ءتىل. تەرىسباققان ارەكەتتەردىڭ تىزبەگى
مەملەكەتتىك مىندەتتى اتقارۋ جولىنداعى قاتىناس قۇرالى بولىپ تابىلاتىن ءتىلدى بۇگىندە مەملەكەتتىك نەمەسە رەسمي ءتىل دەپ اتاۋ قالىپتاسقان. قازاق ءتىلى قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە زاڭ جۇزىندە بەكىگەنىمەن، ول مارتەبەنى تولىق تۇردە ورىس ءتىلى اتقارىپ وتىر. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە دامۋ جانە ونىڭ قوعامدىق ورتاداعى مويىندالۋ دەڭگەيىن كورسەتەتىن جايتتەردىڭ ءوزى بۇل سالاداعى باستى كەدەرگىلەر بولىپ تابىلادى. سولاردى اتاپ ءوتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ شىنايى احۋالىنا كوز جەتەدى.
1.ساياسي كەدەرگى.
قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءومىردىڭ بارلىق ۇدەرىسىن قامتيتىن جۇمىس ءتىلى بولۋعا ءتيىستى جانە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىم، مەكەمەلەردىڭ قولدانىسىنداعى باستى ءتىل بولۋى كەرەك. وزگە تىلدەر زاڭداما بويىنشا جەرگىلىكتى دەڭگەيدە قولدانىس تابۋى مۇمكىن. الايدا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىنا ونىڭ 2-تارماعىنىڭ قايشى ءۋاجى مەملەكەتتىك ايادا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن ءبىر بىرىنە قارسى قويعانى ءوز الدىنا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىن ونىڭ 2-تارماعى جوققا شىعارىپ تۇر. ەكى تارماق ءبىر بىرىنە قايشى بولماس ءۇشىن ەڭ بولماسا، 2-تارماق بىلايشا بولۋى كەرەك ەدى: «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تiلمەن قاجەتتى جاعدايدا تەڭ قولدانىلۋى مۇمكىن.»
مەملەكەتتىك مىندەتتى اتقارۋ جولىنداعى قاتىناس قۇرالى بولىپ تابىلاتىن ءتىلدى بۇگىندە مەملەكەتتىك نەمەسە رەسمي ءتىل دەپ اتاۋ قالىپتاسقان. قازاق ءتىلى قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە زاڭ جۇزىندە بەكىگەنىمەن، ول مارتەبەنى تولىق تۇردە ورىس ءتىلى اتقارىپ وتىر. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە دامۋ جانە ونىڭ قوعامدىق ورتاداعى مويىندالۋ دەڭگەيىن كورسەتەتىن جايتتەردىڭ ءوزى بۇل سالاداعى باستى كەدەرگىلەر بولىپ تابىلادى. سولاردى اتاپ ءوتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ شىنايى احۋالىنا كوز جەتەدى.
1.ساياسي كەدەرگى.
قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءومىردىڭ بارلىق ۇدەرىسىن قامتيتىن جۇمىس ءتىلى بولۋعا ءتيىستى جانە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىم، مەكەمەلەردىڭ قولدانىسىنداعى باستى ءتىل بولۋى كەرەك. وزگە تىلدەر زاڭداما بويىنشا جەرگىلىكتى دەڭگەيدە قولدانىس تابۋى مۇمكىن. الايدا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىنا ونىڭ 2-تارماعىنىڭ قايشى ءۋاجى مەملەكەتتىك ايادا قازاق ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن ءبىر بىرىنە قارسى قويعانى ءوز الدىنا، كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 1-تارماعىن ونىڭ 2-تارماعى جوققا شىعارىپ تۇر. ەكى تارماق ءبىر بىرىنە قايشى بولماس ءۇشىن ەڭ بولماسا، 2-تارماق بىلايشا بولۋى كەرەك ەدى: «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تiلمەن قاجەتتى جاعدايدا تەڭ قولدانىلۋى مۇمكىن.»
1-تارماقتىڭ قۇزىرەتىن ايقىندايتىن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ ون ءتورت جىل بويى قابىلدانباي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، 2-تارماقتاعى «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى.» دەگەن ءۋاج قوعامدا جانە قۇقىقتىق سالادا «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى الماستىرادى.» دەگەن ءۋاج رەتىندە قابىلدانعان. بۇل قابىلدامنىڭ ناتيجەسىندە، ورىس ءتىلىن قوعام ءۇشىن مىندەتتى ورتاق ءتىل رەتىندە ورنىقتىرۋ ۇدەرىسى اياقتالدى. قالىپتاسقان بۇل جاعدايدا، قازاق ءتىلى قازاقستاندىق وزگە دياسپورالار ءتىلىنىڭ قولدانۋ دەڭگەيىندە قالىپ وتىر.
مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى مىندەت رەتىندە رەسمي جانە زاڭدامالىق جاعىنان تولىق مويىندالماعان; بۇعان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ مىندەتىن اتقاراتىن مەملەكەتتىك ورگاننىڭ جوقتىعىمەن كوز جەتكىزۋگە بولادى. ءتىل ساياساتى جونىندەگى ۋاكىلدىك ورگان بولىپ تابىلاتىن ءتىل كوميتەتى مەملەكەتتىك ورگان دەڭگەيىندە ەمەس، ۆەدوموستۆولىق (مينيسترلىك قاراۋىندا) قۇزىردىڭ اياسىندا بولعاندىقتان، مەملەكەتتىك مىندەتتى اتقارۋعا قاۋقارسىز، قۇزىرسىز. سونىمەن بىرگە ءتىل كوميتەتىنىڭ مىندەتى مەملەكەتتىك ءتىلدى ەمەس، قازاقستانداعى بارلىق ەتنوس تىلدەرىن دامىتۋعا مىندەتتەلگەن. ونىڭ ۇستىنە وبلىستىق، قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى تىكەلەي اكىمدىكتەردىڭ قۇرىلىمى، ولار ءتىل كوميتەتىنە قارجىلىق جانە اكىمشىلىك تاراپتان باعىنبايدى.
ءتىل ساياساتىنىڭ نەگىزگى نىسانى رەتىندە قازاق ءتىلىن دامىتۋ جاتقىزىلماعان، نىسان رەتىندە وعان بارلىق 130-دان اسا ەتنوس تىلدەرى جاتقىزىلىپ وتىر. الايدا، بۇل ءتىل ساياساتىنىڭ ساليقالىلىعى ەمەس، ونىڭ جۇيەسىزدىگى مەن ماقساتسىزدىعىن تۋدىرىپ وتىر. جۇزدەن اسا ءتىلدى ءبىر ەلدە دامىتۋ مۇمكىن ەمەستىگى ەسكەرىلمەگەن. مەملەكەتتە مەملەكەتتىك ءتىل عانا دامۋعا جاتاتىنى, ال قالعان تىلدەر ەتنوستىق ورتاق قاتىناس قۇرال مەن ەتنوستىق مادەني نىسان رەتىندە قورعاۋعا الىناتىنى ساياسي ناقتى ماقسات رەتىندە ايقىندالماعان جانە ساياساتقا اينالماعان.
مەملەكەتتەگى ىسجۇرگىزىم ۇدەرىسىن باقىلاۋ تەتىگى ايقىندالماعان. كونستيتۋتسيا قابىلدانعان كۇننەن باستاپ مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزۋگە ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمدار، باستى زاڭنىڭ قۇزىرىنا قايشى ءتۇرلى مەرزىمدەردى ويلاپ تابۋ ارقىلى ىسجۇرگىزىمدى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋدەن استىرتىن تۇردە باس تارتىپ كەلەدى. بۇل جاعىنان ءتىل كوميتەتى تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باستى ۋاكىلدىك ورگان رەتىندە ولاردى باقىلاۋ جونىندەگى دەربەس شەشىم قابىلداي المايدى جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ قۇزىرى جوق. ال، مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگى بۇل ماسەلەدەن ءوزىن ءوزى مەيلىنشە وقشاۋلاعان.
2.ەكونوميكالىق كەدەرگى.
مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا ءبولىنىپ جاتقان قارجى جالپى العاندا قوماقتى بولعانىمەن، ءتىل كوميتەتى تاراپىنان قۇرالعان بۇل بيۋدجەت بارىنشا ساراپتالىپ ايقىندالعان ماقساتتارعا ەمەس، جولايى جانە سۋبەكتيۆتىك پىكىرلەردىڭ ىقپالىمەن انىقتالعان باعىتتار مەن جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا جۇمسالىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، مەملەكەتتىك ءتىلدى جەلەۋ ەتىپ بولىنگەن جەرگىلىكتى بيلىك دەڭگەيىندەگى قارجى دا اسا قوماقتى، بىراق ولاردىڭ قانداي ماقساتقا جانە ناتيجەگە جەتكىزىپ وتىرعاندىعى بەيمالىم. قىرۋار قارجى كوزىنىڭ تيىمدىلىگى ۇلكەن كۇدىك تۋعىزادى; اسىرەسە، ءتىل وقىتۋ ماسەلەلەرىنە ميلليونداپ ءبولىنىپ جاتقان قارجىنىڭ تيىمدىلىگى اسا تومەن، بۇل جونىنەن ءالى كۇنگە مونيتورينگ جاسالعان ەمەس، ءاربىر مەمقىزمەتشىگە قانشا اقشا ءبولىندى، ونىڭ ناتيجەسى قانداي دەگەن ساۋال سول كۇيىندە قالۋدا; جالپى بۇل ماسەلەدە ءتيىمدى تاكتيكا قاراستىرىلماۋدا. قىرۋار قارجى ءبولىپ ءتىل وقىتۋ ءۇردىسىن ۇيىمداستىرعاننان گورى، ءتىل ۇيرەنۋشىگە الدەقايدا ءتيىمدى تىلدىك ورتا جاساقتاۋ ساياساتى قولعا الىنباي وتىر.
3.مەنەدجمەنتتىك كەدەرگى.
قازاقستانداعى قازاق ءتىلىنىڭ ورنى ناقتى ايقىندالماعاندىقتان، ءالى كۇنگە ونى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قولدانۋ مەن لينگۆيستيكالىق نىسان رەتىنە دامىتۋ شاتاسقان شارالاردىڭ كورىنىسى بولۋدا. بۇل سالاداعى مەنەدجمەنتتىڭ تومەندىگى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋ جانە ەنۋ نىسانى رەتىندەگى ماقساتتاردىڭ ناقتىلانباعانىنان تۋىنداپ وتىر. سونىڭ كەسىرىنەن، ءتىل كوميتەتىنىڭ باستى باعىتى بۇلدىر، ىشكى قۇرىلىمى ءتيىستى باعىتتار مەن مىندەتتەرگە سايكەستەندىرىلمەگەن. ءتىل كوميتەتى مەن ءتىلبىلىم ينستيتۋتىنىڭ اراجىگى اجىراتىلماعان جانە ءتىل كوميتەتىنىڭ وزگە سالالار مەن ۆەدوموستوۆالارمەن قاتىناس دەڭگەيى دە شەشىلمەگەن. ايتالىق، ءتىلبىلىم ينستيتۋتى قازاق ءتىلىن دامىتۋدى لينگۆيستيكالىق عىلىمي تۇرعىدان قولعا الۋ ۇردىسىندە ءتىل كوميتەتى قانداي دەڭگەيدە قاتىسۋى كەرەك، ينستيتۋتقا جوعارعى ورگان رەتىندە مە، تاپسىرىس بەرۋشى مە بولماسا سەرىكتەس ۇيىم رەتىندە مە - بەيمالىم. ال، سول ينستيتۋت پەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ارا جىگى قانداي ەكەنى تاعى بەيمالىم. سوداي-اق، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەنۋىنە بىردەن ءبىر مۇددەلى ورگان بولۋعا ءتيىستى مەملەكەتتىك قىزمەت اگەنتتىگىنىڭ ءالى كۇنگە مەملەكەتتىك قىزمەت اياسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن قاراستىرماۋى مۇلدەم تۇسىنىكسىز ءجايت. ەڭ باستىسى، مۇنىڭ ءبارىن رەتتەيتىن «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭنىڭ بولماۋى اتالعان ماسەلەدەگى پارادوكستىق احۋالدى ودان ءارى قوزدىرۋدا.
4.لينگۆيستيكالىق كەدەرگى.
قازاق ءتىلىن دامىتۋ بارىسى كازىرگى كەزدە لينگۆيستيكالىق ماسەلەلەردىڭ شەشىمىنە تاۋەلدى بولىپ وتىر; اسىرەسە، ءتىلدىڭ ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق، فونەتيكالىق جانە ترانسكريپتسيالىق، سونداي-اق ونوماستيكالىق سالالار بويىنشا تۇجىرىم مەن ستاندارتتىڭ جوقتىعى، قازاق ءتىلىنىڭ ودان ءارى دامۋى مەن قوعامدىق ورتاعا ءسىڭىسۋىن تۇيىققا تىرەۋدە.
