قازاق تاريحىنىڭ گەرودوتى
تانىمال تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ تاعدىرى تۋرالى جارى حاليما اپاي اڭگىمەلەيدى
كەڭەس وداعىنداعى ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيە قىرقىنشى جىلداردىڭ سوڭى مەن ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ەلدە ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ بەلەڭ الدى. ينتەلليگەنتسياعا قاتىستى ەركىن ويدى قۋدالايتىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى باستالدى. احمەت جۇبانوۆ قاجىم جۇماليەۆ، بەك سۇلەيمەنوۆ ت.ب. زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. كورنەكتى عالىمدار قانىش ساتپاەۆ، مۇحتار اۋەزوۆتەر قۋدالاۋعا ۇشىراپ، قازاقستاننان كەتىپ قالۋعا ءماجبۇر بولدى. لەنينگراد پەن ماسكەۋدە "لەنينگرادتىق ءىس", "دارىگەرلەر ءىسى" "قولدان جاسالىپ" جاتقان كەزدە، قازاقستاندا "بەكماحانوۆ ءىسى" پايدا بولدى.
«تانىسۋىمىزعا سەپ بولعان - كىتاپحانا»
تانىمال تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ تاعدىرى تۋرالى جارى حاليما اپاي اڭگىمەلەيدى
كەڭەس وداعىنداعى ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيە قىرقىنشى جىلداردىڭ سوڭى مەن ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ەلدە ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ بەلەڭ الدى. ينتەلليگەنتسياعا قاتىستى ەركىن ويدى قۋدالايتىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى باستالدى. احمەت جۇبانوۆ قاجىم جۇماليەۆ، بەك سۇلەيمەنوۆ ت.ب. زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. كورنەكتى عالىمدار قانىش ساتپاەۆ، مۇحتار اۋەزوۆتەر قۋدالاۋعا ۇشىراپ، قازاقستاننان كەتىپ قالۋعا ءماجبۇر بولدى. لەنينگراد پەن ماسكەۋدە "لەنينگرادتىق ءىس", "دارىگەرلەر ءىسى" "قولدان جاسالىپ" جاتقان كەزدە، قازاقستاندا "بەكماحانوۆ ءىسى" پايدا بولدى.
«تانىسۋىمىزعا سەپ بولعان - كىتاپحانا»
تاريحشى ەرماحان بەكماحانوۆ (1915-1966) سوعىس جىلدارىندا الماتىدا بولعان بەلگىلى تاريحشىلار ا.پ.كۋچكين، ا.م.پانكراتوۆا، ۆ.د.گرەكوۆ جانە ت.ب. بىرىگىپ 1943 جىلى "قازاق سسر" تاريحىن ازىرلەسە، ال 1947 جىلى "قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا" اتتى مونوگرافيا دايىنداعان ەدى. ونىڭ كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ كوتەرىلىسىنە قاتىستى كوزقاراسى ۇلتشىلدىق سيپاتتا-ساياسي زياندى دەپ سانالدى. ءسويتىپ، ە.