ۇلان-عايىر دالانىڭ ۇلى جۇرتى-قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىندا ۇلتتىق قاسىرەتتىڭ جەلى ۇلىپ تۇر. اسقارالى تاۋلارىن، بەتەگەلى بەلدەرىن، ءتىپتى، تۇز باسقان تۋعان توپىراعىن قورعاي الاتىن تۇلا بويى ساۋ ۇرپاق بولاشاقتا بولا ما دەگەن ساۋالمەن بۇگىندە بەتپە-بەت جۇزدەسۋگە تۋرا كەپ تۇر. سونىڭ ىشىندە، داۋا بويلاتپاي تۇرعان دەرت-تۋبەركۋلەزدەن ءداۋىر ۇنىندەگى ءدىرىل بايقالادى. تىپتەن، قۇداي بەرگەن مۇنايدىڭ تۇرعىلىقتى حالىققا سىيلاعانى باق پا، الدە سور ما، دەپ تە كۇپىرشىلىك ايتپاسقا امال قالماي بارادى. ويتكەنى، وڭمەنىڭنەن وتكەن وكپەك جەل وكپەدە وكىنىش ورنەگىن ورنەكتەۋدە. مۇنايلى ماقاتتىقتاردىڭ ماڭدايىنا كوح تاياقشاسىنىڭ كۇركىرىمەن ۇركە بولسا دا ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلەتىن تاعدىر جازىلعانداي. نەگە دەسەڭىز، ءباز باياعى ادەتىمىزدەن اينىماي ايتقاندا، بولاشاعىمىز بوپ تابىلاتىن-بالالار تۋماي جاتىپ تۋبەركۋلەزدىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ جاتىر. رەسمي ورگاننىڭ مالىمەتىن وقىعان سايىن توبە شاشىڭ تىك تۇرىپ، جۇرەك سىزدايدى.

تۋبەركۋلەزشىلەر «تايپاسى»

ارينە، ماقات اۋدانى بويىنشا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنىڭ اۋرۋشاڭدىلىعى مەن تۇرعىندار اراسىندا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنىڭ تارالۋى سوڭعى 5 جىلدا تومەندەگەنىن سالا ماماندارى تەورەمادان كەم دالەلدەمەيدى. ونىڭ راستىعىنا كۇدىكتەنبەيمىز دە. سونىڭ ەسەسىندە بۇعان دەيىن اتالمىش اۋرۋ بويىنشا كوشتىڭ الدىن بەرمەي كەلگەن اۋدانىمىز بيىل وبلىستا ءۇشىنشى ورىنعا تابان تىرەگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. بىراق، اڭگىمە باسقادا.

ۇلان-عايىر دالانىڭ ۇلى جۇرتى-قازاقتىڭ قاراشاڭىراعىندا ۇلتتىق قاسىرەتتىڭ جەلى ۇلىپ تۇر. اسقارالى تاۋلارىن، بەتەگەلى بەلدەرىن، ءتىپتى، تۇز باسقان تۋعان توپىراعىن قورعاي الاتىن تۇلا بويى ساۋ ۇرپاق بولاشاقتا بولا ما دەگەن ساۋالمەن بۇگىندە بەتپە-بەت جۇزدەسۋگە تۋرا كەپ تۇر. سونىڭ ىشىندە، داۋا بويلاتپاي تۇرعان دەرت-تۋبەركۋلەزدەن ءداۋىر ۇنىندەگى ءدىرىل بايقالادى. تىپتەن، قۇداي بەرگەن مۇنايدىڭ تۇرعىلىقتى حالىققا سىيلاعانى باق پا، الدە سور ما، دەپ تە كۇپىرشىلىك ايتپاسقا امال قالماي بارادى. ويتكەنى، وڭمەنىڭنەن وتكەن وكپەك جەل وكپەدە وكىنىش ورنەگىن ورنەكتەۋدە. مۇنايلى ماقاتتىقتاردىڭ ماڭدايىنا كوح تاياقشاسىنىڭ كۇركىرىمەن ۇركە بولسا دا ءومىر سۇرۋگە تۋرا كەلەتىن تاعدىر جازىلعانداي. نەگە دەسەڭىز، ءباز باياعى ادەتىمىزدەن اينىماي ايتقاندا، بولاشاعىمىز بوپ تابىلاتىن-بالالار تۋماي جاتىپ تۋبەركۋلەزدىڭ تۇزاعىنا ءتۇسىپ جاتىر. رەسمي ورگاننىڭ مالىمەتىن وقىعان سايىن توبە شاشىڭ تىك تۇرىپ، جۇرەك سىزدايدى.

