قۇمىل(ەۋىرعول) قالاسىنداعى ەڭ باستى قازاق رۋلارىنىڭ كارتاسى

قۇمىل قالاسى 7 عاسىردا ەۋىرعول دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان. العاش رەت ەۋىر دەپ اتالعان قامال اراتۇرىك اۋدانىنىڭ جەرىندە بولعان ەدى. ايماق ورتالىعىنىڭ سول وڭىردەن باتىسقا كوشىرىلۋى وسى جاڭا قالانىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپشى بولدى. ايتسەدە، ەۋىرعول دەگەن اتاۋ بۇل قامال سالىنباي تۇرىپ، زامانىمىزعا دەيىنگى 1 عاسىردا دا وسى وڭىردە بار ەكەن. دەمەك، عۇن كەزىندە وسىنداي اتپەن قالانعان ءبىر قورعان تۇرعان بولۋى كەرەك.

بۇل ءوڭىر 7 عاسىردا قۇمى(昆莫, 西膜) دەگەن اتپەن دە اتالاتىن. بۇل وسى ءوڭىردىڭ قۇبى شولىندە ورنالاسقانىمەن جانە سول عاسىردا وسى اراعا كوشىپ كەلگەن كوبەك(契苾) تايپاسىنىڭ اتىمەن دە بايلانىستى بولاتىن.

ال، جالپى العاندا قۇمىل ايماعىنىڭ بارلىق تاراپى ۇرىم(古戎地) دەلىنگەن. كەيىنگى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ اتاۋى، ءتاڭىرتاۋدىڭ ەرەنتاۋ دەپ تە اتالاتىنى، ءتاڭىرتاۋىنىڭ سولتۇستىك ايرىعىنىڭ ەرەنقابىرعا دەگەن اتقا يە بولۋى، وسى ۇرىم اتاۋىنىڭ ءبارى — اريلەردىڭ ەجەلگى اتاجۇرتى بولعانىنان. ەۋىر سوزىنە "ان" دەگەن مەملەكەتتىكتى بىلدىرەتىن ۇعىم قوسىلىپ، وسىدان بارىپ اريان، ۇرىم، ءۇرىم، ەرەن اتاۋلارىن تۋىنداعان. ەسكى قىتاي جازبالارىندا اريان تۇقىمدارى رۇڭ دەگەن اتپەن قاتتالدى. وسى ارييلەردىڭ بۇل جاقتا قالعان تۇقىمدارى(蠕蠕، 芮芮، 蝚蠕) 4 عاسىردا ءارۋان(柔然) قاعاناتىن قۇردى. قوڭىربورىك، قىزىلبورىك، اقبورىك، قارابورىك رۋلارى مەن ۇراڭقايلار وسى قاعاناتتىڭ مۇراگەرلەرى.

قۇبىلاي حان زامانىندا قازىرگى قۇمىل اتاۋى پايدا بولدى. 1970 جىلى قۇمىل ايماعى قۇرىلعاندا، بۇل قالا ايماق ورتالىعى بولدى.

قۇمىل(ەۋىرعول) قالا اۋماعىنا قاراماي، دۇڭحى، شيحى، جاڭاقالا، ليۋان قاتارلى 5 اۋماق قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: جانتەكەي، جادىك، يتەلى، مولقى، قاراقاس.

دەبەلدىرىك(داۋال-تۇرا) قازاق اۋىلىنا ءشاشاي، سەكىرە دەگەن 2 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: كونساداق، مولقى، جادىك، جانتەكەي.

ۇلاتاي قازاق اۋىلىنا ۇلاتاي، شوپىل قاتارلى 3 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: يتەلى، شۇبارايعىر، جانتەكەي، جادىك، مولقى، قاراقاس، سارباس.

قويلىق(ليۋشۋگۋ) قازاق اۋىلىنا قويلىق، جالعىزتەرەك دەگەن 2 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: جادىك، جانتەكەي، قاراقاس، مولقى.

اقتاس اۋىلىنا اقتاس، مالشىلىق قاتارلى 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: مولقى، جانتەكەي، قاراقاس، شەرۋشى.