بەكماحانوۆ 1952 جىلدىڭ 4 جەلتوقساندا 25 جىلعا سوتتالدى. تەك ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن 1954 جىلدىڭ 16 اقپانى كۇنى بەكماحانوۆقا كسرو ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ونىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىستىڭ توقتاتىلعانىن مالىمدەپ، بوستاندىققا شىعارادى. سودان باستاپ 16 اقپاندى بەكماحانوۆتار وتباسى ەرمۇحاننىڭ تۋعان كۇنى دەپ تويلاۋدى ۇردىسكە اينالدىردى. ارينە، ءدال وسى ايتۋلى داتاعا ورايلاستىرا الماساق تا، ءبىز تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ جۇبايى حاليما ادامقىزىن ارنايى ىزدەپ بارىپ، اڭگىمەلەسكەن ەدىك:
- ەرەكەڭ - تاريحتا ۇلكەن ءىز قالدىرعان تۇلعا. نەبارى ەلۋ جىل عانا ءومىر سۇرسە دە، ارتىنا مول مۇرا تاستاپ ۇلگەردى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن حاليما اپا. - ول كىسى ومبى، ورىنبور، ماسكەۋ، تاشكەنت جەرىندەگى باي مۇراعاتتا كۇنى-ءتۇنى وتىرىپ تىنباي ىزدەنەتىن. ەكەۋمىزدىڭ تانىسۋىمىزعا سەپ بولعان دا سول كىتاپحانا. مەن ءوزىم تاشكەنتتە تۇراتىنمىن. 1946 جىلى مەن ديپلومدىق جۇمىسىمدى جازۋعا سونداعى ناۋاي اتىنداعى كىتاپحاناعا بارعانىمدا، ەرەكەڭ عىلىمي ىزدەنىسپەن سول جەردە ءجۇر ەكەن. كورىكتى تۇلعاسىنا ساي كوپ ىزدەنەتىن جان ەكەنى كورىنىپ تۇردى. تانىسقاننان باستاپ تەز ءتىلتابىسىپ كەتتىك. ول كىسى مەنەن ەشقانداي سىر جاسىرعان جوق، بىردەن ءوزىنىڭ جارى، ءۇش بالاسى بارىن، بىراق جۇبايىمەن ارالارى ونشا جاقسى ەمەس ەكەندىگىن ايتتى. ءبىز سەگىز جىل زاڭدى تىركەۋدەن وتپەي بىرگە تۇردىق. سەبەبى جۇبايى اجىراسۋعا كەلىسىم بەرمەدى. تەك ەرەكەڭ رەپرەسسياعا ۇشىراپ، تۇرمەگە جابىلعاندا بارىپ، بالالارىنا زيانى ءتيىپ كەتپەسىن دەپ، ەرىكسىز كەلىسىمىن بەردى. ءسويتىپ ەرمۇحان اقتالىپ شىققاننان كەيىن، ياعني 1954 جىلى زاڭدى نەكەگە وتىردىق. مەن ەرەكەڭنەن ون جاس كىشى بولعاندىقتان، ول كىسىگە قاشاندا ارقا سۇيەدەم، باسىمدى ءيىپ باعىندىم. تالانتتى ادامنىڭ قاشاندا مىنەزى ەرەكشە بولادى عوي. ەرەكەڭ دە سونداي قاتال، شىنشىل، ەشقاشان وتىرىك سويلەمەيتىن، سوندىقتان وتىرىك سويلەيتىندەردى دە ۇناتپايتىن كىسى ەدى. ءوز دەگەنىن تۋرا ايتىپ، ناقتى ىستەيتىن. بىردە-ءبىر باستىقتىڭ الدىندا كەزەك كۇتىپ وتىرمايتىن. كىرىپ كەتەدى دە، وزىنە كەرەگىن ايتاتىن. ادامدار اراسىنداعى سۇيكىمى كەرەمەت بولاتىن دا، ءبىر كىسى وعان قارسى كەلمەيتىن. ەكەۋمىز بىرگە ءومىر سۇرگەن جيىرما جىلدا مەن دە بىردە-ءبىر رەت ول كىسىنىڭ بەتىنە قارسى كەلىپ، «سەن» دەگەن ەمەسپىن. ۇنەمى «ءسىز» دەيتىنمىن. وقۋعا بەرىلگەن، كىتاپقۇمار ەدى. لەنينگرادتا جۇرگەنىمىزدە ءۇش-ءتورت ساعاتتاپ بۋكينيستىك دۇكەندەردى ارالاپ، تاريحي كىتاپتاپ ىزدەيتىن. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 1904 جىلى شىققان كىتابىن تاۋىپ الىپ، بالاداي قۋانعانى ەسىمدە.
