وتىز جەتىنشى جىلدىڭ ءزىل باتپان تاقسىرەتىن تارتقان الاش ارداقتىلارىنىڭ اراسىندا ەلى ءۇشىن ەرەن ەڭبەك اتقارعانىمەن، ەسىمىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلە بەرمەيتىن جاندار بار ەكەن. بۇگىنگى ۇرپاق كوبىنە ادەبيەت پەن مادەنيەت وكىلدەرىن عانا ءبىلىپ، ءوندىرىس، دەنساۋلىق ساقتاۋ سياقتى قوعامنىڭ باسقا دا سالالارىندا قىزمەت ەتكەن ازاماتتاردى ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ماسەلەن، سولاردىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان «الاش» قوزعالىسىنىڭ بەلدى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، حح عاسىردىڭ باس كەزىندە «قازاق»، «ايقاپ» سەكىلدى باسىلىمدارعا حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن كوتەرەتىن ماقالالاردى ۇزدىكسىز جازىپ تۇرعان ۇلتجاندى، وقىعان، زيالى ازامات اسىلبەك سەيىتوۆ ەدى. ەڭ باستى ايتا كەتەرلىگى اسىلبەك تومبى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن تامامداعان العاشقى قازاق دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى، سونداي-اق الماتى قالاسىنداعى جەتىسۋ اۋداندىق №5 ەمحانانىڭ نەگىزىن قالاۋشى. ابزال اكەسى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، اتىلىپ كەتكەندە انا قۇرساعىندا قالعان قىزى كلارانىڭ بۇگىندە جاسى الپىستان اسىپ، شاشىن كۇمىس قىراۋ شالعان.
اكەم ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سەنىمدى سەرىگى بولىپتى

وتىز جەتىنشى جىلدىڭ ءزىل باتپان تاقسىرەتىن تارتقان الاش ارداقتىلارىنىڭ اراسىندا ەلى ءۇشىن ەرەن ەڭبەك اتقارعانىمەن، ەسىمىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلە بەرمەيتىن جاندار بار ەكەن. بۇگىنگى ۇرپاق كوبىنە ادەبيەت پەن مادەنيەت وكىلدەرىن عانا ءبىلىپ، ءوندىرىس، دەنساۋلىق ساقتاۋ سياقتى قوعامنىڭ باسقا دا سالالارىندا قىزمەت ەتكەن ازاماتتاردى ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ماسەلەن، سولاردىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان «الاش» قوزعالىسىنىڭ بەلدى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، حح عاسىردىڭ باس كەزىندە «قازاق»، «ايقاپ» سەكىلدى باسىلىمدارعا حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن كوتەرەتىن ماقالالاردى ۇزدىكسىز جازىپ تۇرعان ۇلتجاندى، وقىعان، زيالى ازامات اسىلبەك سەيىتوۆ ەدى. ەڭ باستى ايتا كەتەرلىگى اسىلبەك تومبى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن تامامداعان العاشقى قازاق دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى، سونداي-اق الماتى قالاسىنداعى جەتىسۋ اۋداندىق №5 ەمحانانىڭ نەگىزىن قالاۋشى. ابزال اكەسى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، اتىلىپ كەتكەندە انا قۇرساعىندا قالعان قىزى كلارانىڭ بۇگىندە جاسى الپىستان اسىپ، شاشىن كۇمىس قىراۋ شالعان.
اكەم ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سەنىمدى سەرىگى بولىپتى
- مەنىڭ اكەم اسىلبەك سەيىتوۆ 1894 جىلى ومبىدا تۋعان. اكەلەرىنەن ەرتە ايرىلعان بەس اعايىندى سەيىتوۆتەردىڭ ۇلكەنى مۇسىلمانبەك، سۇلتانبەك، ورتانشىسى مەنىڭ اكەم، ودان كەيىن ءىنىسى مۇراتبەك بولسا، ەڭ كەنجە وماربەك جاستايىندا قايتىس بولىپ كەتكەن. ال، قالعان ءتورت اعايىندىنىڭ ۇشەۋى بىردەي 1937 جىلعى رەپرەسسياعا ۇشىرادى. وسىلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ بولسىن حالقىنا جاۋ بولماق تۇگىلى قىلاۋداي كىناسى بولعان جوق، قايتا كەرىسىنشە، قولدارىنان كەلگەنشە ۇلتىنىڭ جىرتىعىنا جاماۋ بولۋعا تىرىستى ەمەس پە؟ اكەم العاش تومبى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن تامامداعان كاسىبي دارىگەر بولسا، اعاسى مۇسىلمانبەك ەكونوميست، ءىنىسى مۇراتبەك تە دارىگەر بولدى. باياناۋىلدا مەنىڭ اكەمدى بىلمەيتىن قازاق جوق. سەبەبى ول كىسى باياناۋىلدا اۋداندىق اۋرۋحانادا باس دارىگەر قىزمەتىن اتقاردى.  ول كەز ازامات سوعىسى ءالى اياقتالماعان كەزەڭ، حالىقتىڭ تۇرمىسى ناشار، بەزگەك، تىرىسقاق سىندى اۋرۋ جۇرت ءىشىن جايلاپ، جالماپ بارا جاتقان تۇس بولاتىن. سونداي قيىن تۇستا حىلقتىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا، ادامداردى اجال اۋزىنان الىپ قالۋعا كوپ سەپتىگىن تيگىزدى. 1922 جىلى سەمەيدىڭ گۋبزدراۆىن باسقارۋعا شاقىرىلىپ، 1937 جىلعا دەيىن بەس جىل سوندا قىزمەت ەتتى. سول تۇستا تۋبەركۋلەزگە ۇشىراعانداردى ەمدەيتىن «بەرەزوۆكا» ءساناتوريىن، «اۋىل» كۋرورتىن اشتى. ول كەزدىڭ وقىعاندارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن تەك ءوز سالاسىمەن اينالىسىپ قانا قويماي، حالقىنا جان-جاقتى قىزمەت ەتكەنىن بىلەسىزدەر عوي. مەنىڭ اكەم دە  «الاش» قوزعالىسىنا ارالاسىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالادى. حح عاسىر باسىندا قازاق دالاسىندا شىعىپ تۇرعان «قازاق»، «ايقاپ» باسىلىمدارىمەن قاتار سەمەيدە نەبارى 4-اق سانى شىعىپ، جابىلىپ قالعان «تاڭ» جۋرنالىنىڭ تورتەۋىنە دە حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قوزعايتىن ماقالالار جازدى .  
1937 جىلدىڭ جازىندا اتى اۋىزعا ىلىگىپ جۇرگەن ايتۋلى عالىم-دارىگەرلەردەن ءارى جارى مەن جالعىز قىزىنا ەل استاناسىن كورسەتىپ قايتۋ ءۇشىن ماسكەۋگە اتتانادى. سول ساپاردان ەلگە قايتىپ كەلە جاتقان جولدا اۋىل بەكەتىنەن پوەزعا وتىرعان جاقىن دوسى اسىلبەكتىڭ ازىرگە سەمەيگە بارماي، باسقا ءبىر جەردە بوي تاسالاي تۇرۋىن وتىنەدى. سەبەبى ەل ىشىندە «انانى ۇستاپتى، مىنانى ۇستايدى ەكەن» دەگەن دۇربەلەڭ شاق تۋعان ەدى. بىراق ءوزىنىڭ ەش كىناسى بولماعاندىقتان اسىلبەك ەشكىمنەن قاشىپ، جاسىرىنۋدى ءجون سانامايدى. وسى ساپاردان ورالعان سوڭ العاشىندا باسشىلىق ول كىسىنىڭ قىزمەتىن جوعارىلاتىپ، الماتىعا الدىرادى. ءسويتىپ، الماتىنىڭ جەتىسۋ اۋدانىنداعى ءىرى دە ىرگەلى امبۋلاتوريانى ۇلكەن ەمحاناعا اينالدىرۋ ءىسىن ءبىلىمدى دە بىلىكتى دارىگەردىڭ يىعىنا ارتادى. الايدا وسى وقيعادان تۋرا ءبىر جەتى وتكەندە اسىلبەك سەيىتوۆتى جەدەل تۇتقىنداپ، «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن اتىپ تاستايدى.
جالعىز اسىلبەك قانا ەمەس، بۇكىل سەيىتوۆتەر اۋلەتىنىڭ قاسىرەتتى جىلدارى وسى كۇننەن باستالدى. اسىلبەكتىڭ اعاسى سول تۇستا بىلىكتى ەكونوميست قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن مۇسىلمانبەك، كوكشە وڭىرىندە ايتۋلى دارىگەر مۇراتبەك ەكەۋى دە باۋىرلارىنىڭ تاعدىرىن قۇشىپ، اتىلدى. ءسويتىپ اعالى-ءىنىلى اعايىندى ءۇش بىردەي سەيىتوۆتەر رەپرەسسيا اتتى اجداھاناڭ ارانىنا جۇتىلدى دا كەتتى.  اسىلبەكتىڭ ارتىندا  جارى مەن قىزى 13-14 جاسار قىزى روزا جانە قۇرساقتاعى قىزى كلارا اڭىراعان كۇيى قالا بەردى.

اتا-انامنىڭ سۋرەتىن جيىرما جاسقا تولعاندا ءبىر-اق كوردىم

- مەن 1938 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ومىرگە كەلدىم، ال اكەم 1937 جىلى 8 تامىزدا اتىلىپ كەتىپتى. سوندا مەن ومىرگە اكەم اتىلعاننان جارتى جىلدان كەيىن عانا كەلىپپىن. اكەمدى كورگەن جوقپىن، ال انام بولسا مەنى بوسانعان سوڭ 8 ايدان كەيىن 1939 جىلدىڭ 9 ساۋىرىندە قايتىس بولىپ كەتىپتى. انام ءنافيا سادۋاقاس شورمانوۆتىڭ ون ەكى پەرزەنتى شەتىنەگەننەن كەيىن تۇراقتاپ قالعان جالعىز پەرزەنتى. ول قازاق تاريحىندا وزىندىك ورنى بار اتاقتى شورمانوۆتار اۋلەتىنىڭ قىزى ەدى. ناعاشى اتام سادۋاقاس شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ناعاشىسى، اعا سۇلتان مۇسا شورمانوۆتىڭ ۇلكەن ۇلى. زامانىندا ءىرى وقىعانداردىڭ ءبىرى، ايگىلى اقىن بولعان ول كىسىنىڭ بىلمەيتىندەر كەمدە-كەم شىعار. سونداي باقۋاتتى دا تەكتى ورتادان شىققان شەشەمىز باسىنا بىردەن وسىنداي قايعى تۇسكەندە سونىڭ كۇيىگىنە توزە الماسا كەرەك. سولايشا،  ماڭدايىما جازىلىپ قويعان قاتال تاعدىرىم ماعان «اكە، انا» دەگەن ارداقتى سوزدەردى ايتقىزبادى. ءوزى دە ءالى جەتىلىپ ۇلگىرمەي جەتىم قالعان اپكەم روزا ماعان اكە-شەشەمنىڭ ورنىن جوقتاتپاۋعا بارىن سالدى. ول ماعان ۇنەمى:
« اكەمىز دە، انامىز دا وتە مادەنيەتتى، ءبىرىن-ءبىرى جانە بىزدەردى دە وتە جاقسى كورەتىن وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاندار ەدى. ءبىز دە سولارداي بولۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ارتىنان قازىر كىم قانداي ءسوز ايتسا دا ءبىز وعان سەنبەۋىمىز كەرەك» دەپ وتىراتىن.
- اتا-انادان جەتىم قالعان سوڭ، سىزدەرگە كىم كوز قىرىن سالدى؟ باسقا دا ارداقتىلارىمىزدىڭ بالالارىنداي بالالار ۇيىنە وتكىزىپ جىبەرۋدەن قالاي امان قالدىڭىزدار؟
- ءبىز جەتىم قالىپ، تۇراتىن ءۇيىمىز دە بولماي، ومبىدا ءبىر ورىستىڭ جەرتولەسىن  پانالادىق. سونى كىمنەن ەستىگەنىن بىلمەيمىن  كوكشەتاۋدا تۇراتىن زەينەپ اجەمىزدىڭ  ءوزى كەلىپ ءبىزدى الىپ كەتتى. ءسويتىپ مەن ءۇش جاسقا تولعانشا، ياعني ءوزى ومىردەن قايتقانشا بىزدەردى اسىرادى. اجەمىزدەن دە ايرىلىپ جەتىم قالعانىمىزدا، شورمانوۆتاردىڭ ۇلى، ياعني شەشەمنىڭ اعاسى نۇرمۇحاممەد ءبىزدى تاۋىپ الىپ، ارى قاراي وسىرۋگە ءوز قولىنا الدى. سودان اپكەم تۇرمىس قۇرعانشا ءبىز سول ۇيدە تۇردىق.
