كورنەكتى قالامگەر ورازاقىن اسقاردىڭ تۋعانىنا 90 جىل

16 مامىر –حالىقارالىق «الاش»، مۇقاعالي اتىنداعى جانە  تۇركى الەمى «اقبوزات» ادەبي سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، «تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلدىعى»، «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالدارىنىڭ، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، پانفيلوۆ اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى – ورازاقىن اسقار اتامىزدىڭ تۋعان كۇنى^[1].

ورازاقىن اسقار 1950 جىلدىڭ اياعى 1960 جىلدىڭ باسىندا قازاق پوەزياسىنا قوسىلعان سونى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.

«جىلاننىڭ ۋى باسىندا،

بەيعامنىڭ جاۋى قاسىندا،

اتتاندىق جىلان جىلىمەن

جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا^[2]...» – دەپ ولەڭ جازىپ كەتكەن اقىن، بيىلعى جىلان جىلى توقسان جاسقا كەلەر ەدى...

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندەگى (قر وما), ورازاقىن اسقاردىڭ قور قۇجاتتارى اراسىنان، اقىننىڭ 2001 جىلدارى «قۇرداستارعا» - دەپ ارناپ جازىپ كەتكەن ولەڭىندە، «توقساننان توپ ەتەيىك اسىپ بارىپ»^[3] - دەپ ارمان ەتكەن، توقساننىڭ تورقاسىنا شىققان مەرەيتويىن رەسپۋبليكا كولەمىندە اتالىپ وتىلەتىن ەدى...

قۇرداستار! از قالدىق قوي اسىقپالىق،

توقساننان توپ ەتەيىك اسىپ بارىپ.

ارمانسىز تاعى ءبىراز سۋسىنداسىن

قازاقى جىرىمىزعا عاشىق حالىق.

ول راس «جازمىشتان وزمىش جوق»،

ەمەس پە ءاربىر ايتقان ءسوزىمىز سوت.

اڭعارماي البىرت، اق كوڭىلمەن،

جۇرمەيىك باسىپ قالىپ ءوزىمىز شوق...

ءومىردىڭ قاراما-قايشىلىعىنا بايلانىستى، قازاقتىڭ «ءبىر كەم دۇنيە...» دەگەن قاناتتى ءسوزى ويعا ورالادى. وسىنداي ەلىم دەپ جەرىم دەپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، مالىم جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى دەپ وتكەن تۇلعالارعا ايتىلسا كەرەك.

«اقىننىڭ حاتى ولمەيدى،

باتىردىڭ اتى ولمەيدى» - دەمەكشى ورازاقىن اسقاردىڭ دا ارتىندا قالعان مول مۇراسى مەن قىمبات قازىناسى، جەكە تەكتىك قۇجاتتارى اقىننىڭ ءوز  ءوتىنىشى بويىنشا، 1995 جىلى قر وما-عا قابىلدانعان. 1996 جىلى ارحيۆكە تاپسىرىلعان قۇجاتتارىنا عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتاما جاسالىنىپ، 1951-1995 جىلداردى قامتيتىن، 134 ىستەن تۇراتىن، № 1-ءشى تىزىمدەمە جاسالىنىپ، وعان № 2221-ءشى قور ءنومىرى بەرىلگەن.

ورازاقىن اسقاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى جانە قىزمەتىنە قاتىستى مالىمەتتەردى، 1996 جىلعى № 1 تىزىمدەمەنىڭ العىسوزىندە، قر وما-نىڭ سول كەزدەگى عىلىمي جاريالاۋ جانە جەكە قورلار ءبولىمىنىڭ جوعارى دارەجەلى مامانى، ءارى اقىننىڭ جۇبايى اجار باراتقىزى تولىق جازىپ كەتكەن ەكەن. سول العىسوزدەن ءۇزىندى كەلتىرگەندى ءجون كوردىم: «ورازاقىن اسقار شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ  ىلە ايماعىنا قاراستى، مۇكەي-قاراتاس دەگەن جەردە، 1935 جىلى 16-شى مامىردا تۋعان. اكەسى، اسقار توپەۇلى – تالدىقورعان وبلىسىنىڭ جاركەنت قالاسىندا تۋعان. شەشەسى، ناپەن شاجابايقىزى – الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىنداعى شالكودە دەگەن جەردە تۋعان. ولار 1930 جىلى قىتايعا وتكەن. اكەسى 1947 جىلى قايتىس بولعان. شەشەسى 1968 جىلى الماتى قالاسىندا دۇنيەدەن كەتكەن.