ونەرگە جان-تانىمەن عاشىق ەدى. ءۇيىمىز تەاتردىڭ جانىندا بولدى دا، ۇنەمى كەشكىسىن «ازداپ تازا اۋا جۇتىپ كەلەيىن» دەپ كەتەدى دە، سودان ءبىر-ەكى ساعات وتكەننەن سوڭ ءبىر-اق ورالادى. سول ارادا ءبىر قويىلىمدى كورىپ ۇلگەرەدى ەكەن عوي. «ءبىرجان-سارا» وپەراسىن سونداي جاقسى كورۋشى ەدى. ءوزى دە دومبىرا تارتىپ، پيانينودا وينايتىنى بار-دى. «مەن ەگەر عالىم بولماعاندا، ءارتىس بولار ەدىم» دەپ كۇلۋشى ەدى.
«كەنەسارىنى زەرتتەۋگە حالەل باعىت بەرگەن-اۋ... »
ءومىربايانى «1915 جىلى قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانىندا جاسىباي دەگەن جەردە كەدەي شارۋا بەكماحان بەگەنۇلىنىڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلدى» دەپ كەلەتىن ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ابىلايحاننىڭ ۇرپاعى ەكەنى كەيىنگى كەزدەرى عانا اشىق ايتىلا باستادى. اكەسى ەرمۇحان التى جاسقا كەلگەندە دۇنيە سالسا، اناسى ءباپىش مەن قارىنداسى اشارشىلىقتا كوز جۇمىپ، دەنەلەرىنىڭ قايدا قالعانى دا بەلگىسىز قالىپتى. سودان سۇيەۋ بولار ەشكىمى جوق ەرمۇحان وقۋ-بىلىمگە باس قويىپ، الدىمەن باياناۋىلدا جەتىجىلدىق مەكتەپتى، ودان كەيىن سەمەيدەگى جوعارى وقۋ ورنىنا دايارلايتىن ءبىر جىلدىق كۋرستى ءتامامدايدى. 1933 جىلى قازاق اكسر وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ جولداماسىمەن ۆورونەج قالاسىنداعى مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتقا قابىلدانىپ، 1937 جىلى سونداعى تاريح فاكۋلتەتىن بىتىرەدى. وسى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەنىندە بەكماحانوۆتىڭ قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنى زەرتتەۋگە كىرىسۋىنە تۇرتكى بولارلىق ءبىر وقيعا ورىن الادى. وسى جونىندە عالىمنىڭ جۇبايى حاليما اپا بىلاي دەدى:
- ۆورونەجدە جۇرگەنىمدە ۇنەمى ءبىر قازاق كىسىنى كورەتىنمىن، - دەيتىن ەرەكەڭ. «وسى كىسى شىنىندا دا قازاق بولسا عوي شىركىن» دەيتىنمىن. شەت جەردە قانداسىڭدى ۇشىراتۋ قانداي كەرەمەت! كوپكە دەيىن باتا الماي ءجۇردىم دە، ءبىر كۇنى اقىرى جانىنا بارىپ، «اعا، ءسىز قازاقسىز با؟» دەپ سۇرادىم. انا كىسى «ءيا بالام، مەن قازاقپىن» دەمەسى بار ما؟!». سويتسە، ول ۆورونەجگە جەر اۋدارىلعان الاش ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى حالەل دوسمۇحامەدوۆ ەكەن. سولايشا ەكەۋى ۇنەمى كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ تۇرادى. حالەل دوسمۇحاممەدوۆ ءوزى دارىگەر بولسا دا، تاريحتى جاقسى بىلگەن زيالى ادام. ال، ەرەكەڭ ول كەزدە اۋىلدان ەندى عانا شىققان، ءوزى ورىسشا وقىعان ستۋدەنت. سوندىقتان ەرەكەڭە كەنەسارى حاندى زەرتتەۋگە باعىت بەرگەن دە سول حالەل دوسمۇحاممەدوۆ شىعار دەيمىن كەيدە.
حان كەنە جايلى زەرتتەۋ جۇمىسىنا كىرىسكەلى جۇرگەندە سوعىستىڭ قارالى حابارى جەتەدى. سول تۇستا قازكسر وقۋ حالىق كوميسسارياتىندا مەكتەپتەر باسقارماسىنىڭ باستىعى بولعان ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ مايدانعا اتتانباق بولعان. بىراق بالا جاستان سەرىگى بولىپ كەلە جاتقان وكپە اۋرۋى ونىڭ الدىن كەس-كەستەيدى. ەر-ازاماتتىڭ بارلىعى وتان ءۇشىن وت كەشىپ جۇرگەندە، ەلدە ايەل، بالا-شاعامەن قالا بەرۋدى ار ساناعان عالىم قارۋ الىپ جاۋعا قارسى سوعىسپاسا دا، سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەرلەردى ارالاپ، سول كەزدىڭ تاريحىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋ جۇمىسىمەن اينالىستى. سوعىس جاعدايىنا بايلانىستى قازاقستان جەرىنە كەلىپ جۇمىس ىستەگەن اننا پانكراتوۆا، نيكولاي درۋجينين، ميحايل ۆياتكين سەكىلدى ورىستىڭ مىقتى عالىمدارمەن بىرگە ەرمۇحان بەكماحانوۆ تا قازاقستان تاريحىن جازۋعا كىرىسەدى. سونىڭ ىشىندە ءبىر ءبولىمى كەنەسارى حان جايلى بولادى. سول وقۋلىقتىڭ جازىلۋى مۇڭ ەكەن، اياق استىنان دۇشپاندار پايدا بولىپ، «بۇل ۇلتشىلدىقتى ناسيحاتتايتىن، بايلار مەن حانداردى ماداقتايتىن كىتاپ» دەپ اياقتان شالۋعا تىرىسادى. ايتسە دە تاريحشى وعان بولا ساعىن سىندىرماي، باستاعان ءىسىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرەدى. ورتالىق كوميتەتتىڭ ءوزى تاريحشىنىڭ دارىنى مەن ەرەن ەڭبەگىن باعالاپ، كانديداتتىعىن قورعاۋعا ءۇش ايعا ىسساپارعا شىعارادى. ونداي بۇرىن-سوڭدى تاريحتا بولماعان وقيعا ەكەن. سونىڭ ارقاسىندا ەرمۇحان بەكماحانوۆ 1943 جىلى ماسكەۋدە كەنەسارى حان جايىندا عىلىمي ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعايدى.
«بايشىل بەكماحانوۆ» جانە 25 جىل...
عىلىم جولىنا شىنداپ بەرىلگەن ەرمۇحان بەكماحانوۆ اراعا ءۇش جىل سالىپ 1946 جىلى «قازاقستان 19 عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋعا ماسكەۋگە قايتا بارادى.
- ەرەكەڭنىڭ وسىنداي ءساتىن كوزبەن كورىپ، قاسىندا بولۋعا ماسكەۋگە مەن دە باردىم، - دەپ حاليما اپا سول ءبىر شاقتى كوز الدىنا كەلتىرگەندەي ءبىر ءسات. ءۇنسىز قالدى. سونان سوڭ: - سول جەردە تۇڭعىش رەت مالىك عابدۋللين اعامىزدى كوردىم، - دەپ اڭگىمەسىن قايتا ساباقتادى. - باتىر اعامىز باۋىرجان مومىشۇلى دا قاتىسۋعا ارنايى باردى. ديسسەرتاتسيا قورعالاتىن زالعا قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا كۇش سالىپ جۇرگەن اتاقتى عالىم قانىش ساتباەۆ كىرىپ كەلگەندە، ورىس عالىمدارى ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ سالەم بەردى. سونداي بەدەلى بيىك تۇلعانىڭ ءوزى ەرەكەڭنىڭ قورعاۋىنا قاتىسىپ، بىتكەننەن سوڭ «ءبىزدىڭ قازاق سالتىندا مۇنداي جاعدايدا مىندەتتى تۇردە داستارحان جايىپ، توي جاسايدى. سەن دە سول سالتتان اتتاعانداي بولما» دەپ اقشا بەرگەنى بار. ەرەكەڭنىڭ ءۇش اي ماسكەۋدە ءجۇرىپ، قاراجاتتان تارىققانىن ايتپاي-اق ءبىلىپ، وزگەلەردىڭ الدىندا ەڭسەسى ءتۇسىپ قالماۋىن ويلاعان قانەكەڭنىڭ كورەگەندىگى ءارى ۇلت نامىسىن ويلاعاندىعى عوي.
