كەشە عانا استانادا وتكەن «ءبىر قازاقتى ماداقتاپ، بار قازاقتى مازاقتايتىن» قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ وتىرىسىنا قاراپ، ونداعى ايتىلعان سوزدەردى تىڭداپ وتىرىپ مەن «وسى جيىرما جىلدا ءبىزدىڭ بيلىك تۇك تە تۇسىنبەپتى عوي» دەگەن ويعا كەلدىم.

ومىردە كەيبىر ادامدار كەڭىستىكتى تۇسىنە بەرمەيدى، بارعان جەرىن، باسقان تاۋىن ۇمىتىپ قالادى. ونى عالىمدار «گەوگرافيالىق كرەتينيزم» ياعني «گەوگرافيالىق ەسۋاستىق» دەپ اتايدى. ءبىزدىڭ بيلىك تە وسىعان شالدىققان سياقتى: بيلىكتەگىلەر ءوزى ءومىر كەشىپ وتىرعان كەڭىستىكتى، ونىڭ رۋحىن، تاريحي زاڭدىلىقتارىن، ميفولوگياسىن، پوەتيكاسىن، دۇنيەتانىمىن تۇيسىنبەيدى ەكەن. ال ەگەر وعان كەشە عانا بارلىعىمىز كۋا بولعان «حانداردى قورلاپ، ولاردى قوقىسقا تاستاعان» بيلىكتىڭ سوراقى ارەكەتىن ەسكە الساق، وندا تاعى ءبىر دياگنوز وزىمەن ءوزى شىعا قالادى. ول  «تاريحي كرەتينيزم»، ياعني «تاريحي ەسۋاستىق» ءھام ماڭگۇرتتىك!

كەشە عانا استانادا وتكەن «ءبىر قازاقتى ماداقتاپ، بار قازاقتى مازاقتايتىن» قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ وتىرىسىنا قاراپ، ونداعى ايتىلعان سوزدەردى تىڭداپ وتىرىپ مەن «وسى جيىرما جىلدا ءبىزدىڭ بيلىك تۇك تە تۇسىنبەپتى عوي» دەگەن ويعا كەلدىم.

ومىردە كەيبىر ادامدار كەڭىستىكتى تۇسىنە بەرمەيدى، بارعان جەرىن، باسقان تاۋىن ۇمىتىپ قالادى. ونى عالىمدار «گەوگرافيالىق كرەتينيزم» ياعني «گەوگرافيالىق ەسۋاستىق» دەپ اتايدى. ءبىزدىڭ بيلىك تە وسىعان شالدىققان سياقتى: بيلىكتەگىلەر ءوزى ءومىر كەشىپ وتىرعان كەڭىستىكتى، ونىڭ رۋحىن، تاريحي زاڭدىلىقتارىن، ميفولوگياسىن، پوەتيكاسىن، دۇنيەتانىمىن تۇيسىنبەيدى ەكەن. ال ەگەر وعان كەشە عانا بارلىعىمىز كۋا بولعان «حانداردى قورلاپ، ولاردى قوقىسقا تاستاعان» بيلىكتىڭ سوراقى ارەكەتىن ەسكە الساق، وندا تاعى ءبىر دياگنوز وزىمەن ءوزى شىعا قالادى. ول  «تاريحي كرەتينيزم»، ياعني «تاريحي ەسۋاستىق» ءھام ماڭگۇرتتىك!

تاعى ءبىر وي كەلدى: بيلىكتەگىلەر قيىن كاتەگوريالار تۇگىلى، قاراپايىم عانا اقيقاتتاردى تانۋعا، بىلايشا ايتقاندا  كادۋىلگى اريفمەتيكاعا دا جوق ەكەن. مىسالى، ەلىمىزدەگى جۇرتشىلىقتىڭ بارلىعىن ءجۇز پايىز دەپ ۇعىنساق، ونداعى قازاقتاردىڭ سانىنىڭ 67 پايىزعا جەتكەنىن بيلىك ءالى تولىق  تۇسىنبەپتى. ەگەر تۇسىنگەن بولسا، 100-دەن 67-ءنى الىپ تاستاسا، قالعانى 33 بولاتىنىن بىلەر ەدى عوي! ال وسى ەكى ساننىڭ قايسىسى ارتىق، قايسىسى كەم ەكەنىن كەز كەلگەن ءبىرىنشى سىنىپ وقۋشىسى دا ايتىپ بەرە الادى ەمەس پە؟ ولاي بولاتىن بولسا، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ «اريفمەتيكالىق ەسۋاستىق» دەگەن قاتەرلى دەرتكە شالدىققانىن دا كوزىمىز جەتتى.