ورازاقىن باستاۋىش ءبىلىمدى سارىبۇلاق مەكتەبىنەن الىپ، ءسۇيدىڭ قالاسىنداعى قازاق-قىرعىز ورتا مەكتەبىندە وقىعان. 1950 جىلى قۇلجا قالاسىنداعى «ءبىلىم جۇرتى» دەپ اتالاتىن احمەتجان قاسىمي اتىنداعى گيمنازيادا وقىپ، 1951 جىلى ءۇرىمشى قالاسىنان اشىلعان ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. 1950 جىلدان باستاپ «ىلە گازەتى»،  «شىڭجاڭ گازەتى» جانە «شۇعىلا» جۋرنالدارىنا ولەڭدەرى جاريالانىپ تۇرادى.  «اق كوگەرشىن» اتتى ولەڭى، شىڭجاڭداعى العاشقى ادەبي جارىستا جۇلدەلى ورىنعا يە بولادى.

ينستيتۋتتاعى وقۋى سول كەزدەگى قوعامدىق جاعدايدىڭ تالابىنا ساي، ەكىنشى كۋرسپەن اياقتالادى دا «شىڭجاڭ گازەتى» رەداكتسياسىنا قىزمەتكە جىبەرىلەدى.

1955 جىلى 27-ءشى ساۋىردە، 20 جاسار ورازاقىن اسقار شەشەسىمەن بىرگە اتامەكەنى قازاقستانعا تۇبەگەيلى كوشىپ كەلەدى. 1955 جىلى الماتىدا  «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» قازىرگى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ №8-ءشى سانىنا ولەڭى جاريالانىپ، سول جىلى «قوس جۇرەك» اتتى جاستاردىڭ ۇجىمدىق جيناعىنا ءبىر توپ ولەڭدەرى ەنەدى.

1956 جىلى قازاقتىڭ  ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى س. م. كيروۆ قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا  فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ، ونى 1961 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. ستۋدەنت كەزىندە رەسپۋبليكالىق گازەت-جۋرنالداردا ۇزبەي جاريالانىپ تۇرعان. 1961 جىلى شىققان  «جاس جۇرەك» كىتابىندا ولەڭى باسىلعان.

1961-1964 جىلدارى عىلىم اكادەمياسىندا، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح-ەتنوگرافيا جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولادى. 1964-1971 جىلدارى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا كوركەم ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىندا، ادەبي نۇسقاۋشى بولىپ ىستەگەن.

1971-1984 جىلدارى ارالىعىندا، قازاق سسر مەملەكەتتىك كىتاپ پالاتاسىندا، ءبىلىم مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقارعان. 1984-1992 جىلدارى، «جالىن» باسپاسىنىڭ پوەزيا رەداكتسياسىندا اعا رەداكتور بولعان.

ورازاقىن اسقاردىڭ «تۇڭعىش» (1964),  «مەيىرىم» (1969),  «كۇمگەي» (1975),  «ءلايلا» (1977),  «كوكوراي» (1979),  «بالقاراعاي» (1981),  «ساۋلەت» (1984), «تاۋداي بول» (1984),  «بەلجايلاۋ» (1985),  «وركەش» (1987),  «قارا ولەڭ» (1989),  «راستي بولشيم» (1989),  «قوس قوڭىراۋ» (1990), «كەرىمسال» (1991),  «باركورنەۋ» (1992), «جەتكىنشەك» (1995),  «قارا ولەڭ» (1995) جىلى تولىقتىرىلىپ قايتا باسىلعان ولەڭ كىتاپتارى بار. سونىمەن بىرگە «تۋعان جەردىڭ مارتاسى»،  «امىرەنىڭ ءانى»،  «ابسەنت»،  «اتتاستار»، «ۇلى توعىس»، «ونىنشى قىز»،  «اناما ەسكەرتكىش»، «انا شەشىمى»، «سارى كويلەك»،  «قىز ۇياسى»، «جاس شوپان» دەپ اتالاتىن پوەمالاردىڭ اۆتورى. ول ەل اراسىنان قازاقتىڭ حالىق پوەزياسى، قارا ولەڭدى جيناپ، ونىڭ 20 مىڭ جولعا جۋىق قورىن، 1989 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان تۇڭعىش رەت جەكە جيناق ەتىپ شىعاردى.

ونىڭ جوعارىدا اتالعان «تۋعان جەردىڭ كارتاسى» پوەماسى، 1974 جىلدىڭ بالالار مەن جاستارعا ارنالعان شىعارمالارعا جاريالانعان كونكۋرسىندا، جۇلدەلى ورىنعا يە بولدى. سيرەك ايتىلاتىن قازاقتىڭ حالىق اندەرىن دە جيناپ، مەرزىمدى باسپاسوزدە ءجيى جاريالاپ كەلەدى. بۇل ەڭبەگى  «پاراسات» جۋرنالىنىڭ رەسپۋبليكالىق جارىسىندا، ەكىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. 1983 جىلى «قورىقتار الەمىنە ساياحات» دەپ اتالاتىن ولەڭدەر تسيكلى ءۇشىن، قازاقستان تابيعات قورعاۋ قوعامىنىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى جۇلدەسىن يەلەنگەن. ال، قازاقتىڭ قارا ولەڭىن جيناعان ەڭبەگىن جوعارى باعالاپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىم اكادەمياسى مەن مادەنيەت مينيسترلىگى   "يگىلىك بانكپەن» بىرىگە وتىرىپ جاريالاعان، حالىق شىعارماشىلىعىنىڭ كونكۋرسىندا ءبىرىنشى جۇلدەگە يە بولعان.

ورازاقىن اسقار شىعارماشىلىق ەڭبەكتەرىن نەگىزىنەن ۇلكەندەرگە ارناپ جازاتىن اقىن. سونىمەن بىرگە بالالارعا ارناعان ولەڭى، ەرتەگى، اڭىزدارى دا بار. ونىڭ شىعارماشىلىعى تۋرالى ە. يسمايلوۆ، د. ابىلەۆ، ح.ەرعاليەۆ، ع. قايىربەكوۆ، ق. مىرزاليەۆ، ت. مولداعاليەۆ، ءو. كۇمىسباەۆ،    ر. وتارباەۆ، س. ءداۋىتوۆ، ە. دۇيسەنباەۆ، م. جۇماحانوۆ ت.ب. ماقالالار مەن پىكىرلەر جازعان. مىسالى، 1960 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى، پروفەسسور، سىنشى ە. يسمايلوۆ: «قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 4-ءشى كۋرسىندا وقۋشى جاس تالانت ورازاقىنمەن ولەڭدەرى ويعا بەلگىلى سيۋجەتكە ناقتىلى وقيعانى اڭگىمەلەۋگە قۇرىلىپ جازىلعان. ول ءوزىنىڭ اقىندىق لەبىن، ولەڭ ورنەكتەرىن جاتىق قالىپتاستىرا باستاعان اقىن. ورازاقىن ولەڭدى ۇزاق جازبايدى. باس اياعى جيناقتى ىقشام دا تاپقىر جازادى» - دەگەن بولاتىن.

ال، قازاقتىڭ اعا بۋىن اقىندارىنىڭ قاتارىنداعى ءىرى تۇلعالاردىڭ ءبىرى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ع. قايىربەكوۆ: «ورازاقىننىڭ ءا دەگەندەگى اقىندىق ەرەكشەلىگى  نە؟ ونىڭ اقىندىق تىلىندە تابيعي اجار، ەركىندىك، ناقتىلىق پەن جيناقتىلىق، اشىق بوياۋ، اشىق سۋرەت بولاتىن. ەجەلگى شەبەرلەردەن ۇيرەنگەن تاربيە، ۇستالىققا قۇمار مىنەز بار. وسى از پىكىردىڭ ءوزى ونىڭ قازاق پوەزياسىندا سۇيكىمدى جولى بار، ول جولدى كومەسكىلەمەيتىن، اسپايتىن، تاسپايتىن، ءوزىن-ءوزى جۇرت كوزىنە باسپايتىن، ۇگىتتەمەيتىن، باياۋ بولعانىمەن تەرەڭ اعىستى، ويلى تۆورچەستۆوسى بار ىنىمىزگە دەگەن ريزالىقتى بىلدىرەدى عوي دەپ ويلايمىن» - دەپ قورىتىندى جاساعان اقىننىڭ  «ساۋلەت» جيناعىنا جازعان العىسوزىندە.

