ءXXى عاسىردىڭ حالىقارالىق قاتىناستارى وڭىرلىك بلوكتاردىڭ كۇشەيۋىمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر.

الەمدە ىشكى نارىقتى بىرىكتىرىپ، رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا ۇمتىلعان ايماقتىق وداقتار كوبەيسە، گەوساياسي تۇرعىدان كۇردەلى ايماقتاردىڭ ءبىرى – ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكاز دا ينتەگراتسيا يدەياسىنا بەت بۇرۋدا. كەيىنگى ۋاقىتتا «ورتالىق ازيا – وڭتۇستىك كاۆكاز وداعى» (واوكو) جونىندە كوپتەگەن وي-پىكىرلەرىمىزدى جەتىلدىرە كەلە، مۇنداي قۇرىلىمنىڭ ەكونوميكالىق، كولىك-لوگيستيكالىق، ەنەرگەتيكالىق جانە مادەني تۇرعىدان الەۋەتى وتە كۇشتى بولارىنا سەنە باستادىم. بۇل يدەيا اسىرەسە تۇركى مەملەكەتتەرى ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشا الادى – دەپ ويلايمىن.

الدىمەنەن ايتارىمىز، ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكاز وڭىرلەرى تاريحي جانە مادەني بايلانىستارعا تولا. تۇركى تامىرى بار قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇرىكمەنستان، ازەربايجان – ءوزارا جاقىن ەتنومادەني كەڭىستىك قۇرايدى. ءتىلى، ءداستۇرى، تاريحي تامىرى ۇقساس حالىقتار ينتەگراتسيانى جەڭىل قابىلدايدى، بۇل – كەز كەلگەن ايماقتىق بىرلەستىكتىڭ تابىستى بولۋىنا قاجەت فاكتور.

ايماق ەلدەرى سوڭعى جىلدارى كوپۆەكتورلى ساياسات جۇرگىزە وتىرىپ، سىرتقى اسەرلەرگە تاۋەلدىلىكتى كەمىتۋگە ۇمتىلۋدا. اسىرەسە، رەسەي مەن باتىس اراسىنداعى شيەلەنىستەر، قىتايدىڭ بەلسەندى ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى، يران مەن تۇركيانىڭ ايماقتىق ىقپالى – بارشا ەلدى تەڭگەرىمدى، دەربەس ايماقتىق ساياسات ىزدەۋگە يتەرمەلەيدى. وداق سونىڭ ءبىر جولى بولماق.

ەكونوميكالىق ءوزارا تولىقتىرۋ الەۋەتى جوعارى. ازەربايجان – ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار مەن كاسپي ينفراقۇرىلىمىنىڭ يەسى. قازاقستان – ءىرى شيكىزات جانە استىق ءوندىرۋشى. وزبەكستان – ۇلكەن دەموگرافيالىق رەسۋرستار مەن وندىرىستىك بازاعا يە. قىرعىزستان مەن تاجىكستان – گيدروەنەرگەتيكا كوزدەرى، كولىكتىك كلەششەۆينا رەتىندە ماڭىزدى. گرۋزيا – تەڭىز پورتتارىنا، حالىقارالىق دالىزدەرگە شىعاتىن قاقپا. وسىلاردى ءوزارا تولىقتىرىپ، بىرىككەن نارىق قالىپتاستىرۋى تابيعي پروتسەسس.

وداقتىڭ قۇرىلۋ جولدارى

الدىمەن، ساياسي ينتەگراتسيا ەمەس، ەكونوميكالىق ارىپتەستىكتى تەرەڭدەتۋدەن باستاۋ ءتيىمدى. مۇمكىن بولاتىن قادامدار مىنالار:

وداق قۇرىلعان جاعدايدا شەكارالىق راسىمدەردى جەڭىلدەتۋ، كەدەندىك ستاۆكالاردى ۇيلەستىرۋ، جالپى ترانزيت جۇيەسىن ەنگىزۋ – ساۋدا اينالىمىن ايتارلىقتاي ارتتىرادى. ەو نەمەسە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تاجىريبەلەرى پايدالى وريەنتير بولا الادى.

– كاسپي ارقىلى وتەتىن مۇناي-گاز باعىتتارىن ءارتاراپتاندىرۋ;

– ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتىن (TITR) كەڭەيتۋ;

– ورتالىق ازيا – كاۆكاز – ەۋروپا باعىتى جولى تەمىرجول جانە اۆتوموبيل دالىزدەرىن كوپجاقتى باسقارۋ.

ورتاق دامۋ بانكىن نەمەسە ينۆەستيتسيالىق قوردى قالىپتاستىرۋ – بىرىكتىرىلگەن قارجىلىق قۋات بەرەدى. تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورىنىڭ قازىرگى جۇمىسى وسى باعىتتا مىسال بولا الادى. ايماقتاعى سەرتيفيكاتتاۋ، فيتوسانيتارلىق نورمالار، تەحنيكالىق رەگلامەنتتەر بىرىزدەنسە، تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ساۋدا كەدەرگىلەرى كەميدى. ورتاق ءبىلىم جۇيەسى، ستۋدەنتتىك الماسۋ، مادەني جوبالار – حالىقتار اراسىنداعى ينتەگراتسيانى نىعايتادى.

وداقتىڭ العاشقى كەزەڭىندە كەڭەستەر، فورۋمدار، سالالىق كوميتەتتەر قۇرىلىپ، بىرتىندەپ ينستيتۋتسيونالدىق نەگىز قالىپتاستىرىلادى. تولىققاندى ەكونوميكالىق وداققا كوشۋ ءۇشىن 5–10 جىلدىق كەزەڭ قاجەت بولۋى مۇمكىن.