كەشەگى جيىن «قازاقستاننىڭ ۇلت بىرلىگى دوكتريناسىن» تالقىلاۋعا ارنالدى. حوش. ول دا كەرەك شىعار. قانشا دەگەنمەن مۋلتيەتنيكالىك قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. الايدا ونى دايىنداعاندار كىم؟ ونىڭ باستى شارتتارى قانداي؟ نەگە ونىڭ ءماتىنىنىڭ جوباسى، مىسالى، تالاي كوپىرمە مەن ەزبەنى باساتىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريا ەتىلمەيدى؟ نەگە ونىڭ جوباسى قازاقتىلدى باسپاسوزدە، قازاق ۇلتشىلدارى اراسىندا تالقىلانبايدى؟ نەگە ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىستان، ۇلتقا قاتىستى ماسەلەلەردى تالقىلاۋدان قازاق ءسوتسيۋمى ۇنەمى ىسىرىلىپ تاستالادى؟ سان قىرعىننان ءوتىپ، تاريحتىڭ ادامزاتقا بەرگەن بارلىق قيىندىعىن كورىپ، ىزعارىنا ءتوزىپ، ەندى عانا ەل بولىپ، ەندى عانا 1926 جىلعى سانىمىزعا جەتىپ وتىرعان كەزدە، تاعى دا «ۇلتتىق ازشىلىققا» اينالعانىمىز با؟

بيلىك ايتادى: بىزدەرگە ۇرىسۋعا بولمايدى، بىزدەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتپاي جاتقانىمىزدى سىناماڭىزدار دەيدى. اينالايىندار، سوندا ءبىز ءتىلسىز، ەسسىز، ويسىز جايىلىپ جۇرە بەرەتىن كۇيسەگەنىنە ىرزا مالمىز با؟ ءبىزدىڭ دە رۋحاني، مادەني، ساياسي تالاپتارىمىز جوق پا؟ الدە ادامىنىڭ سانى ون مىڭنان اسپايتىن ازعانتاي ۇلىستاردىڭ سۇرانىسى ون ميلليوننان اساتىن ۇلتتىڭ سۇرانىسىنان بيىك پە؟ جوعارى ما؟ پارمەندى مە؟ ون ميلليوننىڭ اتى ون ميلليون ەمەس پە؟ الدە بيلىك «قازاقتار قايدا كەتەدى دەيسىڭ، شۋلايدى دا قويادى» دەي مە؟ قاتەلەسەدى. «كوپ تۇكىرسە كول»، «حالىق -  قۇدايدىڭ ەكىنشى ءاتىى» دەگەن كيەلى ءسوز بار. كوپ كوتەرىلسە، كوپشىلىك قوزعالىسقا تۇسسە نە بولادى؟ سوندا بۇگىنگى كۇنى قابىلدانعان «دوكترينالار» مەن «تۇجىرىمدار» كىمگە قورعان، كىمگە ءدارۋ؟

«قازاقتار تولەرانتتى حالىق»، «قازاقتار تابيعاتىنان قوناقجاي حالىق»، «مەيىربان حالىق»، «قوي مىنەزدى جۋاس حالىق»، «بارلىعىن قوناعىنىڭ الدىنا جايا سالاتىن حالىق» دەگەن جارتىلاي شىن، جارتىلاي وتىرىك ۇعىمدار بار. الايدا ءاربىر نارسەنىڭ، ۇعىمنىڭ تابيعي شەگى، مەجەسى، شەكاراسى بولادى. ۇلان-بايتاق، التايدان اتىراۋعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان قازاق ساحاراسىنىڭ باسى دا، اياعى دا بار. سوندىقتان دا بۇگىنگى كۇنى قازاقتىڭ مەيىرباندىعىنا، كەڭدىگىنە، توزىمدىگىنە ارامتاماقتانۋدىڭ («پارازيتيروۆانيە») ورنىنا جاڭا ۇراندار، جاڭا ساياسات كەلۋى كەرەك. «قازاقتاردىڭ تولەرانتتىعى»، «قازاقتاردىڭ توزىمپازدىعى» دەگەن تۇسىنىكتەرمەن قاتار «باسقالار تاراپىنان قازاقتارعا دەگەن تولەرانتتىق كوزقاراس»، «قازاقتاردىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا، ساياسي تالاپتارىنا دەگەن توزىمپازدىق» دەگەن ساياسات جۇرگىزىلۋى ءتيىس.

