانە ترەبيزوند يمپەرياسىنىڭ يلحاننىڭ ۆاسسالى بولۋى چونيادتىڭ كونستانتينوپول، ترەبيزون جانە تەبريز اراسىنداعى بايلانىسىن جەڭىلدەتتى.

گانسۋ پروۆينتسياسىندا ورنالاسقان تيبەتتىڭ موڭعول ۆيتسە-پاتشاسى حانزادا رادنا سامارقاندىق استرونوم ءال-ساندجۋفينيگە قامقورلىق جاسادى. اس-ءساندجۋفينيدىڭ قۇبىلاي حاننىڭ ۇرپاعى رادنا حانزاداسىنا ارناعان اراب استرونوميالىق انىقتامالىعى 1363 جىلى اياقتالدى [5].

موڭعول يمپەرياسىندا سول ۋاقىتتا عالىمدار ءجيى «يام» دەپ اتايتىن جاڭالىق ويلاپ تاپتى. سوعان نەگىزدەلىپ جانە ءتيىمدى پوشتا جۇيەسىن قۇردى. ونىڭ بۇكىل يمپەريادا ورناتىلعان «ءورتوو» دەپ اتالاتىن وتە جاقسى جابدىقتالعان جانە جاقسى قورعالعان ەستافەتا بەكەتتەرى بولدى [6]. حابارلاماشى ادەتتە ءبىر ستانتسيادان ەكىنشىسىنە 40 شاقىرىم (25 ميل) جول ءجۇرىپ، جاڭا، تىنىققان اتقا يە بولادى نەمەسە ەڭ جىلدام جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن پوشتانى كەلەسى شاباندوزعا جىبەرەدى. موڭعول شاباندوزدارى تاۋلىگىنە 200 كم (125 ميل) جول ءجۇردى،  بۇل شامامەن 600 جىلدان كەيىن «پوني ەكسپرەسس» ورناتقان ەڭ جىلدام رەكوردتان دا تەز بولعان. پايزاسى بار كەز كەلگەن ادامعا قايتا وتىرعىزۋ جانە بەلگىلەنگەن راتسيوندار ءۇشىن سوندا توقتاۋعا رۇقسات ەتىلدى. ال اسكەري جەكە كۋالىكتەرى بارلار «يامانى» ءتىپتى، پايزاسىز پايدالاندى. بۇل جۇيەنى قىتايدان، تاياۋ شىعىستان جانە ەۋروپادان كەلگەن كوپتەگەن ساۋداگەرلەر، حابارشىلار جانە ساياحاتشىلار پايدالاندى. ۇلى حان قاراقورىمدا قايتىس بولعان كەزدە، حابار «يامداردىڭ» ارقاسىندا 4-6 اپتانىڭ ىشىندە ورتالىق ەۋروپاداعى باتۋ حاننىڭ قول استىنداعى موڭعول اسكەرلەرىنە جەتت ءى[7].

يۋان اۋلەتىنىڭ رەسمي بيلەتى
ءماتىنى: مöngke tengri-yin küčün-dür qaɣan-u ǰarliɣ ken ese bišire-esu alda-tuɣai.(8)
قازاقشاسى: ماڭگى ءتاڭىردىڭ كۇشى ءدۇر، قاعان جارلىعىنا كىم ەش بويسۇنباسا جازالانادى. ەرەكشە قىزمەتتەگىلەر وسى بيلەتتى مويىندارىنا اسىپ الاتىن، ونى كورگەندەر ولاردى توسپاعان.

ياسا زاڭىندا: «ۇلى موڭعول بالالارى ۇيعىر جازۋىن ۇيرەنۋى كەرەك»، - دەلىنگەن.

شىڭعىس قاعاننىڭ ياسا زاڭىندا بىلاي دەلىنگەن: «مەملەكەت ىشىندەگى جاي-جاعداياتتاردان دەر كەزىندە حاباردار بولىپ وتىرۋ ءۇشىن نوياندار مەن سۇلتاندار بايلانىس جۇيەسىن جولعا قويۋعا مىندەتتى».

شىڭعىس پەن ونىڭ مۇراگەرى ۇگەدەي كەڭ جولدار جۇيەسىن سالدى. ولاردىڭ ءبىرى - التاي تاۋلارىن كەسىپ وتكەن. تاققا وتىرعاننان كەيىن، ۇگەدەي جول جۇيەسىن ودان ءارى كەڭەيتىپ، شاعاتاي حاندىعى مەن التىن ورداعا دا موڭعول يمپەرياسىنىڭ باتىس بولىكتەرىندەگى جولداردى بايلانىستىرۋدى بۇيىردى [9].