قازاق ءتىلىنىڭ لينگۆيستيكالىق پروبلەمالارى جەكەلەگەن عالىمدار مەن بىرەن-ساران ءتىل جاناشىرلارى تاراپىنان جەكەدارا كوزقاراس رەتىندە عانا ايتىلىپ، مالىمدەلۋدە. عىلىمي كونفەرەنتسيالار مەن وتىرىستاردىڭ قارارلارى مەن شەشىمدەرى، ۇسىنىمدارى تىڭعىلىقتى ىسكە اسپاۋدا، ولار قازاق ءتىلىن دامىتۋ مەن ەنگىزۋدە ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق جۇمىس جوسپارىن جۇزەگە اسىراتىن جۇيەگە اينالماۋدا.
5. قوعامدىق كەدەرگى.
بۇل كەدەرگى، شىن مانىندە، تىلدىك ورتانىڭ قانشالىقتى ەكەنىنەن تۋىندايدى. قوعامدا بەلگىلى ءبىر تىلدىك ورتا قانشالىقتى بولسا، ءتىلدىڭ قولدانىمى دا سونشالىقتى دەگەن ءسوز. ەندەشە، تىلدىك ورتانىڭ اۋماعىن قاراستىرۋ ارقىلى قوعامدىق كەدەرگىنى دە انىقتاۋعا بولادى. تىلدىك ورتانىڭ اۋماعى رەتىندە مىنالاردى اتاپ وتەمىز: مەملەكەتتىك ۇيىمدار، كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار جانە قوعامدىق ۇيىمدار، باق. تىلدىك ورتانى جاساقتايتىن ءتىلدىڭ ەكى ءتۇرلى سيپاتى بار: اۋىزەكى جانە جازبا ءتىل، سوعان سايكەس قازاق ءتىلىنىڭ دە قولدانىم اياسى ءار الۋان بولۋدا. ءتىلدىڭ اتالعان ەكى سيپاتىن قاراستىرۋ ارقىلى، بۇل ماسەلە بويىنشا شىنايى كورىنىسكە كوز جەتكىزۋگە بولادى.
مەملەكەتتىك ۇيىمدار.
مەملەكەتتىك ءتىلدى اۋىزەكى قولدانۋ مەملەكەتتىك ۇيىمداردا تۇرمىستىق دەڭگەيدە، ودان قالدى اشەكەي رەتىندە قولدانۋ كەڭ تاراعان; اۋىزەكى قازاق ءتىلى سالەمدەسۋمەن، قىزمەتشىلەردىڭ ءوزارا جەكەلەي پىكىرلەسۋىمەن عانا شەكتەلەدى. رەسمي وتىرىستاردا جۇمىس ءتىلى ەسەبىندە ەمەس، سالەمدەسۋ، كىرىسسوز بەن ءتۇيىنسوز رەتىندە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ اتقارىمپازدىق ۇدەرىسى ەمەس، الدەبىر رامىزدىك كەيپى عانا قالىپتاسقان. مەملەكەتتىك ۇيىمداردا قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ بار ەكەندىگىنە قاراماستان، ولاردى سول تىلدە سويلەۋگە يكەمدەۋ، مىندەتتەۋ نەمەسە ىنتالاندىرۋ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراستىرىلماعان. قازاقشا سويلەۋگە مۇددەلى ازاماتتاردىڭ ءسوزى اۋدارمامەن قامتىلمايدى جانە ول رەسمي ءارى حاتتامالىق داستۇرگە ەنگىزىلمەگەن، تەحنيكالىق جاعىنان ىلەسپە اۋدارما شتاتتىق كەستەمەن جانە قۇرالدارمەن قامتىلماعان.
«ءىس قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋ» ناۋقانى ءوزىن ءوزى اقتامايتىن شارا. ول مەملەكەتتىك ۇيىمدارداعى جازباشا تىلدىك ورتانىڭ ورىس تىلىندە قالىپتاسقاندىعىن، مەملەكەتتىك تىلدە جازباشا ورتانىڭ جوقتىعىن كورسەتەتىن ايعاق بولىپ وتىر. تىلدىك ورتانىڭ ماڭىزىن تۇسىنبەگەندىكتەن، وعان قارابايىر جولمەن كىرىسۋدەن تۋىلعان تۇرپايى ارەكەت سەبەپ بولۋدا. ناتيجەسىندە بۇل باعىتتاعى ارەكەتتەن ەشبىر تىڭعىلىقتى ءتىل دامۋى بايقالماي وتىر. ونىڭ ۇستىنە ءالى كۇنگە قانداي قۇجات قاي تىلدە جازىلاتىنى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى مەملەكەتتىك تىلدە قانداي دەڭگەيدى مەڭگەرۋگە مىندەتتىلىگى ايقىندالماعاندىقتان، اتالعان ءىستىڭ ءبارى قۇزىرى مەن مارتەبەسى بەيمالىم اۋدارماشىعا جۇكتەلگەن. ءسويتىپ، مەملەكەتتىك ءتىل رەسمي جۇمىس ءتىلى ەمەس، اۋدارىندى تۇرىندەگى جانسىز مۇراعاتتىڭ شالا ونىمىنە اينالۋدا.