تاعى ءبىر انىق: ءوز ەلىندە كوپشىلىككە اينالعان قازاقتار ەشقاشاندا ءوزىنىڭ ومىرلىك كەڭىستىگىن تارىلتاتىن، ونىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلەتىن «قازاقستاندىق ۇلت»، «ۇشتۇعىرلى ءتىل» دەگەن سياقتى جالعان، پاللياتيۆتىك تۇجىرىمدامالارمەن كەلىسپەيدى. ۋاقىتشا ۇندەمەس، ءبىراز شىدار، بىراق كونبەيدى. اينالىپ كەلگەندە كوپشىلىك ءوز دەگەنىن جاسايدى. بيلىك ون مىڭ دوكترينا مەن ون ميلليون تۇجىرىمداما قابىلداسا دا وسى ءبىر ديالەكتيكالىق اقيقاتتان اتتاپ كەتە المايدى.

بيلىك ايتادى: «وشاقباسى ۇلتشىلدىقپەن» كۇرەسۋ كەرەك، ەشكىمدى قورلاتۋعا جول بەرمەيمىز دەپ. ول ءۇشىن زاڭنامانى كۇشەيتەمىز، باسقا ۇلت-ۇلىس وكىلدەرىنە ءتىل تيگىزگەن ادامداردى سوتتايمىز دەيدى. جاقسى. سولاي-اق بولسىن. سوندا سوتتالاتىن كىمدەر بولادى؟ ءوزىمىزدىڭ قازەكەڭدەر بولىپ شىقپاي ما؟ ەلەستەتىپ كورەيىكشى. مىسالى، ءبىر اقساقالىمىز القالى جيىندا وزگە ۇلت وكىلى تۇگىل، ءوز اعايىنىمىزعا «ەي اينالايىن، قازاقشا نەگە سويلەمەيسىڭ؟» دەسە سوتتالادى. سەبەبى، بۇل ءسوز الگىنىڭ «ۇلتتىق نامىسى مەن ابيرويىنا» ءتىل تيگىزۋ بولىپ سانالۋى عاجاپ ەمەس. نەمەسە، سولتۇستىكتەگى كوشەلەردىڭ اتىن وزگەرتۋ كەرەك دەپ شۋلاپ جۇرگەن اعايىنداردى الايىق. ولاردىڭ تىرشىلىگى ءسوزسىز بەلىگىلى ءبىر توپتاردىڭ «نامىسى مەن ابىرويىنا زالالىن» تيگىزەدى. نەمەسە، سايلاۋ كەزىندە قازاقى ايماقتا ءجۇرىپ، «قازاقتىڭ كۇنى بارلىعىنان قاراڭ» دەپ ۇرانداعان اعايىنداردى الايىق. ناعىز «سوراقىلىق» بولىپ شىقپاي ما؟

ساياسي تاپسىرىس بار. ياعني ەرتەڭ مينيسترلىكتەر ءتيىستى زاڭ جوباسىن جاسايدى. ونى دەپۋتاتتار ءبىراۋىزدان قولدايدى، پرەزيدەنت وعان قول قويادى. حوش. الايدا زاڭنىڭ ورىندالۋىن كىم قاداعالايدى؟ بۇل زاڭ ۇلتتىڭ ءسوزىن ايتىپ، ۇلت ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەندەردى جاپپاي قۋدالاۋعا الىپ كەلمەي مە؟ مىسالى، قازاق دەسە، مەملەكەتتىك ءتىل دەسە سىرەسىپ قالاتىن پروكۋرورلار، شەنەۋنىكتەر، جاتسا تۇرسا ەلىمىزدىڭ رەسەيمەن قوسىلۋىن كۇتىپ جۇرگەندەر وسىنى جەلەۋ ەتىپ ۇلت باسپاسوزىنە، ۇلت زيالىلارىنا قارسى شاپپاي ما؟ جاۋابى جوق سۇراقتار كوپ.

باياعىدا ستالين زامانىندا «جاس الاش» باسىلىمىندا ىستەپ جۇرگەندەر وزدەرىن ۇلتشىلسىڭدار دەپ ايىپتاۋدان قورقىپ، ناۋرىز مەيرامى كەزىندە ءبىرىن-ءبىرى بايقاتپاي شىمشىپ قۇتتىقتايدى ەكەن. سول زاماندار قايتىپ كەلە جاتىر ما؟ نە بولىپ بارادى وسى؟ تۇسىنبەيمىن. تۇسىنگىم كەلمەيدى. قارسىمىن.

پاتشالىق وتارلاۋ، توتاليتارلىق تاپتاۋ، جەلتوقساننىڭ ىزعارى ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن سىندىرا الماعان. بۇگىنگى زاماننىڭ كوسموپوليتتىك، جالعان ينتەرناتسيونالدى ىزىڭى دا  سىندىرا الماس.

ابايشىل بولايىق، الاششىل بولايىق، اباي بولايىق!