يۋان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قۇبىلاي حان جوعارى لاۋازىمدى ادامدار ءۇشىن ارنايى ەستافەتالار، سونىمەن قاتار جاتاقحانالارى بار قاراپايىم ەستافەتالار سالدى. قۇبىلاي تۇسىندا يۋان بايلانىس جۇيەسى 50 000 جىلقى، 8 400 وگىز، 6 700 قاشىر، 4 000 اربا جانە 6 000 قايىق پايدالاناتىن 1400 پوشتا ستانتسياسىنان تۇردى.

مانچجۋريادا جانە وڭتۇستىك سىبىردە موڭعولدار ءالى كۇنگە دەيىن «ياماعا» ارنالعان يتتەردىڭ ەستافەتاسىن پايدالاندى.

يلحاندار ۇلىسىندا گازان تاياۋ شىعىستاعى ازايىپ بارا جاتقان ەستافەتالىق جۇيەنى شەكتەۋلى ۋاقىتتا قالپىنا كەلتىردى. ول بىرنەشە جاتاقحانا سالىپ، تەك يمپەراتور ەلشىلەرى عانا ستيپەنديا الا الاتىنىن جارلىق ەتتى. التىن وردانىڭ جوچيدتارى وزدەرىنىڭ ەستافەتالىق جۇيەسىن ارنايى «يام» سالىعى ارقىلى قارجىلاندىردى.

زايىرلى قوعام

شىڭعىس حاننىڭ يااساسىندا: «ءاربىر ادام دىندەردىڭ كەز-كەلگەنىن قۇرمەتتەي بىلۋگە ءتيىستى. كەز كەلگەن ءدىني سەنىمدى قۇرمەتتەڭىز جانە ەشبىر ءدىن ارتىقشىلىقتارعا يە بولمايدى. اركىمنىڭ دىنگە سەنۋ بوستاندىعى بار»، - دەلىنگەن.

بۇل ءجاي قۇر ءسوز ەمەس، ناقتى اتقارىلعان يمپەريالىق ساياسات. ول زاماندا وزگە دىنگە جاۋ كوزبەن قارايتىن حريستياندىق ەۋروپا مەن يسلامدىق اراب-پارسى الەمى بۇنداي تەڭدىكتى ويلاپ تا قويماسا كەرەك. موڭعول يمپەرياسىندا ءار تىلدە سويلەيتىن، ءار ءتۇرلى دىنگە سەنەتىن ءجۇز ميلليوننان ادام ءومىر ءسۇردى. وسى زايىرلى ساياساتتى وزبەك حان بۇزىپ، ءوزى يسلامدى قابىلداعاننان كەيىن، وزگە جوشى اۋلەتتەرىنە يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا زورلاعان ءارى قارسى شىققانداردى ولتىرگەن.

يمپەريادا موڭعولدار بيلەۋشى تاپ بولا تۇرا ءوز تىلدەرىن باسقا حالىقتارعا زورلاپ تاڭعان ەمەس، ءار حالىق ءوز تىلىندە سويلەپ، ءوز جازۋىن جازىپ، ءوز تۇرمىس داعدىسى بويىنشا ءومىر سۇرگەن.

ارعۇن حان 1290 جىلى ريم پاپاسىنا جازعان حاتىندا: «ءبىز شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىمىز، موڭعولدىق بولمىسىمىزدى ساقتايمىز. كىمنىڭ شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەنى-وتپەگەنى ماڭگىلىك ءتاڭىردىڭ ءوز ەركىندە دەيمىز. شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن جانە ءسىز سياقتى تازا جانە شىن جۇرەكتى ادامدار ماڭگىلىك ءتاڭىر مەن ميسيكانىڭ ء(ماسىح نەمەسە ءماسىح) ءدىنى مەن بۇيرىقتارىنا قارسى ارەكەت جاسامايدى. ماڭگىلىك ءتاڭىردى ۇمىتىپ، وعان باعىنبايتىندار، وتىرىك ايتىپ، ۇرلىق جاسايتىندار كوپ ەمەس پە؟ ەندى ءبىز شومىلدىرۋ راسىمىنەن وتكەن جوقپىز، رەنجىپ، كوڭىلىڭىز تولماي وتىر دەيسىز. دەگەنمەن، ماڭگىلىك تاڭىرگە سىيىنۋ، دۇرىس ويلاۋ – شوقىنۋمەن بىردەي ەمەس پە؟» - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

شىڭعىس حاننىڭ ياسا زاڭىندا: «كىمدە-كىم اس ءىشىپ جاتقان ادامداردىڭ قاسىنان وتسە، اتتان ءتۇسىپ، ولارمەن بىرگە اۋقاتتانۋى ءتيىس، ال انالار بۇعان قارسىلىق كورسەتپەۋگە مىندەتتى»، -دەپ بەلگىلەنگەن (10).

قازاقتاعى كىم بولسا دا، جولاۋشى قوناققا بار جاعدايدى جاساۋ سالتىمەن بىردەي، ولاي ىستەمەگەندەر ايىپ تارتادى ءارى جۇرت الدىندا ۇياتقا قالادى.

دالالىق دەموكراتيا

شىڭعىس حاننىڭ ياساسىندا تاعى: «قۇرىلتايدىڭ شەشىمى بولماسا، ءوزىن يمپەراتور دەپ جاريالاۋعا تىيىم سالىنادى، ءارى ولىمگە كەسىلەدى»، - دەپ بەلگىلەنگەن. بۇل قۇرىلتايعا تەك شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى عانا ەمەس، حالىقتىڭ اراسىنان شىققان بەلگىلى ادامدار، بيلەر، بايلار، ابىز-اۋليەلەر، رۋباسىلار قاتىساتىن بولعان. يمپەريا بيلىگىنە ەلگە تانىمال، سىننان وتكەن، ەڭبەگى سىڭگەن التىن ۇرىق وكىلىنىڭ كەز-كەلگەنى سايلانا الاتىن بولعان. بيلىك اكەدەن بالاعا قالماعان، بۇل ءداستۇردى قۇبىلاي الدىمەن بۇزسا، التىن وردادا وزبەك حان بۇزعان.

قۇرىلتاي تەك قاعان سايلاۋدى عانا ەمەس، يمپەريامەن حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە ساياتىن ماڭىزدى ىستەردى دە كوپتىڭ تالقىسىنان وتكىزىپ شەشىپ وتىرعان. مىسالى سوعىس، تابيعي اپاتتارعا توتەپ بەرۋ، جاڭا زاڭ قابىلداۋ ت.ب.

پاكس مونگوليكا كەزىندە ماركو پولونىڭ شىعىسقا ساياحاتتاۋىن بەينەلەيتىن كاتالوندىق اتلاستىڭ قيما سۋرەتى / سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ۇلى جىبەك جولى

موڭعولداردىڭ حاندارى كوپەستەر مەن ساۋداگەرلەردى قولدادى. شىڭعىس حان ءوزىنىڭ مانسابىنىڭ باسىندا، ءتىپتى موڭعولداردى بىرىكتىرمەس بۇرىن دا شەتەلدىك كوپەستەردى جىگەرلەندىردى. ساۋداگەرلەر كورشىلەس مادەنيەتتەر تۋرالى اقپارات بەردى، موڭعولدار ءۇشىن ديپلومات جانە رەسمي ساۋداگەر قىزمەتىن اتقاردى. سونىمەن بىرگە كوپتەگەن تاۋارلار موڭعولدار ءۇشىن وتە قاجەت بولدى، ويتكەنى موڭعولدار وزدەرىنىڭ از عانا ونىمدەرىن ءوندىردى.

موڭعول ۇكىمەتى مەن ەليتالارى ساۋداگەرلەردى كاپيتالمەن قامتاماسىز ەتىپ، ولاردى الىس جەرلەرگە، ورتوك (ساۋدا سەرىكتەسى) كەلىسىمىمەن جىبەردى. موڭعول داۋىرىندە موڭعول-ورتوك سەرىكتەستىگىنىڭ شارتتىق ەرەكشەلىكتەرى قيراد جانە كوممەندا كەلىسىمدەرىنە قاتتى ۇقسايتىن، الايدا موڭعول ينۆەستورلارى سەرىكتەستىك ينۆەستيتسيالارى ءۇشىن تەڭگەرىمسىز باعالى مەتالدار مەن ساۋدالىق تاۋارلاردى پايدالانۋعا جانە ەڭ الدىمەن قارجىلاندىرىلاتىن اقشا نەسيەسى مەن ساۋدا قىزمەتىنە شەكتەۋ قويمادى [11]. ونىڭ ۇستىنە موڭعول ەليتالارى يتالياندىق قالالاردىڭ كوپەستەرىمەن، سونىڭ ىشىندە ماركو پولو وتباسىمەن ساۋدا سەرىكتەستىكتەرىن قۇرادى [12].

يمپەريا ۇلعايعان سايىن، ءتيىستى قۇجاتتارى مەن رۇقساتتارى بار كەز كەلگەن ساۋداگەرلەر نەمەسە ەلشىلەر موڭعول پاتشالىقتارى ارقىلى ساياحاتتاعان كەزدە قورعانىس پەن كيەلى جەرلەرگە يە بولدى. جاقسى ءجۇرىپ وتكەن جانە سالىستىرمالى تۇردە جاقسى ۇستالعان جولدار جەرورتا تەڭىزىنەن قىتايعا دەيىنگى جەرلەردى بايلانىستىردى، بۇل قۇرلىقتاعى ساۋدانى ەداۋىر ارتتىردى جانە ناتيجەسىندە «جىبەك جولى» دەپ اتالاتىن جول ارقىلى ساياحاتتاعانداردىڭ كەيبىر درامالىق وقيعالارىدا پايدا بولدى.

باتىس زەرتتەۋشىسى ماركو پولو «جىبەك جولى» بويىمەن شىعىسقا ساياحات جاسادى، ال قىتايلىق موڭعول موناح راببان بار ساۋما جول بويىمەن سالىستىرمالى ەپيكالىق ساياحات جاساپ، حانبالىقتان (پەكين) ەۋروپاعا دەيىن باردى. ۋيليام رۋبرۋك سياقتى ەۋروپالىق ميسسيونەرلەر دە موڭعول سارايىنا سەنۋشىلەردى ءوز ىستەرىنە اينالدىرۋ ءۇشىن باردى نەمەسە فرانكو-موڭعول وداعىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا موڭعول بيلەۋشىلەرىمەن حات الماسۋ ءۇشىن پاپا ەلشىسى رەتىندە باردى. الايدا، كەز كەلگەن ادام «جىبەك جولىنىڭ» بۇكىل ۇزىندىعىن ارالاۋ سيرەك بولاتىن. ونىڭ ورنىنا، ساۋداگەرلەر ءونىمدى شەلەك بريگاداسى سياقتى تاسىمالدادى، تاۋارلار ءبىر دەلدالدان ەكىنشىسىنە ساتىلىپ، قىتايدان باتىسقا دەيىن جىلجىدى; وسىنداي ۇزاق قاشىقتىققا تاسىمالداناتىن تاۋارلار ەكستراۆاگانتتىق باعاعا اكەلدى.

ۇڭگىت تايپاسىنان شىققان راببان بار ساۋمانىڭ ساياحات جولى. / سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

موڭعول يمپەرياسىنا قارامايتىن ەل ازاماتتارى مەن سول ەلدەرگە باراتىن ازاماتتار ءۇشىن پاسپورت قولدانىلدى.

گازنا (گازني) تەڭگە سارايىندا سوعىلعان شىڭعىس حاننىڭ التىن دينارى، 1221/2 ج. / سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

شىڭعىستان كەيىن ونىڭ مۇراگەرلەرى ۇگەدەي مەن گيۋيۋكتىڭ تۇسىندا سەرىكتەستىك ساۋداگەر ءىسى وركەندەي بەردى. ساۋداگەرلەر يمپەراتور سارايلارىنا كيىم-كەشەك، ازىق-تۇلىك، اقپارات جانە باسقا دا ازىق-تۇلىكتەردى اكەلدى، ال ونىڭ ورنىنا ۇلى حاندار كوپەستەرگە سالىق جەڭىلدىكتەرىن بەرىپ، موڭعول يمپەرياسىنىڭ رەسمي رەلە ستانتسيالارىن پايدالانۋعا رۇقسات بەردى. ساۋداگەرلەر قىتايدا، رەسەيدە جانە يراندا سالىقشىلار قىزمەتىن دە اتقاردى. ەگەر ساۋداگەرلەرگە قاراقشىلار شابۋىل جاساسا، شىعىندى ۇرلانعان زاتتاردى تابۋعا مىندەتتى بولعان جەرگىلىكتى تۇرعىندار تولتىردى[13][14].