باتىستاۋ(شيسان) اۋىلىنا قاراعايتى، ورىكتى، تاراتى قاتارلى 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: يتەلى، سارباس، شۇبارايعىر، قاراقاس، تاسبيكە جادىك، مولقى.

تاسبۇلاق(تاسبىلىك چينچىڭ) اۋىلىنا قوتىنتام باستاتقان 7 ەلدى مەكەن قارايدى. ازداعان قازاق تۇرادى. ەڭ باستى رۋلارى: جادىك، يتەلى، جانتەكەي، بۋرا، شۇبارايعىر، قاراقاس.

بالۋانتۇر(تاۋجياگۇڭ) كەنتىنە بالۋانتۇر، قاراسۋ، قارابيداي، ماشاڭ، حاڭگۇڭ قاتارلى 11 ەلدى مەكەن قارايدى. ازداعان قازاق تۇرادى. ەڭ باستى رۋلارى: يتەلى، جادىك، جانتەكەي، قاراقاس.

جەتىقۇدىق اۋىلىنا جەتىقۇدىق ەلدى مەكەنى قارايدى. ازداعان قازاق تۇرادى. ەڭ باستى رۋلارى: جانتەكەي، مولقى، يتەلى، كونساداق، جادىك.

استانا(ارپۋ) كەنتىنە استانا، ورداكارىز، سۇمقاعا قاتارلى 9 ەلدى مەكەن قارايدى. ازداعان قازاق تۇرادى. ەڭ باستى رۋلارى: يتەلى، جانتەكەي.

قويانبۇلاق(توشقانبۇلاق، حۇيچىڭ) اۋىلىنا توشقانبۇلاق، التىن قاتارلى 5 ەلدى مەكەن قارايدى. مۇندا ازىراق سارباس بار.

راحاتباق(راتباق، حۋايۋان) اۋىلىنا قاراتال، قىزىلتۋ قاتارلى 8 ەكەن مەكەن قارايدى. مۇندا ازىراق مولقى بار.

ءتيانشان(تاڭىرتاۋ) اۋىلىنا داراقتى، قارااعاش، قارااعاشاۋزى، ارداۋگۋ، سانداۋگۋ قاتارلى 10 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: مولقى، جادىك، قاراقاس، يتەلى، نايمان، جانتەكەي.

بۇلاردى راحاتباق(حۋايۋان) اۋىلىنىڭ قىزىلتۋ قىستاعىنا كوشىرگەن.

قازاعى جوق قوسقۇدىق، بوعاز(نانحۋ), قاراتوبە(ۋپۋ), بۇلىڭتوراڭعى(داچۋانۆان), قۋتارى(شيڭشيڭشيا), جامانسۋ، سانداۋليڭ اۋىلدارىن اتامادىق.

ۇكىمەتتىڭ 2020 جىلعى رەسمي ساناعى بويىنشا، قۇمىل قالاسىندا 15 مىڭ 503 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، قۇمىل قالاسى قازاعىنىڭ 21 پايىزىن جانتەكەي رۋى، 17 پايىزىن مولقى رۋى، تاعى 17 پايىزىن يتەلى رۋى، 13 پايىزىن جادىك رۋى، 11 پايىزىن قاراقاس رۋى ۇستايدى.

***

باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنداعى ەڭ باستى قازاق رۋلارىنىڭ كارتاسى

زامانىمىزعا دەيىنگى 1 عاسىردا مۇندا بوري ەلى(蒲类) بولعان. بوري كولى ۋاقىت وتە كەلە باركول كولى رەتىندە ايتىلىپ كەتكەن. 640 جىلى تاڭ ەلى مۇندا بوري اۋدانىن قۇرعان. جەرى بوعدا تاۋىنا سوزىلعان بۇل اۋداننىڭ قۇرىلۋى موري اۋدانىنىڭ اتاۋىن دا تۋدىردى. قۇبىلاي حان زامانىندا بۇل جەر باركول اتاندى. 1760 جىلى مۇندا باركول قامالى سالىندى. 1954 جىلى بۇل جەردە باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى قۇرىلدى.

باركول قالاسىنىڭ قالالىق اۋماعىنا ءتاڭىرتاۋ، بەرەكە، جاڭاقالا قاتارلى 4 مولتەك اۋدان كىرەدى. ەڭ باستى رۋلارى: جانتەكەي، جادىك، يتەلى، قاراقاس، مولقى.

