لاتىن ەڭ الدىمەن - كومپيۋتەردiڭ «تiلi». ەكiنشiدەن، تاۋەلسiز مەملەكەتiمiزدiڭ ءوزi تاڭداعان (سىرتتان تانعان ەمەس) ءالiپبيi. بۇل - قازاق حالقىنىڭ (شەتەلدەگi دياسپورالارىن قوسقاندا) ورتاق ءالiپبيi, ءارi مەملەكەتتiك تiلگە نازار اۋدارۋدىڭ «تىڭ» ءادiسi دە.

لاتىن ەڭ الدىمەن - كومپيۋتەردiڭ «تiلi». ەكiنشiدەن، تاۋەلسiز مەملەكەتiمiزدiڭ ءوزi تاڭداعان (سىرتتان تانعان ەمەس) ءالiپبيi. بۇل - قازاق حالقىنىڭ (شەتەلدەگi دياسپورالارىن قوسقاندا) ورتاق ءالiپبيi, ءارi مەملەكەتتiك تiلگە نازار اۋدارۋدىڭ «تىڭ» ءادiسi دە.

قىرىق ەكi ءارپiمiز بار دەپ ماقتانعانىمىزبەن بۇنىڭ ءبارi ءتول دىبىستارىمىزدى تاڭبالاپ تۇرماعانى اركiمگە ايان. تiپتi زيانى دا جوق ەمەس. كەيبiرi بiلiم وردالارىندا قازاق تiلi ساباعىندا دا: «وزگە ۇلت سوزدەرiن اينا-قاتەسiز جاز! جانە سول تiلدiڭ ەرەجەسiنە ساي سويلە!» دەپ وكتەمدiك جاساپ تۇرعانداي. وسىنىڭ سالدارىنان قازاق سوزدەرi (ەسiم سوزدەر) ءالi كۇنگە قاتەلiكتەرiنەن ارىلا الماي كەلەدi. وزگە تiل ەرەجەسi تىقپالانىپ، قازاق تiلiنiڭ جەكە عىلىم رەتiندە ءوز ەرەجەسi بارىن ەسكەرمەيتiن ءتارiزدi. سول سەبەپتi, بەسiكتەن بەلi شىقپاي جاتىپ-اق وزگە گرامماتيكا زاڭدىلىعىمەن بالالارىمىزدىڭ تiلiن «سىندىراتىن» وزگە الiپبيلiك ۆ،يو،ي،ف، ح،تس،چ،شش،،،يۋ،ە،يا دىبىس/ارiپتەردەن ارىلۋ قاجەت بار. اناتوميا، زوولوگيا، تابيعاتتانۋ پاندەرi وقۋلىقتارىن قازاقشا تۇڭعىش جازعان الاشتىڭ ادال ۇلى حالەل دوسمۇحامەدۇلى: «تiلگە كiرگەن جات سوزدەر دە سiڭۋ ءۇشiن، تiلگە «وزiلiك» بولۋى ءۇشiن سول تiلدiڭ زاڭىمەن وزگەرiپ، تانىماستاي حالگە كەلۋi كەرەك. بۇيتپەسە جات سوزدەر بۇرالقى بولىپ، تiلدiڭ شىرقىن بۇزادى، تiلگە زيان بەرەدi... جات سوزدەردi قولدانعاندا تiلiمiزدiڭ زاڭىمەن وزگەرتiپ، تiلiمiزگە لايىقتاپ الۋ كەرەك. جات سوزدەردi وزگەرتپەي، بۇلجىتپاي الاتىن جەر دۇنيەدە تiل جوق دەپ ايتسا دا بولادى... جات سوزدەردi وزگەرتپەستەن الىپ، باستاپقى جات قالىبىمەن تiلگە سiڭiرەمiز دەگەندiك - شاتاسقاندىق. بۇ جولدا جۇرگەن ادامدار تiلiمiزگە وراسان زيان كەلتiرەدi....زورلىقپەن كiرگiزگەن جات سوزدەر ەلدiڭ ءتۇپ قازىعى بولعان تiلدi بۇزادى» دەگەن ەدi. قازاق ۇلتتىق ءالiپبيi - قازاق تiلiنiڭ تابيعاتىنا ساي بولۋى - زاڭدى. لاتىن ارپiنە قايتا ورالۋ ءۇشiن العاشقى قادام - وسى بولۋى كەرەك.
