مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ عاسىر بۇرىنعى جانايقايى بۇگىنگى كۇندە دە وزەكتى. قوعام قايراتكەرى دوس كوشىمنىڭ پىكىرىنشە، قازاق ءتىلى ءالى دە تولىققاندى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە بولا الماي وتىر. ونىڭ ايتۋىنشا، ءتىلدىڭ قوعامدىق جانە رەسمي سالالارداعى قولدانىسى وتە تومەن دەڭگەيدە قالىپ وتىر. بۇل جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن ناقتى زاڭنامالىق شارالار قاجەت. دوس كوشىم جاڭا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداۋدى ۇسىنۋدا، بۇل زاڭدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋى مەن ونى بۇزعاندارعا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىك ناقتى كورسەتىلۋى ءتيىس.

«مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن – اقىن، شەشەن، ءدىلمار، بابالارىمنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. ەندى مەن قاندايمىن؟ كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن، جاسىدىم، مۇڭايدىم…» – دەپ، قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭىن عاسىر بۇرىن-اق الاش ارىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تەبىرەنە جەتكىزگەن ەدى. بۇل سوزدەر – ۇلتتىق ءتىلدىڭ تاعدىرىنا جانى اشىعان جۇرەكتىڭ شىنايى ۇندەۋى. قازىرگى كەزەڭدە دە بۇل جانايقايدىڭ ءمانى مەن ماڭىزى جويىلعان جوق. وسى ورايدا ءبىز قوعام قايراتكەرى دوس كوشىممەن ءتىل ماسەلەسى جايىندا سۇحباتتاسقان ەدىك.

– بۇگىنگى تاڭدا قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق جانە رەسمي سالاداعى قولدانىس اۋقىمى قانداي؟

– وتە تومەن. جالپى مەملكەتتىك ءتىل ءوزىمىزدىڭ زاڭىمىز بويىنشا قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلۋى كەرەك، قوعامدىق، ەكونوميكالىق، ساياسي، ەسەپ سالاسىندا، بيۋدجەت، بيزنەس تاعى باسقاسىندا. قازاق ءتىلى ونداي دارەجەگە جەتكەن جوق. قازاق ءتىلى ءالى دە وتباسىنىڭ قاسىندا قالدى، ودان كەيىن باق ءبىرشاما قازاق ءتىلى بار، بىراق ورىس تىلىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. مەنىڭ ويىمشا ورىس تىلدە باق بىزدەن 10 ەسە كوپ سياقتى. قىسقاسى ەشقانداي اۋقىمىن كورىپ وتىرعان جوقپىز جانە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اۋقىمى قانداي، باسقا تىلدەردىڭ قولدانىس اۋقىمى قانداي دەگەندى زەرتتەگەن، مونيتورينگ جاساعاندى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەستىگەن جوقپىن. سول زەرتتەۋدەن ۇيالاتىن دا سياقتى، بىراق سول زەرتتەۋدەن كەيىن قازاق ءتىلىنىڭ ناقتى قولداگنىلۋ دەڭگەيى كورىنەدى. سوندىقتان بۇل سۇراققا ەشكىم جاۋاپ بەرە المايدى. ال ەگەر سالىستىرمالى تۇردە جاۋاپ بەرىتىن بولسا، جاۋاپ بىرەۋ-اق6 قازاق ءتىلىنىڭ قوعامدىق جانە رەسمي سالادا قولدانۋ اۋقىمى وتە تومەن. باسقا ەلدەردەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اۋقىمىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.

– مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ مەن كەڭىنەن قولدانۋ ءۇشىن قانداي ناقتى شارالار قولعا الىنۋى كەرەك؟