كولبويى اۋىلىنا كولبويى، ىنتىماق قاتارلى 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: جانتەكەي(سەكەل، تاسبيكە، شاقاباي، ەساعاسى), جادىك، يتەلى، سارباس، قاراقاس، مولقى.

شالوبا اۋىلىنا شالوبا، قىزىلتال، باقىت قاتارلى 3 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: جانتەكەي، جادىك.

سارىشوقى اۋىلىنا 3 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: جانتەكەي(شاقاباي), جادىك، يتەلى، قاراقاس، مولقى.

ۇلكەن قۇلىنشارى اۋىلىنا 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: جانتەكەي، جادىك، قاراقاس، مولقى، شيمويىن.

باچاڭزى اۋىلىنا قۇبى، اعاشوبا دەگەن 2 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋلارى: جادىك، جانتەكەي، يتەلى.

باسقا ۇلتتاردى نەگىز ەتكەن بورشونجى، داحى، كۇيسۋ، سانتاڭحۋ كەنتتەرى مەن شىرىنزى(سىنتاس), حۋايۋان اۋىلدارىن اتامادىق.

ۇكىمەتتىڭ 2020 جىلعى رەسمي ساناعى بويىنشا، باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا 40 مىڭ 446 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى قازاعىنىڭ 33 پايىزىن جانتەكەي(شاقاباي، سەكەل، ەساعاسى، تاسبيكە) رۋى، 28 پايىزىن جادىك رۋى، 13 پايىزىن يتەلى رۋى، 11 پايىزىن قاراقاس رۋى، 9 پايىزىن مولقى رۋى ۇستايدى.

***

اراتۇرىك اۋدانىنداعى ەڭ باستى قازاق رۋلارىنىڭ كارتاسى

بۇل ءوڭىر موڭعوليانىڭ قۇبى-التاي ايماعىمەن شەكتەسىپ جاتىر. زامانىمىزعا دەيىنگى 2 عاسىردا بۇل ءوڭىر ەۋىر دەگەن اتپەن بەلگىلى بولىپ، عۇن جايىلىمى ەدى. 73~94 جىلدارى ەۋىر ايماعى كوشى ەلىنە(车师) قارادى. 1929 جىلى اراتۇرىك اۋدانى بولىپ قۇرىلدى. اراتۇرىك اتاۋى ەۋىر-تۇرىق(ەۋىر-تۇرا), ياعني ەۋىر قامالى دەگەن اتتان شىققان.

اراتۇرىك(ەۋىرعۇل) قالا اۋماعىنا 2 مولتەك اۋدان كىرەدى. ەڭ باستى رۋلارى: جادىك، سارباس، جانتەكەي، ۋاق، قاراقاس.

نارىنكىر قازاق اۋىلىنا 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى: جادىك. قالعاندارى: جانتەكەي، ۋاق، قاراقاس، سارباس.

تۇركول كەنتىنە 4 ەلدى مەكەن قارايدى. ەڭ باستى رۋى: سارباس. قالعاندارى: جانتەكەي، يتەلى، ۋاق، قاراقاس، نايمان، جادىك.

اۋداننىڭ قازاعى جوق نوم، اداق، باي، توقالا سىندى اۋىلدارىن اتامادىق. ۇكىمەتتىڭ 2020 جىلعى رەسمي ساناعى بويىنشا، اراتۇرىك اۋدانىندا 4 مىڭ 833 قازاق بولعان. قورىتا كەلگەندە، اراتۇرىك اۋدانى قازاعىنىڭ 49 پايىزىن جادىك رۋى، 29 پايىزىن سارباس رۋى ۇستايدى.

***

جيناقتاي كەلىپ، قۇمىل ايماعىنداعى 70 مىڭعا جۋىق قازاقتىڭ 27 پايىزىن جانتەكەي رۋى، 26 پايىزىن جادىك رۋى، 13 پايىزىن يتەلى رۋى، 10 پايىزىن مولقى رۋى، تاعى 10 پايىزىن قاراقاس رۋى ۇستايتىنىنا كوز جەتكىزدىك.

زەرتتەگەن: كوكبورى مۇباراك

Abai.kz