ۇلى حان موڭكە كەزىندە ساياسات وزگەردى. اقشانى جىلىستاتۋ جانە ارتىق سالىق سالۋ سالدارىنان ول تەرىس ارەكەتتەردى شەكتەۋگە تىرىستى جانە ورتوك بيزنەسىن قاداعالاۋ ءۇشىن يمپەراتورلىق تەرگەۋشىلەردى جىبەردى. ول بارلىق ساۋداگەرلەر ساۋدا جانە مۇلىك سالىعىن تولەۋگە مىندەتتى دەپ جارلىق شىعاردى جانە جوعارى دارەجەلى موڭعول ەليتالارىنىڭ كوپەستەردەن تارتىپ العان بارلىق شىعىندارىن تولەدى. بۇل ساياسات يۋان اۋلەتى تۇسىندا دا جالعاسىن تاپتى.

14 عاسىردا موڭعول يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋى «جىبەك جولى» بويىنداعى ساياسي، مادەني جانە ەكونوميكالىق بىرلىكتىڭ ىدىراۋىنا اكەلدى. تۇركى تايپالارى ۆيزانتيا يمپەرياسىنان جولدىڭ باتىس ۇشىن تارتىپ الىپ، كەيىن سۋننيتتىك سەنىممەن وسمان يمپەرياسىنا تۇركى مادەنيەتىنىڭ ءدانىن سەپتى. شىعىستا حان قىتايلارى 1368 جىلى يۋان اۋلەتىن قۇلاتىپ، وزدەرىنىڭ مين ديناستياسىن قۇرىپ، ەكونوميكالىق وقشاۋلانۋ ساياساتىن جۇرگىزدى [15].

قالالانۋ نەمەسە ۋربانيزاتسيا

جالپى وزبەك حاننىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ونى ۇستەم دىنگە اينالدىرۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى – التىن وردانىڭ ەدىل، جايىق، قىرىم، كاۆكاز، شىعىس ەۋروپا جازىعىنداعى جاپپاي ۋربانيزاتسيالانۋى. 60-70 جىلدىق بەيبىت ومىردە حالىق سانىنىڭ قاۋرىت ءوسۋى، تىنىق مۇحيتپەن باتىس ەۋروپاعا تۇتاسىپ جاتقان «ۇلى جىبەك جولى» ساۋداسىنىڭ دامۋى، جاڭا پايدا بولعان وتىرىقشى ءومىر سالتىنا سايكەس قوعامدى باسقارۋدىڭ وزىق جۇيەسىن قاجەت ەتتى. يسلام ءدىنى ءدال سوعان سايكەس كەلە الدى، ءارى حالىقتى باسقارۋعا ىڭعايلى ءارى ءتۇرلى سالىقتار ارقىلى بيلىكتەگىلەرگە ەكونوميكالىق پايدادا اكەلە الاتىندىعىندا ەدى. دەرەكتەرگە قاراعاندا جايىقتان باتىسقا قاراي شىعىس ەۋروپا جەرىندە 140-150 قالا بولعان، بۇنىڭ  ىشىندە ساراي قالاسىندا 75 مىڭ حالىق تۇرعان. ەدىل بويىندا 40 قالا (بۇلعارلارعا قاراستى بۇرىننان بار 11 قالانى قوسقاندا), پرۋت-دەنەستر القابى 4 قالا،  دەنەستر-دەنەپر القابى 7 قالا، قىرىمدا 7 قالا، دون القابى 8 قالا، تەرىستىك كاۆكاز 14قالا، جايىق بويى 5 قالا، باتىس ءسىبىر 3 قالا، سولتۇستىك قازاقستان 3 قالا، وڭتۇستىك قازاقستان 5 قالا(التىن ورداعا قارايتىن بولىگىندە), حورەزم 3 قالا جيىنى 102 قالا بولعان (16).