تۋبەركۋلەزشىلەر «تايپاسى»

ارينە، ماقات اۋدانى بويىنشا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنىڭ اۋرۋشاڭدىلىعى مەن تۇرعىندار اراسىندا تۋبەركۋلەز اۋرۋىنىڭ تارالۋى سوڭعى 5 جىلدا تومەندەگەنىن سالا ماماندارى تەورەمادان كەم دالەلدەمەيدى. ونىڭ راستىعىنا كۇدىكتەنبەيمىز دە. سونىڭ ەسەسىندە بۇعان دەيىن اتالمىش اۋرۋ بويىنشا كوشتىڭ الدىن بەرمەي كەلگەن اۋدانىمىز بيىل وبلىستا ءۇشىنشى ورىنعا تابان تىرەگەنىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. بىراق، اڭگىمە باسقادا.

ءومىردىڭ نە ەكەنىن تانىپ بىلمەگەن ۇرپاقتى قوعامنىڭ قورقىنىشتى مۇشەسىنە اينالدىرماس ءۇشىن الىنىپ جاتقان شارالاردا دا شەك جوق. سونىمەن تىكەلەي اينالىساتىن ماقات اۋدانى بويىنشا 30 كەرۋەتتىك تۋبەركۋلەزگە قارسى كۇرەس اۋرۋحاناسى اۋدان بويىنشا تۋبەركۋلەزگە قارسى كۇرەستىڭ 2008 - 2010 جىلدارعا ارنالعان شارالارىن ورىنداۋدا. مىنە، ءدال وسى مەكەمەنىڭ كەلتىرگەن مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتارلىق ساندارعا جولىعاسىز. اسىرەسە، اۋدان ورتالىعىندا تۋبەركۋلەز تاياقشاسى اڭگىر تاياعىن ويناقتاتىپ تۇر.

ماسەلەن، اۋدان بويىنشا اۋرۋدىڭ قارقىندى (اكتيۆنىي) تۇرىمەن اۋىراتىندار 84 بولسا، ونىڭ 53-ءى ماقاتتىقتاردىڭ ۇلەسىندە. وكپە تكانىنىڭ ىدىراۋىمەن تابىلعان ونىڭ 1 -ءۋى  ماقاتتان. بيىلعى جىلدىڭ جارتىجىلدىعىندا جاڭادان تابىلعان 13 اۋرۋدىڭ 2 - ءى بك + باتسيللا بولەتىن ءتۇرى ەكەنى انىقتالدى.

بالالار اراسىنداعى  تۋبەركۋلەز اۋرۋشاڭدىلىعىنا كەلسەك، 2009 جىلدىڭ جارتىجىلدىعىندا 1 بالا اۋىرىپ، اۋرۋشاڭدىلىق كورسەتكىشى 35,2 پايىزدى قۇرادى. وسى اۋىرعان 1 بالا ماقات كەنتىنەن.

قورقىنىشتىسى سول، اعىمداعى جىلدىڭ 6 ايىندا اۋداندا 652 بالانىڭ اعزالارىندا تۋبەركۋلەز ينفەكتسيالارى بار ەكەنى انىقتالسا، 122 بالا ۆيراجبەن، 7 بالا گيپەرپروبامەن ەم الىپ جاتقان كورىنەدى.

قازىرگى تاڭدا تۋبەركۋلەز وشاعىندا بايلانىستا بولعان، ۆيراج، گيپەرپروبا، اعزالارىندا تۋبەركۋلەز ينفەكتسيالارى بار 78 بالا ماقاتتان، دوسسور كەنتتەرىندەگى ارنايى بالالار باقشاسىنا وقشاۋلاندىرىلعان. 3 بالا وبلىستىق  تۋبەركۋلەزگە قارسى كۇرەس شيپاجايىندا ساۋىقتىرىلۋدا، 110 بالا مەكتەپتەردە جازعى دەمالىس لاگەرلەرىندە اۋداندىق وقۋ ءبولىمى ارقىلى ساۋىقتىرىلدى. 3 بالا اتىراۋداعى ارنايى تۋبەركۋلەز وشاعىنداعى وقۋشى بالالارعا ارنالعان مەكتەپ - ينتەرناتىنا ورنالاستىرىلعان.