بيلىكتىڭ سوت، پارلامەنت بۇتاقتارىنىڭ رەسمي ءتىلى ورىس ءتىلى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتتىك تىلدە سوت ءىسىن جاتىق جۇرگىزەتىن سوت تورەشىلەرى تاپشى. قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ مۇددەسى اۋدارما ارقىلى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. قازاقتىلدى دەپۋتاتتاردىڭ وزدەرى دەپۋتاتتىق سۇراۋلارىن اتقارۋ بيلىگىنىڭ وكىلدەرى ءۇشىن ورىس تىلىندە مالىمدەۋگە داعدىلانعان جانە قوعامدى سوعان كوندىرگەن.
ءىشىنارا جەكەلەي جۇرگىزىلگەن تەستىلەۋ قورىتىندىسىنا نازار اۋدارساق: تەستىلەۋگە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردان 1643 مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ 1352-ءسى، ياعني 82,2 % قاتىسقان تەستىلەۋ قورىتىندىسى بويىنشا - ولاردىڭ 33,7%-نىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزە الاتىنى، 35%-نىڭ پايىزىنىڭ ءىس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىگى بارى، 20,3%-نىڭ ءىس جۇرگىزە المايتىندىعى، 11%-نىڭ ءتىلدى مۇلدە بىلمەيتىندىگى انىقتالدى. بۇل - جەرگىلىكتى دەڭگەيدە، مەملەكەتتىك ءتىلسىز دە مەملەكەتتى باسقارۋ مۇمكىندىگىنىڭ ابدەن ورنىققان كورىنىسى.
2005 جىلعى اقپارات بويىنشا الماتى قالاسىنداعى 66 جوعارى وقۋ ورنىندا وقيتىن 205 مىڭ 657 ستۋدەنتتىڭ 39%-ى عانا قازاق بولىمدەرىندە، 61%-ى ورىس بولىمدەرىندە وقىعان. بۇل ءبىلىم سالاسىنداعى ەل بويىنشا مەملەكەتتىك تىلدەگى ءبىلىم بەرۋ جاعدايىن كورسەتەتىن احۋال. ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىندەگى قازاق تىلىندە ءبىلىم مەن تاربيە الۋشىلاردىڭ، شىن مانىندە، اۋىزەكى جانە جازباشا قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ جاعدايى اسا تومەن. بالالار ءوز ويىن قازاقشا بىلدىرە المايدى، بۇل اسىرەسە، قازاقتىلدى قالا بالاباقشالارى مەن مەكتەپتەرىنە ءتان.
كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار.
قازاقستاندىق كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار ىستەرىن بىرىڭعاي ورىس تىلىندە جۇرگىزەدى. ءتىپتى، قازاقتىلدى ازاماتتار قۇرعان فيرمالاردىڭ ءوزى ءورىستىلدى قىزمەتشىنى جالداپ ىسجۇرگىزىمدى ورىسشا جۇرگىزۋگە ءماجبۇر. ال، شەتەلدىك فيرمالار اۋىزەكى ءتىل رەتىندە ءوز تىلدەرىن قولدانىپ، ال ىسجۇرگىزىمى - بىرىڭعاي ورىس تىلىندە. مۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە، كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار مەن مەملەكەتتىك سەكتور اراسىنداعى قاتىناستىڭ تەك قانا ورىس تىلىندە بىرجاقتى قامتىلعاندىعىن كورسەتەدى.
قازاقستاندىق كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار ءۇشىن قازاقتىلدى تۇتىنۋشىلار قۇقىعى باستى ەمەس. مىسالى، ءالى كۇنگە دەيىن بانكتەردە تۇتىنۋشىلارعا ارنالعان قازاقتىلدى بلانكتار جوق، ولار تۇتىنۋشىلارعا ءورىستىلدى كەلىسىمشارتتىڭ ءماتىنىن عانا ۇسىنادى، كومپيۋتەرلەرى قازاق قارىپتارىمەن ءالى كۇنگە قامتىلماعان.