لاتىن ارپiنە كوشۋ - كوشەلەردi ورفوگرافيالىق، ستيليستيكالىق ساۋاتسىزدىق ساتپاعىنان تازالاۋدىڭ وڭتايلى ءساتi. البەتتە، لاتىن الiپبيiنە كوشپەي تۇرىپ، قازاقى اتاۋلاردى، جارنامالاردى لاتىنمەن جازۋعا تىيىم سالعان ءجون، كونبەگەندەرگە ايىپپۇل سالۋدى قاراستىرعان ءلازiم. لاتىنعا كوشۋدiڭ تيiمدi جولدارىن قاراستىرعان ابزال، الايدا، بۇل جولدا اسىعىپ-اپتىقپاعان ءجون. لاتىنعا قايتا ورالۋ ءۇشiن مىناداي دايىندىق شارالارى جۇرگiزiلۋi تيiس.
1. قازاق تiلi الiپبيiنەن ۆ، يو، ي، ف، ح، تس، چ، شش، ، ، يۋ، ە، يا ارiپتەرiن (تاڭبالارىن) شىعارۋىمىز كەرەك. ءالiپبيiمiزدi ىقشامداپ، تابيعي دىبىسىمىزعا بەت بۇرۋىمىز قاجەت. كومپيۋتەر دە ارiپتەردiڭ نەعۇرلىم از بولعانىن «قالايدى».
2. قازاق تiلiندەگi ي، ۋ دىبىستارىنىڭ داۋىسسىز تۇرلەرiن عانا مويىنداۋىمىز كەرەك. كiرمە سوزدەردە داۋىستى ي بiردە Iي/ىي بولىپ قولدانىلسا، بiردە (داۋىستى ي بولماعاندىقتان) ە بولىپ قولدانىلاتىندىعىن (مەنەستiر) ەسكەرگەن ءجون. ۋ دىبىسى - ۇۋ، نەمەسە ءۇۋ تۇرiندە جازىلادى. مىسالى: ۇۋىس، گۇۋiل، جۇۋىردا، جۇۋا، كۇۋا، ەگەر ەكi اشىق داۋىستىنىڭ ارالىعىندا كەلسە ۋ بولىپ تاڭبالانادى: اۋا، اۋە، ال ءسوز باسىندا بiر بۋىندا ۋا، ءۋا تۇرiندە قولدانىلادى: ۋاقىت، ءۋاج ت.ب.
3. قازاق تiلiندە ءسوز باسىندا بiرىڭعاي داۋىسسىز /نە داۋىستى/ دىبىستار قاتارىنان كەلمەيدi. وسى ەرەجەنi ساقتاعاندا ۋ، ي دىبىستارى داۋىسسىز دىبىستارى قاتارىنان ءوز ورىندارىن تابادى. كۇنi بۇگiن ۋ مەن ي ارiپتەرiن ورىس تiلi ەرەجەسiندەگi قىزمەتiمەن قازاق تiلiندە قولدانىپ وتىرمىز(؟). قازاق تiلiنiڭ ءوز زاڭدىلىقتارىن ەسكەرمەۋ - تiلگە جاسالعان قيانات، وبال. بۇل - قىساڭ، ءارi ەزۋلiك ى، I دىبىستارىنىڭ ەلەنبەۋiنەن تۋىنداپ وتىرعان ولقىلىق.
4. مەنiڭشە، وزگە تiلدەردەن ەنگەن سوزدەردiڭ بارلىعىن اۋدارۋ مۇمكiن ەمەس، ءارi اۋدارۋ دۇرىس ەمەس. كiرمە سوزدەردiڭ قازاق تiلiندەگi بالاماسى بولماسا، دىبىستالۋ اۋانىنا قاراي زاڭداستىرىپ، قولدانعان ءجون. قازاق تiلi سوزدەرiنiڭ دىبىستالۋى زاڭدىلىعىنا كەرەعار كەلمەيتiن كiرمە سوزدەردiڭ ءتۇبiرiن سول كۇيiندە قالدىرسا دا بولادى. بiزدە كiرمە سوزدەردiڭ نۇسقاسىن كوبiنە-كوپ ورىس تiلiندەگi تۇرiندە قولدانۋ باسىم بولىپ تۇر. بۇل دۇرىس ەمەس. (كەستەنi قاراڭىز، وزگە جۇرت قالاي قولدانادى)
5. لاتىن الiپبيiنە كوشپەي تۇرىپ، ەلدi- مەكەندەر، كوشە، مەكەمە، كاسiپورىن ت.ب. قازاقى اتاۋلاردى لاتىنمەن جازۋعا تىيىم سالعان ءجون. اركiم ءوز بەتiنشە جازىپ، جۇرتتى جاڭىلدىرماسقا وسىنداي شارا قاجەت.