مەنى انا مەن اكە مەيىرىمىنەن مۇقتاج قىلماۋعا، ەشكىمگە جەتىمسىرەپ جالتاقتاتپاۋعا تىرىسقان اپكەم روزا ەسىمدى بىلگەن شاعىمدا انامىزدىڭ بۇل ومىردە جوق ەكەنىن ايتقانىمەن، اكەمىزدى ءبىراز ۋاقىتقا الىس جاققا جۇمىسقا كەتكەن دەپ ۇعىندىرعان ەدى. تىرس ەتكەن دىبىس شىقسا، اكەم كەلدى مە دەپ ەسىككە جۇگىرەتىنمىن. سونداي ءبىر زارىعا توسىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە الدەكىم «حالىق جاۋىنىڭ قىزى» دەپ، توبەمنەن جاي تۇسىرگەندەي بولدى ەسىكتەن ەڭىرەي ەنگەن ماعان اپكەم سول كۇنى بار شىندىقتى جايىپ سالدى. اكەمىزدىڭ جازىقسىز جازالانعانىن، ونىڭ ەشقانداي دا ەشكىمنىڭ دە جاۋى ەمەستىگىن ايتىپ مەنى جۇباتىپ وتىرعان روزانىڭ كوزدەرىنەن تامعان جاسى مەنىڭ دە بەتىمدى جۋىپ كەتتى. وسىلايشا قوس مۇڭلىق ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز جۇباتۋمەن كۇن وتكەرىپ جاتتىق. 
اكەم مەن انام جايلى اپكەم ايتقان ەستەلىكتەردەن بىلگەنىممەن، جيىرما جاسقا كەلگەنشە مەن ولاردىڭ بەينەسىن كورگەن ەمەسپىن. ءبىرىنشى رەت 1958 جىلى  اكەم مەن انامنىڭ سۋرەتىن ناعاشى جۇرتىم شورمانوۆتاردىڭ ۇيىنەن كوردىم. سونداي ءبىر جىلى، جۇزدەرىنەن ءوزىم ءومىر بويى اڭساعان مەيىرىم نۇرى شاشىلعان قوس بەينە جارق ەتە قالعاندا... تىلمەن ايتىپ جەتكىزە المايتىنداي كۇي كەشتىم. اۋىل-ايماعى ەركەلەتىپ ناپيعا اتاپ كەتكەن ءنافيا انامىز اجارلى، ايەل بىتكەننىڭ كورىكتىسى بولعاندىعىن ايتىپ وتىراتىن اپكەم. سويتسەم، ءوزى دە سول انامىزدىڭ اجار-كوركىن ەنشىلەگەن ەكەن عوي.

ەمحاناعا اسىلبەك سەيىتوۆتىڭ اتى بەرىلۋى كەرەك

قايران اكەنىڭ ءىزىن جالعاستىرۋ ءۇشىن، ونىڭ ورىندالماي قالعان ارمانىن ورىنداۋ ءۇشىن دارىگەرلىك وقۋعا تۇسكىسى كەلگەن كلارا اسىلبەكقىزىنىڭ الدىنان قايدا بارسا دا  «حالىق جاۋىنىڭ قىزى» دەگەن كەدەرگى شىعا بەردى. تۋماي جاتىپ اكە مەن انادان ايرىلىپ باقىتسىز كۇي كەشكەن جەتىم كوڭىل تىم قۇرىعاندا ارمانىنا قول جەتكىزىپ، باقىتتىڭ ءدامىن تاتپاقشى ەدى... قاندىقول ساياسات ارمانىنان ايىرىپ، قاناتىنان قايىرلاتتى... دەگەنمەن، وعان جىگەرىن جاسىتپاعان كلارا اسىلبەكقىزى قازاق قىزدار پەداگوگيكا ينستيتۋتىن ويداعىداي ءبىتىرىپ، قىرىق جىلداي ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتتى. زەينەتكە شىققاننان كەيىن كلارا سەيىتوۆا ءوز اكەسى سياقتى رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان جاندار تۋرالى «جوقتاۋ» اتتى ەستەلىكتەر جيناعىن شىعاردى. سوندا ءوز اكەسى اسىلبەك تۋرالى دەرەكتەر تۇڭعىش رەت جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلعان ەدى. ودان سوڭ ابزال اكەنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى جايلى تىرنەكتەپ جيناعان تام-تۇمداعان قۇجاتتار ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان مۇراجايلار مەن مۇراعاتتارعا تاپسىرىلدى. تاعى ءبىر كوڭىلگە مەدەۋ تۇتارلىعى اسىلبەك سەيىتوۆتىڭ ءوزى اشقان الماتىداعى قازىرگى كۇنى جەتىسۋ اۋداندىق №5 ەمحانانىڭ قابىرعاسىنا ول كىسىگە ارناپ ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلىپ، سەمەيدە كوشە اتىنىڭ بەرىلگەندىگى. الايدا ءبىر اتتەگەن-ايى الماتىدا قىزى كلارانىڭ ون جىلداي ءار ەسىكتى ءبىر قاعىپ، تابان توزدىرۋىمەن تاۋگۇل-3 ىقشام اۋدانىن ۇزىندىعى 200 مەتردەي-اق (كوشە دەپ ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات) كوشە اتىنىڭ بەرىلگەن. ونىڭ دا جارتىسىن كوپ كورگەندەي سول كوشەدەن ساراي سالدىرعان الدەبىر شەنەۋنىك ءوز اۋلاسىنا كىرگىزىپ، قاقپامەن قورشاپ العان.