سولايشا ەرمۇحان بەكماحانوۆ قازاق تاريحشىلارىنىڭ ىشىندەگى تۇڭعىش عىلىم دوكتورى بولىپ ەلگە ورالدى. ەجەلگى داۋىردەن سول كەزگە دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن تۇڭعىش «قازاق سسر تاريحى» الماتىدا جارىققا شىقتى. كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ تۇڭعىش دەربەس تاريحىن جازۋدىڭ باستاماسى بولعاندىقتان جانە وعان سونشاما بەدەلدى عالىمدار كۇش سالعاندىقتان، بۇل كىتاپ بىردەن كوزگە ءتۇستى. باسىلىم ستاليندىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ، ساراپشىلاردىڭ العاشقى سىنىنان سۇرىنبەي ءوتتى. بىراق اۆتورلاردىڭ قۋانىشى كوپ ۇزاماي، كەرىسىنشە، بىرنەشە جىلعا سوزىلعان بىتپەس داۋعا، ال بەكماحانوۆ ءۇشىن تراگەدياعا ۇلاستى. «بەكماحانوۆ – فەودالدىقتى ماداقتايدى، بايشىل، ءتىپتى ديسسەرتاتسيانى ءوزى جازباعان، ريازانوۆتان كوشىرىپ العان» دەگەن سەكىلدى نەشە ءتۇرلى جالا جاۋىپ، اياقتان شالۋشىلار ءار-ءار جەردەن باس كوتەرە باستادى. سوعان بايلانىستى قوعامدا، ءباسپاسوز بەتتەرىندە ايتىس-تارتىس ءجۇرىپ، عىلىمي ەڭبەك جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسيا ەكى جىلداي تىركەۋگە الماي قويادى. سونان سوڭ 1951 جىلى جەلتوقسان ايىندا «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان بەكماحانوۆتى جەردەن الىپ، جەرگە سالعان ماقالا جاعدايدى ودان سايىن ۋشىقتىرىپ جىبەردى. ودان كەيىن بەكماحانوۆتىڭ بۇكىل ديپلومدارىن سىپىرىپ الىپ، كازگۋ-دە ساباق بەرىپ جۇرگەن كافەدراسىنان جۇمىستان بوساتىپ، پارتيا قاتارىنان شىعارادى. جەر اۋدارىپ، سوناۋ قىتايمەن شەكاراداعى اۋىلعا قاراپايىم مۇعالىم ەتىپ جىبەرسە دە، قىڭق دەمەي، سونىڭ بارىنە ءتوزىپ، سوڭىن باققان ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ مىقتىلىعى ەمەي نەمەنە؟!. ايداۋدا جۇرسە دە قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى اتتى ەڭبەگىنىڭ قولجازباسىن ماسكەۋگە اپارىپ، قولداۋعا يە بولعاندا عالىم ءوزىن ەلدە «ۇشتىكتىڭ» قۇرىعى كۇتىپ تۇرعانىنا مۇلدەم بەيحابار ەدى.
- ەرەكەڭ ماسكەۋدەن سونداي كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن ورالدى. عالىمداردىڭ ىنتا-ىقىلاسى وعان قانات بىتىرگەنى سونشالىقتى، ول كىسى ءوزىنىڭ ايداۋدا جۇرگەنىن ۇمىتىپ كەتكەندەي اسەردە ءجۇردى. بىراق، ونىسى ۇزاققا بارمادى، - وسىلاي دەگەن حاليما ادامقىزىنىڭ ءوڭى بۇزىلىپ، ۇنىندە ءدىرىل پايدا بولدى. سونان سوڭ قالتاسىنان بەتورامالىن الىپ، كوزىنە كەلىپ قالعان جاسىن ءسۇرتتى دە اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعادى. - تامىزدىڭ وتىزىندا جۇمىسقا كىرىسكەننەن نەبارى بەس كۇن ساباق بەرىپ ۇلگەردى، التىنشى كۇن دەگەندە ساباق بەرىپ جاتقان سىنىبىنا «ۇشتىكتىڭ» جەندەتتەرى كىرىپ كەلەدى دە، ەرەكەڭدى اباقتىعا الىپ كەتەدى. سودان ءۇش اي تەرگەۋگە الىپ، اقىرى سوت 25 جىلعا قاماۋعا ۇكىم شىعارىپ، ۇلكەن بادايبا لاگەرىنە جىبەرەدى. مەن دە قاراپ قالماي جوعارى جاققا حات جازىپ، ارىزداندىم، ول كىسىنىڭ ۇستازى اننا ميحايلوۆنا پانكراتوۆا دا مەنىڭ جازعان ارىزىمدى قاراپ شىعىپ: «ەرمۇحان ەشكىمگە جاۋ ەمەس، بۇل - ادىلەتسىزدىك. سوندىقتان ەرمۇحاندى شىعارۋعا قولىمنان كەلگەنشە كومەكتەسەمىن» دەدى. ءوزىم جەنپي-دە ساباق بەرەتىنمىن. ەرەكەڭدى ۇستاعاننان كەيىن مەن ءۇشىن الماتىدا قالۋدىڭ ەش ماعىناسى قالمادى. سوسىن ءوزىمنىڭ اتا-انام، تۋىستارىمدى پانالاپ تاشكەنتكە كەتتىم. سول جاقتا جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، ەرەكەڭە پوسىلكا مەن حات جىبەرىپ تۇردىم. ماسكەۋگە ۇزدىكسىز ارىزدانۋمەن بولدىم. ەرەكەڭ دە تۇرمەدە قاراپ جاتپاي، حرۋششەۆكە، شاياحمەتوۆكە حات جازىپ، جاعدايدى تۇسىندىرۋمەن بولدى. ماعان جازعان حاتتارىنىڭ اربىرىندە اباقتىدا جاتقان ءوزىن ەمەس، مەنى اياپ، ەرتەڭنەن ءۇمىت ۇزبەۋگە شاقىراتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە 1953 جىلى ءستاليننىڭ قايتىس بولۋى كەۋدەدەگى ءۇمىت وتىن ۇرلەدى دەسە بولعانداي. كوپ ۇزاماي ەرمۇحان اقتالىپ، بوستاندىققا شىقتى.
«ۇلگەرە الماي كەتىپ بارام...»