– وسى سوڭعى 30 جىل تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ايتىلىپ جاتقان ماسەلە تىلگە بايلانىستى كورەستىلىپ جاتقان ءتىل تۋرالى زاڭ، مەملەكەتتىك ءتىل ءتىرالى زاڭ جاسالۋ كەرەك، سونىڭ ىشىنە ءبىزدىڭ قازىرگى كەزەكتەگى كوتەرىپ جاتقان بارلىق ماسەلەلەر جەكە – جەكە باپ بولىپ ەنەدى. مىسالى نەلىكتەن ەلدىڭ باسشىلارى،رەسمي تۇلعالار رەسمي تىلدەگى كەزدەسۋلەردە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەيدى؟ ول مىندەتتى بولۋ كەرەك، پرەزيدەنتتىڭ جولداۋى دا جارتىسىن ورىسشا، جارتىسىن قازاقشا ايتادى، ول زاڭسىزدىق دەگەن سياقتى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ايتىپ، ءبىر زاڭعا سىيعىزۋ كەرەك. سوندىقتان ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن جانە ونىڭ قولدانىلۋىن ناقتىلاۋ ءۇشىن زاڭ كەرەك. زاڭ سول ءۇشىن ارنالادى، زاڭنىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورنى، ونىڭ قولدانىلۋى، قاجەتتىلىك جاساۋى، تالاپ ەتىلگەن جەردە قولدانىلماسا جازاسى بەرىلەتىن جايتتاردىڭ بارلىعى زاڭنىڭ ىشىنە كىرۋى كەرەك. ونداي زاڭ جاسالىپ شىقتى، ءبىز ونى 13 جاسادىق. ول مەنىڭ كىتابىمدا جاريالاندى. سول ۋاقىتتا 5 گازەتكە جاريالاندى. «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسى» دەپ اتالادى، بىراق قازىرگى دەپۋتتاتاردىڭ بىردە – بىرەۋى دايىن زاڭدى ۇسىنباي وتىرعاندارى تاڭعالدىرادى.

– بۇگىنگى ۋاقىتتا ەلىمىزدەگى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋى دەڭگەيىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟

– جوق، وكىنىشكە وراي قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى قولدانىلۋ دەڭگەيىنە ەش كوڭىلىم تولمايدى.

قازاق تىلىندە وسىنشاما مەكتەپ اشىلدا، وسىنشا بالاباقشا اشىلدى دەگەننىڭ ءبارى ءجاي سوزدەر. ءيا، مۇمكىن ەرتەڭ 90% قازاق ءتىلىن بىلەتىن ادامدار، قازاقتار بولاتىن شىعار. بىراق قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى 3-4% قانا بولىپ، 95 پايىز ورىس ءتىلىن قولداناتىن بولساق وندا ءبىزدىڭ ۇلت ەسەبىندە جويىلعانىمىز.

– قازاق ءتىلى – ەلىشىلىك ماسەلەلەردە ىقپال ەتۋشى، شەشۋشى ءرول دەڭگەيىنە جەتتى مە؟

– قازاق ءتىلىنىڭ ۇلت ارالىق قاتىناس ءتىلى دەگەن ءبىر باعىتى بار ەلشىلىك ماسەلەگە كىرەتىن. بىراق ونداي دەڭگەيگە جەتكەن جوق. ەلشىلىك ماسەلەردە ورىس ءتىلى ءبىرىنشى ورىندا تۇر جانە جاقىن ۋاقىتتاردا ءبىرىنشى ورىندا تۇرا بەرەتىن سياقتى. بۇل ءتىلدى قوعامداعى قاجەتتىلىك جاساۋ دەگەن ماعىناعا كىرەدى. قوعامدا قازاق ءتىلى  دەگەن قاجەتتىلىك بار ما؟ قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادام نان سۇراپ جەي المايتىنداي جاعدايعا جەتتى ما؟ قازاق ءتىلىن قولدانۋ ومىرلىك مىندەتكە اينالدى ما؟ مىسالى گەرمانيادا ءجۇرىپ نەمىس ءتىلىن بىلمەسەك قانداي جاعدايعا تۇسەتىنىمىز بەلگىلى عوي. مىنە وسىنداي ماسەلەلەردى تىلگە قاجەتتىلىك جاسالۋ دەيدى. ەلشىلىك ماسەلە وسىدان شىعادى. ونداي شەشۋ دەڭگەيگە قازاق ءتىلى جەتپەك تۇگىلى جاقىنداعان جوق.

– قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە لايىقتى دارەجەدە قورعالعان ءتىل دەپ ايتا الامىز با؟

– قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە لايىقتى دارەجەدە قورعالعان دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى قازاق تىلىنە قاتىستى ايتىلىپ جاتقان سوزدەرگە زاڭ جۇزىندەگى باپتاردى كورگەن جوقپىن. ەندى ەكىنشى ءبىر ماسەلە بار. سوڭعى ۋاقىتتاردا مىنانداي پايدا بولدى جالپى قازاقتار ۇلت ەسەبىندە بىرىنە - ءبىرى اقىل ايتادى، ءبىرىن-ءبىرى سىن ايتادى. ول بارلىق حالىقتا بار. قازاق قازاققا قازاقشا سويلە، سەن نە تىلىڭنەن ايىرىلىپ ماڭگۇرت بولىپ كەتتىك پە دەپ ايتۋعا قۇقىعى بار. قازىر ايتا المايمىز، ول ءۇشىن سەنى جازاعا تارتۋى ابدەن مۇمكىن. بىرەۋدىڭ ار-نامىسى، جەكە باسىنا تيەتىن ءسوز ايتتىڭ دەگەنگە بايلانىستى. ويتكەنى ماگنۋمداعى سوڭعى ماسەلە سونداي ويعا الىپ كەلدى. تاپسىرىس بەرگەن جىگىتكە الىپ بارعان قازاق جىگىتى نەگە قازاقشا سويلەمەيسىز، قازاق تىلدە سويلەسەڭىزشى دەگەن ءسوز ءۇشىن جۇمىستان شىعىپ كەتتى. ال قازاق حالقىنىڭ بىرىنە-ءبىرى ايتۋ، ءبىرىن-ءبىرى دۇرىستاۋ قۇقى بار. ول ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاسيەتىمىز. قازىر بولسا ءبىز سونى ايتقىزبايتىن دەڭگەيگە جەتتىك. كوردىڭىز با ءتىلدى سوندا قالاي قورلايمىز. ءتىلدى قورعايتىن ەشقانداي ورگان جوق. كەرەك دەسەڭىزدەر ءتىل زاڭى بۇزىلعان ۋاقىتتا پروكۋراتۋرا ارالاسا المايدى. ول ءتىل باسقارماسىنىڭ، اكىمشىلىكتىڭ ماسەلەسى دەپ. مەن بىرنەشە سوتتاردا بولدىم سوندا تۇسىنگەنىم مۇلدە قورعالماعان، زاڭدىق نەگىزدە دە باسقا تۇردە دە قورعالماعان. ءتىپتى قازاقشا جازىلماعان جەرلەردە ەسكەرتۋ دە بەرۋگە بولمايدى. مويىنداۋىمىز كەرەك مەملەكەت بارىنشا قازاق ءتىلىن قورعاماۋدىڭ جولدارى مەن ، تاسىلدەرىن جاساپ قويعانداي.

– قازاق ءتىلى - دومينانت ءتىل مە؟

– وكىنىشكە وراي قازاق ءتىلى دومينانت ءتىل ەمەس. قازاقستاندا قازىر ورىس ءتىلى دومينانت ءتىل جانە جىلدان جىلعا ونىڭ دومينانتتىلىعى ۇلعايىپ كەلە جاتىر. ەندى ەڭ سوڭعى سوراقى ماسەلە وڭتۇستىك وبلىستار عانا، ءبىر 3 وبلىس قازاقتانىپ كەلە جاتقان، قازاق ءتىلىن قولدانىپ كەلە جاتقان وبلىستاردى كورگەن مەملەكەتەت ي.ۆ.ءپۋتيننىڭ مەكتەپتەرىن سالامىز دەپ رەسەيمەن كەلىسىمگە كەلدى. باسقا وڭىرگە، باسقا ايماققا ەمەس قازاقتانىپ كەلە جاتقان جەردى قايتادان ورىسقا اينالدىرامىز دەپ. 3 مەكتەپ بىرەۋى قىزىلوردادا، بىرەۋى تارازدا، بىرەۋى تۇركىستاندا سالىناتىن بولدى. ەڭ قىزىعى، ەڭ ماسقاراسى سول جەردە ەشقانداي ۋاقىتتا بىزدە ورىس تىلگە قاجەتتىلىك بار، ورىس ءتىلدى مەكتەپكە باراتىن بار دەگەندى 30 جىلدىڭ ىشىندە ەستىمەپپىن. بالالالار تۋرالى كونۆەنتسياعا قول قويىلدى، سول بويىنشا بالالاردى قاي مەكتەپكە بەرەتىنى اتا-انالاردىڭ قۇقىعى. بىزدە وسى قۇقىقتان ايىرىپ، رەسەيمەن كەلىسىپ ورىس مەكتەبىن سالىپ جاتىر. وعان ەشكىم بارمايتىن شىعار، جوق مەملەكەت سالىپ جاتىر ما مەملەكەت وقۋشىنى تابادى. قىسقاسى ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ قاي مەكتەپكە باراتىنىن مەملەكەت شەشەتىن بولدى جانە ورىس ءتىلدى مەكتەپتەرگە بارۋعا مەملەكەت باعىت بەرىپ وتىر. بۇنداي سوراقىلىق بۇكىل الەمدە جوق. قازاق ءتىلدى وبلىستارعا ورىس مەكتەپتەرىن سالۋ بۇل نە دەگەن ۇلكەن زاڭسىزدىق؟ - دەپ جاۋاپ قاتقان بولاتىن.

ارۋجان رىمقۇل، قازتاي ايگەرىم

Abai.kz