6. لاتىن ءالiپبيiن پىسىقتاپ العان دۇرىس. بالكiم، ءا، ق، ع، ءو، ڭ، ى، I, ۇ، ءۇ جانە ھ ارiپتەرiنiڭ كەيبiرiن تاڭبالاۋدى كيريلليتسادان (قولدانىستان شىعارىلعان ارiپتەردiڭ تاڭبالارى) الۋ تيiمدi بولار، ويلانۋ كەرەك.
7. ءالiپبيدi پىسىقتاعان سوڭ، وقۋ ورىندارىندا فاكۋلتاتيۆتەر جۇمىس اتقارۋى كەرەك.
8. Iس جۇرگiزۋدi ورىس تiلiنiڭ اۋدارماسى رەتiندە ەمەس، تازا قازاقى قالپىن كەلتiرiپ، قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت ءتارiزدi. (ۋپراۆلەنيەم پرينياتى مەرى - باسقارمامەن شارا قولدانىلدى ەمەس، باسقارما شارا قولداندى بولۋى تيiس. بۇنداي ورەسكەل قاتەلەردiڭ الدىن الۋ كەرەك: بۇل - ورىستiلدiلەردiڭ قازاق تiلiندەگi قۇجات اينالىمىن «قالىپتاستىرۋعا» قوسقان جەمiسi. قۇجات iسiنiڭ قازاقشا جاتىق بولۋىن، قىسقا-نۇسقا، ۇعىنىقتى بولۋىنا نازار اۋدارا وتىرىپ قالىپتاستىرعان ءجون. ال بۇنداي تالاپ وقۋ ورىندارى تۇلەكتەرiنە مەملەكەتتiك تiلدi تەرەڭ مەڭگەرiپ شىعۋدى جۇكتەيدi, سوندىقتان:
9. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭiل» دەمەكشi, لاتىنعا كوشكەندە پايداسى بولاتىن دايىندىقتىڭ بiرi: رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق مەكتەپتەرiندە (قازاق تiلدi, ۇلتتىق، جەكەمەنشiك، ارنايى ت.ب.) نەگiزگi پاندەردiڭ مەملەكەتتiك تiلدە بولۋىن قاراستىرعان ءجون. بۇل - دياسپورالاردىڭ قۇقىن تاپتاۋ ەمەس، مەملەكەتشiلدiكتi ويلاۋ، «حالقىمىزدى بiرiكتiرۋشi فاكتور - قازاق تiلiنiڭ ءرولiن ارتتىرۋ» بولىپ تابىلادى. ءوز باسىم قازاقستانعا وزگە ۇلت وكiلدەرi ريزاشىلىق سەزiمدەرiن وسىنداي ۇسىنىستاردى قولداۋ ارقىلى جەتكiزەدi دەگەن سەنiمدەمiن. قازاقستاندى وتانى ساناعان، بولاشاعىن قازاق ەلiمەن، قازاق حالقىمەن بايلانىستىراتىن ازاماتتاردا تۇسiنiسپەۋشiلiك بولمايدى. اركiم ءوز ۇلتتىق ەرەكشەلiگiن دارiپتەۋدi قويىپ، مەملەكەتتiك دەڭگەيدە ويلاۋىن قاراستىرساق - وتانشىلدىقتىڭ ۇلگiسi وسى ءتارiزدi.