قازاقستاندا جارناما مەن حابارلاندىرۋدىڭ تۇپنۇسقاسى مەن تاراتۋ ۇدەرىسى 100 % -عا دەرلىك اۋەلى ورىس تىلىندە جۇزەگە اسادى، قازاق تىلىنە اۋدارۋ ەكىنشى كەزەكتە عانا قولعا الىنادى. وسىدان كەلىپ، قازاقتىلدى جارناما جاساۋشى كاسىپكەرلىك تە اتىمەن جوق. الماتى قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنشە، الماتى قالاسىنداعى 200-دەن استام جارناما اگەنتتىكتەرىنىڭ ءبىر دە ءبىرى قازاق تىلىندە جارناما جاسامايدى. ءسويتىپ، جارناما بەرۋشىلەر ءتىل ساياساتىندا تۋى مۇمكىن داۋدان قاشقاقتاعاننان، امالسىز تۇردە ءورىستىلدى جارنامانى ءۇستىرت قازاقشالاۋمەن شەكتەلەدى. ال، ساۋدا ورىندارىنداعى يمپورتتالاتىن ونىمدەردىڭ 10%-ى عانا قازاقشا جاپسىرمالار (ەتيكەتكا) مەن نۇسقامالاردى (ينسترۋكتسيا) قامتيدى، قالعانى ورىس تىلىندە نە باسقا شەت تىلدەردە.
قوعامدىق ۇيىمدار.
قازاقستانداعى قوعامدىق سەكتور تەك قانا ورىس تىلىندە كۇن كورۋدە. قوعامدىق ۇيىمداردى قارجىمەن قامتيتىن، تاپسىرىس جاسايتىن دونورلىق جانە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ بارلىعى دەرلىك تەك قانا ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە قاتىناس جاسايدى. ءىشىنارا كەيبىرەۋى عانا كونكۋرستاردى قازاقشا حابارلاعانى بولماسا، نەگىزگى شارالاردىڭ بارلىعى دەرلىك ورىسشا وتەدى، قازاقتىلدى ءتىلماش تارتىلمايدى. بۇل ءجايت قوعامدىق سەكتورمەن قاتىناس جاساۋعا ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان باقىلاۋعا الىنبايدى. ناتيجەسىندە ەلدە قازاقتىلدى ازاماتتاردىڭ بەلسەنىمى ەنجار، قوعامدىق-ساياسي جانە الەۋمەتتىك شارالار مەن ناۋقانداردان تىس، ازاماتتىق قۇقىقتارىن تالاپ ەتۋ مۇمكىندىگى تومەن، قوعامدىق-الەۋمەتتىك اقپاراتپەن قامتۋ جوقتىڭ قاسى. قوعامدىق ۇدەرىستەن تىلدىك ورتا ارقىلى شەتتەتىلگەن قازاقتىلدى ازاماتتار ءوز تۇرعىسىن تالاپ ەتەتىندەي قوعام مۇشەسى بولىپ قالىپتاسپاۋدا.
بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى.
ەلدەگى قوعامدىق مالىمەت كوزىنە قاراعاندا، (بۇل سالا بويىنشا رەسمي مالىمەت نەمەسە عىلىمي زەرتتەمە جوق) باق ءوندىرىسىنىڭ قازاقشاسى 10%-دان اسپايدى، قالعانى ورىس تىلىندەگى ونىمدەر بولىپ تابىلادى دا، ولار قازاقشاعا اۋدارىلىپ بەرىلەدى. بۇل احۋال قازاقتىلدى باق-تاردىڭ دەڭگەيى قانشالىقتى ەكەنىن كورسەتەدى. قازاقتىلدى باقتار كۇردەلى كىرىپتارلىقتى باستان كەشۋدە، ونى بىلايشا اتاپ وتۋگە بولادى:
- قاراجاتتىق كىرىپتارلىق; ەلدەگى جارنامانىڭ 100%-ى ورىس تىلىندە بەرىلىپ، كەيبىرەۋى عانا قازاقشاعا امالسىز اۋدارىلادى، سوعان سايكەس قازاقتىلدى باقتاردا جارنامادان تابىس تابۋ اسا تومەن; ولاردىڭ 90%-ى مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تاۋەلدى;
- ساياسي-يدەولوگيالىق كىرىپتارلىق; قازاقتىلدى جۋرناليستەردى ماماندىققا دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ كوپشىلىگى قازىرگى زامانعى جۋرناليستيكانى مەڭگەرمەگەن، كەڭەستىك ديداكتيكادان ارىلماعان، توتاليتارلىق ساناداعى ناسيحاتشىلىققا نەگىزدەلگەن;
- بىلىكتىلىك كىرىپتارلىق; قازاق جۋرناليستەرى ەسكى ادىستەمەلىك وقۋ جۇيەسىمەن، پراكتيكانى مەڭگەرمەگەن كۇيى ديپلوم الىپ شىعۋدا، ولار وزدەرىنىڭ قوعامدىق ميسسياسىن كۇنكورىسپەن عانا شەكتەۋدە، ال ءورىستىلدى جۋرناليستەر قوماقتى تابىس تابۋدا.