سول سياقتى 1981 جىلى قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ق. مىرزاليەۆ: «ورازاقىن بايقاعىش دارىن، اڭعارىمپاز اقىن. بايقاپ قانا قويمايدى-باعالاي بىلەدى. اڭعارىپ قانا قويمايدى ايتا بىلەدى. ونىڭ تابيعات تۋرالى توپتاما جىرلارى جاتقان ءبىر سۋرەت كورمەسى. ونىڭ ولەڭدەرىنەن رەنىش تۇگىل وكپە، قايعى تۇگىل مۇڭ كەزدەستىرە المايسىڭ. اككى دارىنعا تاپ بولماسا دۇنيەگە سىيمايتىن، ال ايتقىشتاردىڭ اۋزىنا تۇسكەندە ءبىر وزىنە بۇكىل دۇنيەنى سىيعىزىپ جىبەرەتىن دە ۇلى قۇدىرەت بار. ول - ءسوز. ءبىزدىڭ ونەرىمىز - مىنە وسى، ءسوز ونەرى. ورازاقىن سول ەرەكشە ونەردىڭ ايرىقشا وكىلدەرىنىڭ ءبىرى. ول ون ءسوزدىڭ كەيدە ءتىپتى ءجۇز ءسوزدىڭ ىشىنەن وزىنە كەرەك ءبىر عانا ءسوزدى، ەڭ قاجەتتى ءسوزدى قاپىسىز تابا بىلەدى. تاقىرىپ تۇرعىسىنان كەلگەندە ورازاقىن اسقار ءداستۇرشىل اقىن» - دەپ جازعان. مۇنداي پىكىرلەردى وسى قورداعى باسقا اۆتورلاردان دا كەزدەستىرۋگە بولادى. ءبىز جوعارىدا ءۇش اۆتوردان قىسقاشا الۋمەن شەكتەلدىك^[4]» - دەلىنگەن.

اباي اتامىز ايتپاقشى: «ونەرگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەمەكشى، ونەردىڭ قاي ءتۇرى بولىپ اقىندىق ونەر بولسىن، ونەردىڭ قاي سالاسى بولسا دا ءوز ءىسىنىڭ حاس شەبەرلەرى بولادى.  ورازاقىن اسقار سونداي شەبەرلەردىڭ ءبىرى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. قىتايدا ءبىلىم الىپ، سول جاقتا اقىن بولىپ قالىپتاسىپ كەلگەن اقىن قازاق پوەزياسىنا وزگەشە ءبىر رەڭ بەردى.  ول كىسىنىڭ 1980 جىلى جازعان، «ابسەنت» پوەماسى ارقىلى، قازاق دالاسىنان شىققان اتاقتى ابسەنت اتىن سۋرەتتەۋى، قانداي تاماشا! پوەمادا كەرەمەت تەڭەۋلەر مەن  شەبەر ورنەكتەۋمەن ابسەنتتىڭ تاريحىن، تاعدىرىن جەتكىزگەن:

«موسكۆادا ايگىلى ۇلكەن كورمەدە،

كورەم دەسە تابىلمايدى ەلگە نە.

ءوز ماڭىنا جيناپ ۇلكەن كىشىنى،

ءبىر قاراگەر بايلاۋلى تۇر كورمەدە.

كەڭ ماڭدايى – ايسىز تۇنگى قارا اسپان.

اق قاسقاسى – جالعىز جۇلدىز جاراسقان،

ءسال قوزعالسا تۇگى توقسان قۇبىلىپ،

ءون بويىنا جىلىتىلداپ نۇر تاراسقان.

ساندەنەدى قۋداي مويىن ءيىلتىپ،

كورگەن جاندى سىمباتىنا ءسۇيىنتىپ.

اق باقايى قادالىپ تۇر جەرگە تىك،

ءبىر تالعامپاز جاساتقانداي بۇيىرتىپ.

قوس قۇلاعى – قاتار ەكى قالامۇش،

توسكە كولبەپ جابىسىپ تۇر جاراپ ءىش،

تال بويىنان تابىلمايتىن ءبىر ءمىنى،

وسىنداي دا بولادى ەكەن جارسالىس.

تىقىرشيدى تۇياعىمەن تارپىپ جەر،

ماداقتاۋدا تاڭدانىسىپ ءار تىلدە ەل.

قۇلاق ءتۇرىپ، كوز تىگەدى قيىرعا،

شاقىرعانداي سايىن دالا، سالقىن بەل^[5]...»

«كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ، وزىنە قايتارامىن...» – دەپ جىرلاپ كەتكەن اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ سياقتى، ورازاقىن اسقاردا ارتىنا مول وشپەس مۇرا ولەڭ-جىرلارىن قالدىرىپ كەتتى.

وسىنداي ۇلى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ەسىمدەرى ۇمىتىلماي، ءالى دە بولسا تولىقتاي زەرتتەلىپ، ۇرپاقتارىمىزدىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالادى دەپ سەنەمىن.            

[1] قر وما 2221-قور، 2-تىزىمدەمە، 296 ءىس

[2] قر وما 2221-قور، 2-تىزىمدەمە، 36 ءىس، 3 بەت

[3] قر وما 2221-قور، 1-تىزىمدەمە، 36 ءىس، 4 بەت

[4] قر وما 2221-قور، 1-تىزىمدەمە، 3-7 بەتتەر.

[5] قر وما 2221-قور، 1-تىزىمدەمە، 50 ءىس، 43-62 بەتتەر

عاليا مەڭىلباەۆا،

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرى

Abai.kz