10. ءالiپبيدi قابىلداپ، رەسمي جاريالانعان سوڭ (قۇجاتتاردى راسiمدەۋدi قويا تۇرىپ), قازاقستاندا تاراتىلاتىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ تiلشiلەرi تيiستi كۋرستاردان وتكەنi ءجون. الداعى ۋاقىتتا قازاقتiلدiلەردiڭ قۇقى بۇزىلماس ءۇشiن (67% قازاق + وزگە ۇلتتى قازاقتiلدi ازاماتتار) تiلشi لاۋازىمى قازاق تiلiن بiلۋگە مiندەتتەلسە كەرەك. ولاي ەتپەگەن جاعدايدا جۇمىسىن قالاي اتقارماق؟ قالايشا قازاقستاندىق تiلشi اتالماق؟
11. مەملەكەتتiك تiلدi دارiپتەۋ بۇكiلحالىقتىق iس، ءار ازاماتتىڭ بورىشى بولعاندىقتان قازاقستاندا تاراتىلاتىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بارلىعى (شىعاتىن تiلiنە قاراماستان) بiرنەشە ماتەريالدارىن لاتىنعا نەگiزدەلگەن قازاق الiپبيiمەن قازاقشا بەرۋگە مiندەتتەلۋi كەرەك. بۇنداي ماقالالاردىڭ سانى جىل سايىن ارتۋى كەرەك، گازەت بەتiنەن ورنى دا كەڭەيگەنi دۇرىس بولار ەدi.
12. جوعارى وقۋ ورىندارى قازاق تiلiن كيريل جانە لاتىن نۇسقاسىن سالىستىرا وتىرىپ ۇيرەتۋشi فيلولوگ مامانداردى ازiرلەۋi كەرەك.
13. مەكتەپتەردە لاتىن الiپبيiنە نەگiزدەلگەن مەملەكەتتiك تiلدiڭ قادىر-قاسيەتiن ارتتىرۋ ماقساتىندا مەملەكەتتiك تiل ساباعىن (قامتيتىن ماسەلەلەرi: وتباسى، تۋعان جەر، حالقىمىزدىڭ ادەبيەتi, ونەرi, مادەنيەتi, دiلi, دiنi, تاريحى، iس جۇرگiزۋ ت.ب.) ەنگiزۋ.
14. حالىققا لاتىن الiپبيiنە قۇرىلعان تiل ۇيرەتۋ كۋرستارىن ۇيىمداستىرۋ - لاتىنعا كوشۋ جولىن جەڭiلدەتەدi.
15. لاتىن ارپiنە قۇرىلعان ءالiپبيدiڭ مiنi جوق ەكەنiنە كوز جەتكەندە ەلدi مەكەندەردەگi مەكەمە-كاسiپورىنداردىڭ، كوشەلەردiڭ، ساۋدا ورىندارىنىڭ، قىزمەت كورسەتۋ سالاسى ت.ب. اتاۋلارىنا كوڭiل بولگەن دۇرىس. لاتىنمەن جازىلعان قازاق جازۋلارى كيريلمەن جازىلعان قازاقشا (ورىسشادان) 3-4 ەسە ۇلعايتىلىپ جازىلۋى تيiس. الايدا، دۇكەن، ءدارiحانا، ەمحانا، اۋرۇۋحانا، مەكتەپ، ازىق-تۇلiك، اراق-شاراپ ت.ب. تەك لاتىن الiپبيiمەن جازىلسا، (جۇرت ءۇيiر بولعان جەرi بولعاندىقتان) مەملەكەتتiك تiلدiڭ مەرەيiن اسىرارى ءسوزسiز. بۇل مەملەكەتتiك تiلگە قۇرمەتiمiزدi قازاقستانعا كەلگەن تۋريستەرگە سەزدiرۋ، جۇرتتىڭ كوزiن قانىقتىرۋ ماقساتىندا جاسالاتىن iس.
16. جۇمىس ورىندارى ءوز جۇمىسكەرلەرiن لاتىن الiپبيiنە نەگiزدەلگەن قازاق تiلi كۋرستارىنا قاتىسۋدى ۇيىمداستىرۋ.
17. وسى كەزەڭدەردەن وتكەن سوڭ قۇجاتتاردى لاتىن الiپبيiنە قيىندىقسىز كوشiرەمiز دەگەن ويدامىن.
العا باسىپ، جاڭا بەلەسكە شىعۋ ءۇشiن دە لاتىنعا كوشۋ قاجەت، كوشتەن قالماس ءۇشiن، بولاشاق ۇرپاق ءۇشiن. بۇل - مەنiڭ پiكiرiم. شەشiم شىعارۋ حالىقتىڭ ەنشiسiندە.

تولەن رامازانۇلى

"تۇركىستان" گازەتى