مۇنىڭ ءبارى ويلانتارلىق كورسەتكىش. ويتكەنى، قوعامنان وقشاۋلاندىرىلعان بالانىڭ پسيحولوگياسى دەنى ساۋ بالاعا قاراعاندا قالىپتى بولماسى انىق.

تۇتاستاي العاندا، ساۋىقتىرۋ ورىندارىنا ورنالاستىرىلىپ جاتقان ۇرپاقتىڭ تۋبەركۋلەزشىلەر تايپاسىن ەمەس، قاتارداعى قوعام مۇشەسىن تولىقتىرماعى-ەڭ باستىسى.

وقشاۋلانعان وشاقتا

دەڭگەيىنە قاراي جىككە بولىنەتىن جەگى قۇرتتى جۇقتىرعاندار جاسۇرپاقتىڭ مۇڭلى جانارىنان ارتىق ۇلتتىق قاسىرەت بولماسا كەرەك-ءتى. سوندىقتان، ۋاقىت وزدىرماي ەمىن قابىلداتسا، جازۋعا بولاتىن اۋرۋمەن كۇرەستە تەك دارىگەرلەردىڭ ەمەس، بيلىك، اتا-انا مەن تۇتاس قوعامنىڭ ءوزارا ءىس-قيمىل تانىتپاعى قاجەتتىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

دەگەنمەن، بار ءۇمىت اۋرۋدىڭ دەندەۋىنە جول بەرمەۋگە دەمى تاۋسىلعانشا جاۋاپتىلىق جۇكتەلگەن دارىگەرلەردىڭ قولىندا. سول ايتقانداي، دارىگەرلىك انىقتاماعا تاعى جۇگىنەر بولساق، ءبىراز بالانىڭ اتالعان اۋرۋدىڭ قۇرساعىندا قالىپ وتىرعانى بەلگىلى بولدى.

ايتالىق، 2009 جىلى 6 ايىندا 84 ورشىگەن اۋرۋ ديسپانسەرلىك ءى توپتا تۇرسا، ولاردىڭ 1-ەۋى ءجاسوسپىرىم بولسا، 3-ءى ءالى ءالىپتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن بالا.

ال، 2-ءشى ديسپانسەرلىك توپتاعى 167 اۋرۋدىڭ ىشىندە 6 ءجاسوسپىرىم مەن 5 بالا بار.

3 - ءشى توپتا بارلىعى 398 اۋرۋ ەسەپتە تۇر. بك + تۋبەركۋلەز وشاعىندا بايلانىستا بولعاندار 166 بولسا، ولاردىڭ 8-ءى ءجاسوسپىرىم دە، 60-ى بالا. ال، بك - تۋبەركۋلەز وشاعىندا بايلانىستى بولعاندار سانى 107 بولسا، ولاردىڭ 5-ءى ءجاسوسپىرىم، 52-ءسى بالا.

ديسپانسەرلىك توپتاعى 58 باتسيللا بولەتىندەردىڭ ىشىندە قايتالاپ اۋىرعان تورتەۋى تۇگەلدەي-ەلىمىزدىڭ بولاشاعى.

بەلگى بەرگەن اۋرۋدى اسقىندىرماي، ەمدەۋدىڭ ءبىر امالى-اۋرۋ وشاقتارىنان وقشاۋلاۋ بوپ تابىلادى. بۇل رەتتە ۇستىمىزدەگى جىلى بك + وشاعىنداعى 60 بالا، بك - وشاعىنداعى 74 بالانىڭ 12 - ءسى ارنايى بالاباقشالارعا ورنالاستىرىلعان.