ءوزىنىڭ اكە الدىنداعى بورىشىن وتەۋ كەرەك ەكەندىگىن جان جۇرەگىمەن سەزىنگەن كلارا اسىلبەكقىزى قانداي قيىندىقتار كەزدەسسە دە مۇقالماي، ەڭبەكتەنۋىنىڭ ارقاسىندا اسىلبەك سەيىتوۆ ەسىمىن ەلگە ءبىرشاما تانىتتى. ەندىگى كەزەك سەيىتوۆتەر اۋلەتىنەن تاراعان اكەسىمەن ءبىر تۋعان باۋىر بولعانى ءۇشىن اسىلبەك تارتقان ازاپتى تارتىپ، اتىلىپ كەتكەن اعالارى مۇسىلمانبەك پەن مۇراتبەكتىكى ەكەنىن ايتادى. مۇسىلمانبەك قازاقتىڭ تۇڭعىش ەكونوميستەرىنىڭ ءبىرى بولسا، مۇراتبەك اسىلبەك اعاسى سەكىلدى دارىگەر بولعان. قازاق جاستارىنىڭ توڭكەرىس الدىندا قۇرىلعان «بىرلىك» اتتى جاستار ۇيىمىنىڭ وڭ قاناتىندا بولدى. كەيىنىرەك اعا سوقپاعىمەن ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان «الاش» قوزعالىسىنا مۇراتبەك تە ارالاسىپ، اقمولا وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ سايلاندى. مۇقان ايتپەنوۆ باستاعان «ءۇش ءجۇز» ۇيىمى ومبى وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ كەڭسەسىنە باسىپ كىرگەندە ولاردىڭ ۋىسىنا ارىندى اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ جانىندا وسى مۇراتبەك سەيىتوۆ بولىپتى. مىنە، وسىنداي ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ءبىر اتادان تاراعان اعايىندى سەيىتوۆتەردىڭ قازاق قوعامىنىڭ قيلى تاريحىندا وزىندىك ءىز قالدىرعان تۇلعالار ەكەنىنە ەشكىم تالاسا قويماس. بىراق، ولاردىڭ ەسىمىن ەلى ۇمىتپاۋى ءۇشىن ۇرپاق جادىندا جاڭعىرتىپ وتىرۋ قاجەت. وسىنداي جاۋاپكەرشىلىكتى ءىستىڭ باسىندا ازىرگە كلارا اپايدىڭ جالعىز ءوزى شىرىلداپ جۇرگەن جايى بار. ەندىگى ارمان «ءوزى ىرگەتاسىن قالاعان ەمحاناعا اكەمنىڭ اتىن بەرگىزۋ» دەيدى كلارا اسىلبەكقىزى. الايدا، الگىندەي ون جىل جۇگىرگەندە ەكى ءجۇز مەتردەي عانا كوشە اتىن بەرگەن باسشىلىقتان ەندى ەمحانا اتىن سۇراۋ ءۇشىن قانشا ەسىكتى قاعىپ، قانشا ۋاقىت تابان توزدىرۋ كەرەك؟..

ءماريام ءابساتتار.