وداقتىڭ نەگىزگى قوزعاۋشىسى كىم بولۋى مۇمكىن؟

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، قازاقستان مەن ازەربايجان باستاماشى ءرول اتقارا الادى. قازاقستان – ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ەكونوميكا، گەوساياسي تۇرعىدا دا بەيتاراپ ءارى ورنىقتى مەملەكەت. ازەربايجان كەڭ لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمعا يە، كاسپي ايماعىن كاۆكاز جانە تۇركيا ارقىلى ەۋروپامەن بايلانىستىراتىن نەگىزگى بۋىن.

وزبەكستاننىڭ دەموگرافيالىق جانە وندىرىستىك الەۋەتى دە شەشۋشى ءرول وينايدى. سوڭعى جىلدارى تاشكەنت ايماقتىق ينتەگراتسيانىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسىنا اينالدى. گرۋزيا – قارا تەڭىزگە، ەۋروپا باعىتتارىنا شىعاتىن باستى قاقپا رەتىندە ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە.

وداقتان تۇركى حالىقتارىنا قانداي ارتىقشىلىق بولادى؟

وداقتىڭ قۇرىلۋى 100 ميلليوننان استام حالقى بار ايماق نارىعىن قالىپتاستىرا الادى. بۇل – ىشكى ساۋدا، ينۆەستيتسيا جانە ءوندىرىستى دامىتۋدا ۇلكەن ارتىقشىلىق.

تۇركى ەلدەرىندە شىعارىلاتىن تاۋارلارعا سۇرانىس وسەدى. جەرگىلىكتى وندىرۋشىلەر بىرىڭعاي نارىققا جۇمىس ىستەپ، باسەكەگە قابىلەتتى ءونىم شىعارادى. اگروونەركاسىپ، ماشينا جاساۋ، قۇرىلىس، ەنەرگەتيكا، كولىك سالالارى ءوزارا تولىقتىرىپ، وڭىرلىك برەندتەر قالىپتاسۋى ىقتيمال. وداققا كىرەتىن ەلدەردىڭ گەوگرافياسى اسا ءتيىمدى: قىتاي – ورتالىق ازيا – كاسپي – كاۆكاز – تۇركيا – ەۋروپا باعىتى، تۇتاس ترانزيت دالىزىنە اينالادى.

بۇل تۇركى الەمىن ەۋرازياداعى ستراتەگيالىق «بايلانىستىرۋشى ۇيىمعا» اينالدىرادى. جۇك اعىنىنىڭ ءوسۋى ەسەبىنەن بيۋدجەت كىرىسى ارتادى. ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولادى.

بىرلەسكەن ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەر ەلدەردىڭ ءوزارا تاۋەلدىلىگىن كەمىتەدى. كاسپي مۇنايى، تۇركىمەن گازى، قازاق ۋرانى، وزبەك ەنەرگەتيكاسى – ورتاق ستراتەگيامەن ءتيىمدى ۇيلەسۋى مۇمكىن. ەۋروپاعا جاڭا ەكسپورت باعىتتارى اشىلادى. ەنەرگيا باعاسى سالىستىرمالى تۇراقتى بولادى. وڭىرلىك ەنەرگەتيكالىق حاب قالىپتاسادى.

يننوۆاتسيالىق ورتالىقتاردىڭ، ءىت-پاركتەردىڭ، عىلىم مەكەمەلەرىنىڭ كووپەراتسياسى تۇركى الەمىنىڭ تەحنولوگيالىق دامۋىن جەدەلدەتۋى مۇمكىن.

تۇركى مادەنيەتىنىڭ كۇشەيۋى

ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىك، مەديالىق پلاتفورمالار، تاريحي مۇرانى جاڭعىرتۋ جوبالارى – تۇركى وركەنيەتىنىڭ حالىقارالىق ىقپالىن ارتتىرادى.

بىرىككەن ورتالىق ازيا – وڭتۇستىك كاۆكاز بلوگى الەمدىك ساياساتتا دەربەس پوزيتسيا قالىپتاستىرادى. ايماق ءوز مۇددەسىن قورعاۋدا بىرلەسكەن تۇردە ارەكەت ەتە الادى. ۇلكەن دەرجاۆالاردىڭ ىقپالىنان تاۋەلدىلىك كەميدى. تۇركى مەملەكەتتەرى حالىقارالىق ۇيىمداردا ىقپالدى ويىنشىعا اينالادى.

قانداي كەدەرگىلەر بار؟

ءار ەلدىڭ سىرتقى ساياسي باعىتىنداعى ايىرماشىلىقتار. دامۋدىڭ ەكونوميكالىق دەڭگەيىنىڭ بىركەلكى ەمەستىگى. كەيبىر ەلدەردىڭ باسقا وداقتارداعى مىندەتتەمەلەرى (مىسالى، ەاەو). ءۇشىنشى دەرجاۆالاردىڭ ىقپالى مەن قىسىمى. ايماقتىق قاقتىعىستاردىڭ ىقتيمال قاۋىپتەرى. دەگەنمەن بۇل كەدەرگىلەر بويىنشا دا بىرتىندەپ كەلىسىمگە كەلۋ مۇمكىن.

ورتالىق ازيا جانە وڭتۇستىك كاۆكاز وداعى – بولاشاقتىڭ ىقتيمال جوباسى عانا ەمەس، تۇركى الەمىنىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني ورلەۋىنە جول اشاتىن ستراتەگيالىق مۇمكىندىك. وسىنداي وداق قۇرىلسا، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە جاڭا، دەربەس، قۋاتتى ايماق قالىپتاسار ەدى. باستىسى – مەملەكەتتەردىڭ ساياسي ەركى، ەكونوميكالىق مۇددەلەردىڭ توعىسۋى جانە حالىقتاردىڭ ءوزارا قولداۋى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz