بەنزيننىڭ كوتەرمە ساۋدا نارىعىن ءىرى كومپانيالار مونوپوليالاپ العان
قر بقا جاۋاپتى حاتشىسى نۇرلان ءابدي:
بەنزيننىڭ كوتەرمە ساۋدا نارىعىن ءىرى كومپانيالار مونوپوليالاپ العان
استانا. 26 قازان. قازتاگ – ءادىل ورمانوۆ. قىركۇيەك پەن قازان ايلارى قازاقستاننىڭ جاعار-جانارماي (ججم) نارىعىنداعى سىلكىنىسكە تولى بولدى. ۇكىمەت پەن مونوپولياعا قارسى كۇرەس ۆەدومستۆولارى قاتاڭ شارالاردىڭ كومەگىمەن جاعدايدى ەداۋىر رەتتەي الدى. داعدارىستىڭ سەبەپتەرى مەن نارىقتى رەتتەۋ تەتىكتەرى تۋرالى قازتاگ اگەنتتىگىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگىنىڭ (بقا) جاۋاپتى حاتشىسى نۇرلان ءابدي ايتىپ بەردى.
- ءسىز ججم نارىعىنىڭ بۇگىنگى كۇنىن قالاي باعالاعان بولار ەدىڭىز؟ ول باسەكەلى مە، جوق مونوپوليالانعان با؟ نەلىكتەن سونداي بولدى؟ ءسىز اگەنتتىكتىڭ وسى باعىتتاعى جۇمىسى تابىستى دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
- بۇگىنگى كۇنگە ججم-نىڭ كوتەرمە ساۋداسىن بىرنەشە ءىرى كومپانيا مونوپوليالاپ العان، دالىرەك ايتساق، بۇل - «پەتروقازاقستان»، «گەليوس» جشس، «قازمۇنايگاز» سۋدا ءۇيى» اق توپتارى. رەسپۋبليكا ايماقتارىنداعى بولشەك ساۋدا نارىعى باسەكەلى بولىپ تۇر.
بقا-نىڭ اتالعان باعىتتاعى جۇمىسى تۋرالى ايتاتىن بولساق، اگەنتتىك باسەكەلەستىكتى قورعاۋ سالاسىنا باسشىلىق ەتەتىن جانە ءتيىستى تاۋار نارىقتارىندا مونوپوليالىق ارەكەتتەرگە شەكتەۋ قوياتىن جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرىن قورعايتىن مەملەكەتتىك ورگان بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.
قر بقا جاۋاپتى حاتشىسى نۇرلان ءابدي:
بەنزيننىڭ كوتەرمە ساۋدا نارىعىن ءىرى كومپانيالار مونوپوليالاپ العان
استانا. 26 قازان. قازتاگ – ءادىل ورمانوۆ. قىركۇيەك پەن قازان ايلارى قازاقستاننىڭ جاعار-جانارماي (ججم) نارىعىنداعى سىلكىنىسكە تولى بولدى. ۇكىمەت پەن مونوپولياعا قارسى كۇرەس ۆەدومستۆولارى قاتاڭ شارالاردىڭ كومەگىمەن جاعدايدى ەداۋىر رەتتەي الدى. داعدارىستىڭ سەبەپتەرى مەن نارىقتى رەتتەۋ تەتىكتەرى تۋرالى قازتاگ اگەنتتىگىنە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگىنىڭ (بقا) جاۋاپتى حاتشىسى نۇرلان ءابدي ايتىپ بەردى.
- ءسىز ججم نارىعىنىڭ بۇگىنگى كۇنىن قالاي باعالاعان بولار ەدىڭىز؟ ول باسەكەلى مە، جوق مونوپوليالانعان با؟ نەلىكتەن سونداي بولدى؟ ءسىز اگەنتتىكتىڭ وسى باعىتتاعى جۇمىسى تابىستى دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
- بۇگىنگى كۇنگە ججم-نىڭ كوتەرمە ساۋداسىن بىرنەشە ءىرى كومپانيا مونوپوليالاپ العان، دالىرەك ايتساق، بۇل - «پەتروقازاقستان»، «گەليوس» جشس، «قازمۇنايگاز» سۋدا ءۇيى» اق توپتارى. رەسپۋبليكا ايماقتارىنداعى بولشەك ساۋدا نارىعى باسەكەلى بولىپ تۇر.
بقا-نىڭ اتالعان باعىتتاعى جۇمىسى تۋرالى ايتاتىن بولساق، اگەنتتىك باسەكەلەستىكتى قورعاۋ سالاسىنا باسشىلىق ەتەتىن جانە ءتيىستى تاۋار نارىقتارىندا مونوپوليالىق ارەكەتتەرگە شەكتەۋ قوياتىن جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرىن قورعايتىن مەملەكەتتىك ورگان بولىپ تابىلاتىنىن اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.
مونوپولياعا قارسى اگەنتتىكتىڭ نەگىزگى مىندەتى - باسەكەلەستىكتىڭ دامۋىنا قاجەت جاعداي جاساۋ بولىپ تابىلادى.
اگەنتتىك جۇرگىزگەن ساراپتامانىڭ قورىتىندىسى بويىنشا بەنزين مەن ديزەلدىك وتىننىڭ نەگىزگى جەتكىزۋشىلەرى - «پەتروقازاقستان» ساۋدا ءۇيى»، «قازمۇنايگاز» ساۋدا ءۇيى»، «پەتروقازاقستان قۇمكولرەسورسيز»، «گەليوس»، «تورعاي پەترولەۋم»، Sinooil, «دوستىق مۇناي-بەيس» پەن «پەتروچاينا ينتەرنەشنل قازاقستان» نارىق سۋبەكتىلەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىزىمىنە، بەنزين مەن ديزەلدىك وتىندى ساتۋ بويىنشا قازاقستانداعى باسىم نەمەسە مونوپوليالىق جاعدايدا تۇر دەپ ەنگىزىلگەن. ولاردىڭ باعالارىن اگەنتتىك «تابيعي مونوپوليالار مەن رەتتەلەتىن نارىق تۋرالى» زاڭنىڭ نەگىزىندە رەتتەيدى.
اگەنتتىك مۇناي ونىمدەرى نارىعىنداعى جاعداي تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اتالعان نارىقتاعى باعانىڭ قىمباتتاۋىنا سەبەپ بولعان كەلەسى جاعدايلار انىقتالدى.
جىل سايىن قر-دا وڭدەلەتىن مۇنايدىڭ 45%-دايى رەسەيدەن يمپورتتالادى. ودان باسقا، جوعارعى وكتاندى بەنزين ءوندىرۋ كولەمى ىشكى نارىق سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرا الماۋى سەبەپتى قازاقستان ىشكى نارىقتىڭ جالپى كولەمىنىڭ 30%-دايىن رەسەيدەن يمپورتتايدى.
2009 جىلدىڭ 9 ايىندا 1872,7 مىڭ توننا بەنزين ءوندىرىلىپ، ول بىلتىرعى وسىنداي ارالىقپەن سالىستىرعاندا 1,3% از بولدى. تامىزدا 253,06 مىڭ توننا، قىركۇيەكتە 241,13 مىڭ توننا ءوندىرىلدى دە، ول بىلتىرعى وسىنداي ارالىقپەن سالىستىرعاندا تيىسىنشە 29% بەن 15% ارتىق بولدى.
بيىلعى جىلدىڭ 9 ايىندا بەنزين ەكسپورتىنىڭ كولەمى 128,6 مىڭ توننا بولىپ، ول بىلتىرعى وسىنداي ارالىقتان 4% از بولدى. ونىڭ ىشىندە تامىزدا 19,2 مىڭ توننا، قىركۇيەكتە 14,3 مىڭ توننا بولدى. بۇل رەتتە، بىلتىر شىلدە ايىنان بەنزين ەكسپورتىنا تىيىم سالىنعان.
بەنزيننىڭ 9 ايداعى يمپورت كولەمى 631,6 مىڭ توننا بولىپ، بىلتىرعى وسىنداي ارالىقتان 22,4% كەم بولدى. بۇل رەتتە تامىزدا 61 مىڭ توننا بەنزين يمپورتتالسا، قىركۇيەكتە 39,4 مىڭ توننا بولىپ، بىلتىرعى وسىنداي ارالىقپەن سالىستىرعاندا تيىسىنشە 20,6% جانە 71,4% از بولدى.
سونىڭ ناتيجەسىندە بەنزيندى ىشكى نارىققا جەتكىزۋ كولەمى قىركۇيەكتە بىلتىعى قىركۇيەكپەن سالىستىرعاندا 81,3 مىڭ تونناعا ازايىپ، نەمەسە 23,4%-عا كەمىدى. (347,5-تەن 266,2 مىڭ تونناعا).
قىركۇيەكتە بەنزين يمپورتى تامىزبەن سالىستىرعاندا 35% ازايدى، ونىڭ ىشىندە ا-80 18,2%، اي-92 52%، اي-96 2,7% ازايدى.
وعان قوسا، رەسەيلىك جەتكىزۋشىلەردىڭ بەنزين باعاسىن كوتەرۋى بايقالدى. مىسالى، ا-80 بەنزينىنىڭ قىركۇيەكتەگى باعاسى تامىزبەن سالىستىرعاندا 8,2%، اي-92 - 9,7%، اي-96 - 3,4%، اي-98 - 3,3% قىمباتتادى.
جانە دە رەسەيدەن يمپورتتالاتىن ا-80 بەنزينىنىڭ باعاسى، كەدەندىك تولەمدەردى، ققس-ى، اكتسيز بەن باسقا دا شىعىنداردى ەسەپتەمەگەندە وتاندىق كوتەرمە جەتكىزۋشىلەردىڭ باعاسىنان 35%-داي، اي-92 - 19% قىمبات. سونىڭ ناتيجەسىندە ىشكى نارىقتا تاپشىلىق پايدا بولدى دا، ول ىشكى نارىقتاعى باعانىڭ كوتەرىلۋىنە اكەپ سوقتىردى.
بقا ججم نارىعىن تۇراقتاندىرۋ باعىتىندا جۇمىس اتقارۋدا. مىسالى، اگەنتتىك پەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى اكىمدىگىنىڭ قولدانعان شارالارى ناتيجەسىندە، بۇل وڭىردەگى ججم باعاسى تۇراقتادى، قازىرگى باعا شىلدەدەگى دەڭگەيگە ورالدى. قازىرگى ۋاقىتتا اگەنتتىكتىڭ تەرريتوريالىق بولىمشەلەرى مۇناي ونىمدەرى نارىعىنداعى نارىق سۋبەكتىلەرىنە قاتىستى ولاردىڭ مونوپولياعا قارسى زاڭداردى ساقتاۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى تەرگەۋ جۇرگىزىپ جاتىر.
ءبىز توقسان سايىن وڭدەلگەن مۇناي، مۇناي ونىمدەرىن ءوندىرۋ، ءموز-دەردەن رەسپۋبليكا ايماقتارىنا مۇناي ونىمدەرىن جونەلتۋ كولەمىن تالداپ وتىرامىز. اپتا سايىن رەسپۋبليكانىڭ ايماقتارىندا ججم باعاسىنىڭ اۋىتقۋلارىنا، ونىڭ سەبەپتەرىن تالداي وتىرىپ، مونيتورينگ جۇرگىزىلەدى. ججم-دى تالونمەن جىبەرۋدىڭ نەگىزدىلىگى مەن جاساندى تاپشىلىققا جول بەرمەۋدى قاداعاپ وتىرامىز.
اگەنتتىكتىڭ ايماقتىق بولىمشەلەرى اپتا سايىن مۇناي ونىمدەرىنىڭ ايماقتىق جەتكىزۋشىلەرمەن ججم-عا جاساندى تاپشىلىققا جول بەرمەۋ جانە وسى نارىقتاعى باسەكەلستىكتى شەكتەمەۋ ماقساتىندا كەزدەسۋ وتكىزىپ تۇرادى.
- اگەنتتىكتىڭ نەگىزگى ماقساتى ءادىل باعانى قامتاماسىز ەتۋ دەپ ەسەپتەيسىز بە، الدە ججم وندىرۋشىلەرى مەن ساتۋشىلارىنىڭ اراسىندا ءسوز بايلاسۋ قيىن نەمەسە مۇمكىن ەمەس جاعداي جاساۋ دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
- بقا-عا ءادىل باسەكەلەستىك داميتىنداي قاجەت جاعدايدى جاساۋ، باعا تۋرالى الدىن الا ءسوز بايلاسۋمەن، جاۋاپكەرشىلىكسىز باسەكەلەستىكپەن، باسىم جانە مونوپوليالىق جاعدايدى اسىرا پايدالانۋمەن كۇرەسۋ مىندەتى جۇكتەلگەن. تاۋار نارىعىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ ودان ارى دامۋ شارتتارى زاڭمەن بەكىتىلگەن. ءادىل باعا - تاۋار نارىعىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ دامۋ جاعدايىن جاساۋدىڭ سالدارى بولىپ تابىلادى.
نارىقتىق قارىم-قاتىناستىڭ كەز كەلگەن سۋبەكتىسى مەيلىنشە پايدا كورۋگە تىرىسادى جانە باسەكەلەستىك دامىعان جاعدايدا وعان «ءادىل ەمەس» باعانى بەكىتۋ وتە قيىن بولادى. باسەكەلەستىگى جەتكىلىكتى نارىقتا ءادىل باعانىڭ بولۋى سۋبەكتىلەردىڭ ءسوز بايلانىسۋىن قيىنداتادى.
مىسالى، ججم-نىڭ كوتەرمە نارىعىندا سۋبەكتىلەردىڭ از بولۋى ولاردىڭ ءسوز بايلاسۋعا ۇمتىلىسى مەن مەملەكەتتىك رەتتەۋدەن قالىس قالۋ شارالارىنا ىنتالاندىرادى. ايتالىق، قازاقستاندا قازىرگى ءۇش ءموز-ءدىڭ ورنىنا ون ءموز بار دەلىك، كوتەرمە نارىقتىڭ 70%-نان استامىن قاداعالاپ وتىرعان 10 سۋبەكتىنىڭ ورنىنا 50 سۋبەكتى بار بولسىن دەسەك، مۇنداي جاعدايدا بارلىق سۋبەكتىلەردىڭ ءسوز بايلاسۋ ىقتيمالدىعى ءتىپتى تومەن بولادى.
- قالايشا باعانى رەتتەۋ مەن كوتەرمە نارىقتاعى ۇسىنىستىڭ تۇراقتىلىعى مۇمكىن بولادى؟
- جەتكىزۋلەر مەن ججم باعاسىن رەتتەۋ ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا جۇيەلى شارالار قابىلداۋ قاجەت. ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا وتاندىق ءموز-دەردى وتاندىق مۇناي وڭدەيتىندەي ەتىپ جەتىلدىرۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ وتە ماڭىزدى. بىراق بۇل ءۇشىن ءتيىستى رەسۋرستار مەن مەملەكەتتىك قولداۋ قاجەت. ەڭ باستىسى، ججم نارىعىنىڭ باعانىڭ كوتەرىلۋى مەن ججم تاپشىلىعىن تۋدىرمايتىنداي وڭتايلى بالانسىن قۇرۋ قاجەت.
سونداي-اق، ايماقتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ججم-ءنىڭ ايماقتىق بالانسىن ەنگىزۋ دە ماڭىزدى.
- بقا ءىرى جەتكىزۋشىلەرگە تاۋەلسىز ججقس (جانار-جاعارماي قۇيۋ ستانتسيالارى) ۇلەسىن ارتتىرۋ ءۇشىن قانداي ارەكەتتەر قولدانىپ جاتىر؟
- قازاقستاندا بارلىعى ءۇش ءموز بار، ولاردىڭ ىقپالىنداعى كوتەرمە جانە بولشەك ججم جەتكىزۋشىلەر بار. بۇل كاسىپورىندار باسىمدىققا يە تىزىمگە ەنگىزىلگەن، ولاردىڭ باعاسىن تمرا رەتتەپ وتىرادى.
اتالعان دومينانتتار باعاسى، دومينانتتار بولىپ تابىلمايتىن سۋبەكتىلەردىڭ باعاسىنان ەداۋىر تومەن جانە، تيىسىنشە، ولاردىڭ ساتۋ كولەمى وراسان زور، ولار نارىقتا باسىم جاعدايدى الىپ تۇرادى. ءسويتىپ، تاۋەلسىز ججقس-تار كوپ جاعدايدا ءىرى جەتكىزۋشىلەرمەن باسكەلەسە المايدى.
ججم-نىڭ قول جەتەرلىك ءارى اشىق نارىعىن قۇرۋ ءۇشىن قازىرگى ۋاقىتتا ەنەرگەتيكا جانە مينەرالدى رەسۋرتار مينيسترلىگى «مۇناي ونىمدەرىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن ءوندىرۋ مەن ونىڭ اينالىمىنا مەملەكەتتىك رەتتەۋدى ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن جاسادى. وندا، جالپى ايتقاندا، اتالعان نارىقتى دامىتۋ مەن ورتاداعى دەلدالداردى الىپ تاستاۋ قاراستىرىلعان.
ودان باسقا، ججم نارىعىنداعى باسەكەلەستىكتى دامىتۋ مەن احۋالدى تۇراقتاندىرۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ججم نارىعىنىڭ سۋبەكتىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن نارىقتاعى باسەكەلەستىكتى دامىتۋ جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ ساراپشىلار كەڭەسىن قۇرۋ شەشىمى قابىلدانىپ، ول 2009 جىلدىڭ قاراشاسىندا ىسكە كىرىسەتىن بولدى.