ورايى كەلگەندە ايتا كەتسەك، بۇگىندە اۋدان بويىنشا ەكى ءىرى كەنتىمىز-دوسسور مەن ماقاتتا وسىنداي شيپاجاي تيپتەگى بالاباقشالار جۇمىس ىستەپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا تۋبەركۋلەز وشاعىندا بايلانىستا بولعان، ۆيراج، گيپەرپروبا مەن اعزالارىندا تۋبەركۋلەز ينفەكتسياسى بار 78 بالا وسىناۋ بالاباقشالاردا وقشاۋلانىپ، تاربيەلەنۋدە.

تاعى ءبىر قۋانارىڭ مەن قايعىرارىڭ بىردەي دارەجەدەگى جاڭالىق-كەلەر جىلى دوسسور كەنتىنەن شيپاجاي تيپتەگى ءبىر بالاباقشا بوي كوتەرۋى مۇمكىن.

تەكسەرىس تاعى تىكسىنتتى

تاۋ قوپارار ۇرپاقتىڭ ورنىن تاياققا ءالى كەلمەيتىن ۇرپاقتىڭ باسۋى-ۇلكەن ماسەلە. بۇلاي دەۋىمىزگە سەبەپ تە جوق ەمەس.

مىسالى، بالالاردى تۋبدياگنوستيكالىق تاسىلمەن تەكسەرۋ بارىسىندا ارتىعىمەن ورىندالعان جوسپار ناتيجەسى 465 بالاعا «كۇدىكتى» دەگەن دياگنوز قويعىزدى. بۇرىننان اعزاسىندا تۋبەركۋلەز ينفەكتسياسى بار 450 بالا حيميوپروفيلاكتيكا الۋ كەرەكتىگىنە قاراماستان، ول تولىققاندى ورىندالا قويماعان.

شىندىعىنا كەلگەندە، تۋبەركۋلەزبەن اۋىرىپ قالۋعا بەيىمدىلەر سانى بۇدان دا كوپ بوپ شىقتى. ياعني، اۋرۋعا بەيىم قاۋىپ-قاتەر توبىندا 3670 بالا تۇر، ءارى ونى تاعى ءبىر ناقتىلاۋ كەرەكتىگىن ماماندار جاسىرمايدى.

اۋرۋ بالا سانىنىڭ وسۋىندە ەكىنشى جاعىنان اتا-انالاردىڭ دا كىناسى جوق ەمەس. سەبەبى، تىم-ءتاۋىر جالاقى الىپ جۇرگەن اتا-انا اۋرۋلىعى بەلگىلى بولعاننان كەيىن ەمدەلۋدەن باس تارتىپ، اۋرۋحانالاردان ات-تونىن الا قاشۋىن ادەتكە اينالدىرعان. بىراق، نارىق زاڭىمەن ءومىر ءسۇرۋ حالىققا وڭايعا سوقپاي وتىرعانى ايان. شاش-ەتەكتەن باتقان بانك الدىنداعى قارىزىن ەمدەلگەنى ءۇشىن بەرىلەتىن از-مىز اقشاعا ايىرباستاۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، تۋبەركۋلەز اۋرۋحاناسىنىڭ باس دارىگەرى ا.جۇماعاليەۆ ايتپاقشى، اۋرۋ اتا-انا ەمدەلىپ شىققانشا جالاقىسىن تولىق بولماعانمەن سوعان جاقىن دەڭگەيدە ساقتاۋ مەحانيزمىن ويلاستىرۋ كەرەك سياقتى.

ونىڭ ۇستىنە تاماق باعاسىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى اۋرۋلار تولىققاندى تاماقتانباي جاتىر. ويتكەنى، تاماق كاللورياسى 3500 دەن 2020 - عا دەيىن ءتۇسىپ كەتكەن. بۇگىندە ەمدەۋ اۋرۋحاناسىندا سوعان ساي قاراجات تاپشىلىعى 650000 تەڭگەنى قۇراپ وتىر.

ەندىگى ماسەلە دە ەرمەك ءۇشىن ەمەس

الەۋمەتتىك جاعدايلارى تومەن، اعزالارىندا تۋبەركۋلەز ينفەكتسياسى بار، جانە تۋبەركۋلەز وشاعىنداعى بالالارعا اۋدان مەكتەپتەرىندە ىستىق تاماقپەن قامتاماسىز ەتۋ ءوز دارەجەسىندە جۇرگىزىلۋى ءتيىس.

«ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت» دەمەكشى، تۋبەركۋلەز وشاعىنداعى مەكتەپ جاسىنداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى وقشاۋلاۋ ماسەلەسى تۋىنداۋلى.

ازىرگە، اتىراۋ تۋبەركۋلەزگە قارسى كۇرەس شيپاجايىنا اعزالارىندا تۋبەركۋلەز ينفەكتسياسى بار 6 بالا ىرىكتەلىپ، ساۋىقتىرۋعا جىبەرىلسە، ەكىنشى جارتى جىلدىقتا سونداي 10 بالانى جىبەرۋ كوزدەلگەنى ءمالىم بولدى.

سول سەكىلدى، جاسوسپىرىمدەردى جانە مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردى بك + تۋبەركۋلەز وشاعىنان اتىراۋ مەكتەپ - ينتەرناتىنا وقشاۋلاۋ كوزدەلگەن 12 بالا مەن 4 ءجاسوسپىرىمدى ينتەرناتقا ورنالاستىرۋ جوسپارلانعانمەن، ول ورىننىڭ جوقتىعىنان مۇمكىن بولماپتى. ال، اۋدانىمىزدا جاسوسپىرىمدەردى وقشاۋلايتىن مەكتەپ تە، شيپاجاي دا جوق.

باس دارىگەر بۇل رەتتە شەتتەگى اۋىل بالالارى وقىپ جاتقان مەكتەپ-ينتەرناتتى وسى ماقساتتا پايدالانۋ كەرەكتىگىن ايتادى.

شيپاجاي دەمەكشى، «بولاشاق» زاۋىتىن تۇرعىزىپ جاتقان ادجيپ قكو كومپانياسى تۋبەركۋلەزگە جاناما بولسا دا قاتىسى بار بالانى كوكشەتاۋ شيپاجايىندا ساۋىقتىرۋعا جىبەرۋگە دەمەۋدى دوعاردى. 2006-2007 جىلدارى 100 بالانىڭ ساۋىقتىرىلۋىنا جولداما بەرگەن ادجيپ قكو كومپانياسى 2008 - 2009 جىلدان بەرى ساپ تيىلعان. ونىڭ دا وبەكتيۆتى سەبەپتەرى جوق ەمەس دەسەدى بىلەتىندەر.

ءسوز سوڭى

جالپى، تۋبەركۋلەز اۋرۋى جايىندا ءسوز قوزعالسا دارiگەرلەردiڭ ءوزi دەرتتi دەرلiكتەي جويىپ جiبەرۋ تۋرالى ەمەس، ونى توقتاتۋدى تۋراسىندا ايتادى.

ەل iشiنە iندەپ تۇرعان دەرتتiڭ بۇلايشا تامىرلانۋىن ماماندار الەۋمەتتiك فاكتور رەتiندە قاراستىرادى. سەبەبi, تۋبەركۋلەز ديسپانسەرiندە تiركەۋدە تۇرعانداردىڭ دەنى الەۋمەتتiك جاعىنان ناشار قورعالعاندار. ياعني، ولاردىڭ بالالارىنىڭ دا بۇل دەرتپەن اۋىرۋى عاجاپ ەمەس.

وسى ورايدا، ۇلتتىق سۋسىن قىمىز بەن شۇباتتىڭ قۇرت اۋرۋىنا ەم بولاتىنىن ەسكە سالعان ارتىق ەتپەيدى.

بىراق، جارىتىپ تاماق ىشپەيتىن ونداي وتباسى بالالارى ءۇشىن كۇندەلىكتى اتالعان سۋسىندى ءىشۋ جۇماققا بارىپ-كەلگەنمەن بىردەي ەكەنى داۋسىز.

ونىڭ ۇستىنە اۋدانىمىز شيپالى سۋسىندى وندىرەتىن اۋىلشارۋاشىلىعىنا دا جاتپايدى.

قىسقاسىن ايتقاندا، كوح تاياقشاسى قوقاڭداپ تۇر.

كىسى جاتىرقامايتىن تۋبەركۋلەز دەرتi جاسۇرپاقتى قۇرساعىنا الۋىمەن قورقىنىش  بۇلتىن ءۇيىرۋلى. ويلانتارلىق-جايت.

ارال بايجىگىتوۆ,

اتىراۋ وبلىسى، ماقات اۋدانى.