بۇنداي قالالاردىڭ گۇلدەنۋى قازاق جەرىندە بيلىك قۇرعان اقوردادادا بولعان، ول تۋرالى ناتانزي ەرزەن حان جونىندە بىلاي دەپ جازادى: «اقىلدى، تۋراشىل، ءدىنشىل جانە بىلىمگە قۇشتار بولدى. ازعانا جىلدا بەدەلى وزبەك حاننىڭ دارەجەسىنە دەيىن جەتتى، بىراق وعان باعىنىشتىلىعىن ساقتادى. وتىرار، ساۋران ، جەنت، بارشىنكەنتتەگى كوپتەگەن مەدرەسەلەردى، حاناكالاردى، مەشىتتەردى، ت.ب. قايىرىمدىلىق ۇيلەرىن سالدىردى. ادىلدىگى مەن مەيىرىمدىلىگى ارقاسىندا ول بۇكىل تۇركىستان ءوڭىرىن گۇلدەندىردى. الدىلەر السىزدەرگە قىسىمشىلىق جاسامادى، جاستار جاسى ۇلعايعاندارعا سىي-قۇرمەت كورسەتۋدەن اۋىتقىمادى. ەرزەن حان بيلىك ەتكەن تۇستاعى ۇلت قاۋىپسىزدىگى مەن گۇلدەنۋىن ەشكىم تۇسىندە دە كورمەدى» (17).

اۆتونوميا

موڭعول يمپەرياسى بودان حالىقتارعا قاراتا اۆتونوميا ساياساتىن قولداندى. 1209 جىلى ءوز ەركىمەن باعىنعان ۇيعىر مەملەكەتىن ساقتاپ ولارمەن قۇداندالى بولىپ وزدەرىنە باسقارتتى. ولاردىڭ ءتىپتى ءوز ارمياسىدا بولعان. ولار عانا ەمەس ورىس كنيازدىكتەرىدە اۆتونوميا ەسەبىندە بولىپ تەك سالىق جيناۋمەن شەكتەلدى، تىلىنە، دىنىنە، سالتىنا، ىشكى ىستەرىنە ارالاسپادى.  شىعىس ەۋروپادا رەسەيدىڭ ەڭ ءىرى مەملەكەت بولۋى، تەريتورياسىنىڭ ەڭ ۇلكەن بولۋىنا، بىرىگۋىنەدە وسى موڭعول يمپەرياسى سەبەپشى بولدى.

ادەبيەتتەر:

1. Baumann, Brian (2008). Divine Knowledge: Buddhist Mathematics according to the anonymous Manual of Mongolian astrology and divination. Leiden, Netherlands: Koninklijke Brill NV. p. 304. ISBN 978-90-04-15575-6.
2. Baumann, Brian (2008). Divine Knowledge: Buddhist Mathematics according to the anonymous Manual of Mongolian astrology and divination. Leiden, Netherlands: Koninklijke Brill NV. p. 296. ISBN 978-90-04-15575-6.
3. ^ Komaroff, Linda (2006). Beyond the legacy of Genghis Khan. Leiden, Netherlands: Koninklijk Brill NV. p. 358. ISBN 978-90-04-15083-6.
4. ^ Allsen, Thomas T. (2001). Conquest and Culture in Mongol Eurasia. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. p. 169. ISBN 0-521-80335-7.
5. ^ Elverskog, Johan (2010). Buddhism and Islam on the Silk Road. Philadelphia, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press. p. 182. ISBN 978-0-8122-4237-9.
6. Chambers, James (1979). The Devil's Horsemen. Atheneum. ISBN 0-6891-0942-3.
7. Weatherford, Jack (2004). Genghis Khan and the Making of the Modern World. New York, NY: Crown and Three Rivers Press. 158 .ISBN 978-0-6098-0964-8
8. https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Phagspa_vinokurov_tablet.jpg#mw-jump-to-license
9. موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى
10. https://en.wikipedia.org/wiki/Franco-Mongol_alliance#/media/File:LetterArghunToNicholasIV1290VaticanArchives.jpg
11. Enkhbold, Enerelt (2019). "The role of the ortoq in the Mongol Empire in forming business partnerships". Central Asian Survey. 38 (4): 531–547. doi:10.1080/02634937.2019.1652799. S2CID 203044817.
12.  Enkhbold, Enerelt. (2019). "The role of the ortoq in the Mongol Empire in forming business partnerships", Central Asian Survey, 38:4, 531–547, DOI: 10.1080/02634937.2019.1652799 Archived 2 November 2022 at the Wayback Machine
13.  Allsen. Mongolian Princes (1989), pp. 83–126.
14. Enkhbold, Enerelt (2019). "The role of the ortoq in the Mongol Empire in forming business partnerships". Central Asian Survey. 38 (4): 544. doi:10.1080/02634937.2019.1652799. S2CID 203044817.
15.  Liu, Guoli. Chinese Foreign Policy in Transition. p. 364.
16. مۇحتار ءماۇاۋين. التىن وردا. 200-212 بەتتەر. الماتى. 2024

ەرزات كارىباي

Abai.kz