جاقسى ادامنىڭ كوكىرەگىندە تەك ىزگىلىك ۇيالايتىندىقتان، كەكشىلدىككە، كۇنشىلدىككە ورىن جوق. ەرمۇحان بەكماحانوۆ قاماۋدان شىققان سوڭ كەزىندە ءوزىنىڭ بالاعىنا جارماسىپ، اياعىنان شالعاندارعا كەك قايتارۋدى قاپەرىنە دە العان جوق. عىلىمدا ءوزىنىڭ باستاعان ءىسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ، قالايدا سودان ءبىر ناتيجە شىعارۋدى عانا ماقسات ەتتى. ونىسى شىنىندا جەمىستى بولىپ، از عانا ۋاقىتتا بۇرىنعى اتاعى، ءوزىنىڭ قولىنان تارتىپ الىنعاننىڭ بارلىعىن قايتارىپ الدى. «قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى» دەگەن تاقىرىپتا تاعى ءبىر رەت دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، ەكى مارتە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاندى، 1957 جىلى وقۋلىق شىعاردى. عالىم اسىرەسە، ءومىرىنىڭ سوڭعى جەتى جىلىندا جانتالاسا جۇمىس ىستەدى. ەجەلگى داۋىردەن باستاپ بەرى قاراي جازىپ كەلە جاتقان تاريح وقۋلىعىن جالعاستىرىپ، «قازاق كسر تاريحىنىڭ حرەستوماتياسىن»، «وچەركي يستوري كازاحستانا ءحىح ۆەكا» اتتى وقۋ قۇرالىن، كوپتەگەن ماقالالار جازىپ ۇلگەردى. 1962 جىلى بەكماحانوۆ قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنا كوورەسپوندەنت مۇشە بولىپ سايلاندى. قازاقستان تاريحىن بارلىق جوو-نا ەنگىزۋ ارمانىنا قول جەتكىزگەننەن كەيىن ءبىر-ەكى جىلدان سوڭ اسىل ازامات ەرمۇحان بەكماحانوۆ 1966 جىلى نەبارى 51 جاسىندا اۋىر ناۋقاستان قايتىس بولدى. ونىڭ باۋىرجان مومىشۇلىمەن قوشتاساردا ايتقان ءسوزى: «ۇلگەرە الماي كەتىپ بارام، كەشىرىڭىز!» بولسا كەرەك. ال وسىعان حالىق اتىنان كەشىرىم سۇراپ جاۋاپ بەرگەندەي باۋكەڭ بىلاي دەپ جازىپتى: «قادىرىن بىلمەپپىز عوي ءتىرى كەزدە، دەپ بوزدار سورلى قازاق مەن ولگەندە». وسى ءسوزىمدى قانىشقا، مۇحتارعا ارناپ جازىپ ەدىم. ءىنىم ەدىڭ – سەنىمەن قوشتاسىپ، باسىڭا قويىپ تۇرمىن. جاتقان جەرىڭ تورقا بولسىن. ارقاشان دا ەسىمدەسىڭ، باۋىرىم. جىلاۋشى ب.مومىشۇلى». تاريحشى، قايراتكەر تۇلعانىڭ قايتىس بولعانىنان بەرى دە مىنە قىرىق ەكى جىل ءوتىپتى. قازاق تاريحىنىڭ عىلىمي ىرگەتاسىن قالاۋ جولىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ءوز ءومىر تاريحى دا بالداي ءتاتتى بولعان جوق. التى جاستا اكەسىنەن ايرىلعان جاس بالا اشتىق ۋاعىندا اناسى مەن قارىنداسىنان دا كوز جازىپ قالدى. اتادان جالعىز قالعان عالىمنىڭ باعىنا قۇداي التى بىردەي پەرزەنت بەردى. اكەلەرىنىڭ كوپ وقيتىنى، كوپ ىزدەنەتىنى بالالارىنا ۇلگى بولىپ، تۇڭعىش قىزى اكە جولىن قۋىپ، تاريحشى بولسا، وزىمەن اتتاس ەرمۇحان اتتى ۇلى تالاي جىلدار قازاق كينوموتوگرافياسىنا قىزمەت ەتىپ، بۇگىندە اكەسىنىڭ ارتىنان باقيعا اتتانىپتى. بىراق ەڭ باستىسى، ۇلىدان ۇرپاق قالدى، ۇلت تاريحىندا ماڭگى وشپەس ءىزى قالدى.
ءماريام ءابساتتار.