6. تەحنيكالىق كەدەرگى.
قازاق ءتىلىنىڭ زاماندىق تەحنيكالارعا سىڭىسپەۋى دە باستى كەدەرگىنىڭ ءبىرى بولۋدا. بۇل، اسىرەسە، ەلەكتروندىق تەحنيكالىق سالاعا ءتان ءجايت. قازاقستانعا يمپورتتالاتىن بارلىق تۇرمىستىق جانە ۇيىمدىق تەحنيكالاردىڭ بارلىعى دەرلىك مەملەكەتتىك تىلگە سايكەستىلىگى قاراستىرىلماستان، تۇتىنىمعا تۇسۋدە. ناتيجەسىندە ەلدەگى ميلليونداعان ۇيالى بايلانىس تۇتىنۋشىلارى قازاق تىلىندەگى اقپاراتتان تىس قالىپ كەلەدى. ءتيىستى ورگاندار، ەڭ بولماسا، قازاق ءتىلىنىڭ لاتىندىق ۆولوتيۋك (بەيرەسمي، ازاماتتىق قولدانىسقا ارنالعان ۋاقىتشا ءالىپبي) نۇسقاسىن دا بەكىتۋ جونىندە ماسەلە قويماۋدا.
قازاق ءتىلىنىڭ ەلەكتروندىق كەڭىستىكتى مەڭگەرۋ ماسەلەسى كۇردەلى كۇيدە قالىپ وتىر. ەلدەگى ەلەكتروندىق سايتتار مەن پورتالدار بىرىڭعاي ورىس تىلىندە دامۋدا، ال مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنسىز نىعايۋ مۇمكىندىگى جوق قازاقتىلدى ەلەكتروندىق كەڭىستىكتى يگەرۋ سالاسى ەندى عانا قولعا الىنۋدا. مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بارلىعى دەرلىك ەلەكتروندىق اقپاراتتارىن تەك قانا ورىس تىلىندە تىڭعىلىقتى تاراتۋدا، ال قازاقتىلدى اقپارات ونىمدەرى ءجۇردىم-باردىم دەڭگەيدە. ناقتى دا جۇيەلى تۇردە قازاق ءتىلىن ەلەكترونداۋ ساياساتى ءالى قولعا الىنباۋدا.
ءىII. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەگە سايكەستەندىرۋ جولىنداعى ۇسىنىم
1. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەگە سايكەستەندىرۋ بويىنشا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تاراۋى «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تiلمەن قاجەتتى جاعدايدا تەڭ قولدانىلۋى مۇمكىن.» تۇرىندە وزگەرتىلىپ بولماسا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلدانعانى ءجون.
2. زاڭداما تالابىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن «قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك مارتەبەگە سايكەستەندىرۋ» جونىندەگى مەملەكەتتىك باعدارلاما ءوز الدىنا بەكىتىلگەنى ماقۇل. بۇل قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردىڭ بارلىق جۇمىس ۇدەرىسى مەن ولاردىڭ كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدارمەن، قوعامدىق ۇيىمدارمەن جانە قازاقستان اۋماعىنداعى وزگە دە شەتەلدىك الۋان ۇيىمدارمەن قاتىناس قۇرالى رەتىندە قالىپتاستىرىپ، نىعايتۋىن جۇزەگە اسىرۋداعى باستى قۇجات بولۋى كەرەك.
3. باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىستى ءتىل كوميتەتى تىكەلەي ۇكىمەتكە نەمەسە پرەزيدەنت اپپاراتىنا قاراستى ىشكى ساياسات دەپارتامەنتىنە قاراۋى كەرەك.
4. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ مەن ەلدەگى وزگە دياسپورالار ءتىلىن قورعاۋ ماسەلەسى ىشكى ساياساتتىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلۋى قاجەت. قازاق ءتىلىنىڭ كازىرگى جاعدايى ەڭ الدىمەن ورىس ءتىلىنىڭ دەڭگەيىمەن تەڭەستىرىلۋى باسقى ماقسات ەتىپ قويىلۋى كەرەك. بۇل ساياساتتىڭ نەگىزى قالىپتاسقان بىرتىلدىلىكتى (ورىستىلدىلىكتى) ءوزارا كىرىگىڭكى قوستىلدىلىكپەن اۋىستىرۋدى قامتۋى قاجەت. ءوزارا كىرىگىڭكى قوستىلدىلىك - قازاقتىلدى قىزمەتشىگە كەمىندە ورىس ءتىلىنىڭ اۋىزەكى تومەنگى دەڭگەيىن ۇعۋ، ال، ءورىستىلدى قىزمەتشىگە كەمىندە قازاق ءتىلىنىڭ اۋىزەكى تومەنگى دەڭگەيىن ۇعۋدى مىندەتتەۋ ارقىلى ەكىجاقتى بىرىڭعاي تىلدىك تۇسىنىستىككە جەتكىزەتىن ەڭ تومەنگى ساتىلىق شارت. بۇل - مەملەكەتتىك ءتىلدى مەملەكەتتىك دالىزگە ەنگىزۋدەگى العىشارت بولىپ تابىلادى.
5. مەملەكەتتىك دالىزدەگى تارىلعان قازاق ءتىلى ءۇشىن تىلدىك ورتا، قازاقتىلدى قىزمەتشىنىڭ قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋ ايعاعى رەتىندە مويىندالىپ قويماي، مەملەكەتتىك ءرامىزدىڭ ءبىرى سانالاتىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىنىڭ اياققا باسىلۋى رەتىندە تانىلۋى كەرەك. سوندىقتان دا ءاربىر وتىرىس، جينالىس پەن فورۋمدار مەملەكەتتىك ءتىلسىز ءوتۋىن زاڭدى بۇزۋ رەتىندە تانىلاتىنداي، زاڭدامالىق وزگەرىمدەر مەن تولىقتىرىمدار قابىلدانۋى كەرەك.
6. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قوعامدىق قۇندىلىققا اينالۋى كەرەك. ول ءۇشىن قازاق تىلىنە دەگەن جاناشىرلىق قوعامدىق تاراپتان تۋىلاتىنداي شارالار ۇيىمداستىرىلىپ، قوعامدىق جوبالاردىڭ اتقارىلۋى مەملەكەت پەن كوممەرتسيالىق تاراپتان قولداۋعا يە بولۋى قاجەت.
7. ءاربىر مەملەكەتتىك، كوممەرتسيالىق، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى اقپارات ءوندىرۋ قابىلەتى باقىلاناتىنداي شارالار جاسالۋى كەرەك.
8. باق-تارداعى قازاقتىلدى ونىمگە دەگەن تالاپ ايقىن دا جوعارى بولاتىنداي كورسەتكىلەر (ينديكاتورلار) بەلگىلەنۋى كەرەك جانە سول بويىنشا تۇراقتى مونيتورينگ جاسالۋى ءتيىس.
9. ءاربىر جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ قازاقتىلدى ءونىم ءوندىرۋ قابىلەتى ونداعى وقىتۋشىلار ازىرلەگەن وقۋلىقتار مەن ادەبيەتتەردىڭ سانى مەن ساپاسى ارقىلى ولشەنگەنى ماقۇل. ال، ءار مەكتەپتەگى وقۋشىنىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرگەندىگى سول تىلدەگى اۋىزەكى وي ءبىلدىرۋ دەڭگەيى مەن جازۋ قابىلەتىمەن تەكسەرىلگەنى دۇرىس.
باياندى بەكىتكەن ۇيىمدار:
«ۇلت تاعدىرى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى، الماتى
«ۇلت تاعدىرى - استانا» قوعامدىق بىرلەستىگى، استانا
«اردا» قوعامدىق بىرلەستىگى، اقتوبە
«ءاناتىل» قوعامدىق بىرلەستىگى، اقتوبە
«دەتار» قوعامدىق بىرلەستىگى، قىزىلوردا
«سايلاۋشىلار وداعى» قوعامدىق بىرلەستىگى، قىزىلوردا
«مارتەبە» قوعامدىق قور، قىزىلوردا
(ساراپتامالىق بايان قىسقارتىلعان كۇيدە جاريالاندى)
