جۇما، 22-مامىر كۇنi تمد ەلدەرiنiڭ ۇكiمەت باسشىلارى استانادا ارنايى ماجiلiستە باس قوسقالى وتىرعانى قالىڭ كوپشiلiككە ءمالiم. الايدا، رەسەي پرەمەر-مينيسترi ۆ.ۆ.پۋتين استاناعا شۇعىل تۇردە بۇگiن – اتالمىش ماجiلiستەن بiر كۇن بۇرىن ات باسىن تۋرالاۋدى ءجون ساناپتى. ادەتتە، ءاربiر قادامىن سان ءتۇرلi ەسەپتەرمەن ساناپ باساتىن رەسەي ۇكiمەتi باسشىسىنىڭ وسىنشالىق اسىعىستىعىنىڭ، ءداستۇرلi ماجiلiسكە ەرەكشە الىپ-ۇشۋىنىڭ استارىندا قانداي قۇپيا سىر بار؟!

بۇل ءتۇيiندi سۇراققا بiر اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. ءاسiلi, سوڭعى جىلدارى رەسەي ءوزiنiڭ حالىقارالىق بەدەلiن، سىرتقى ساياساتتا مارتەبەسiن بيiكتەتۋ جولىندا قولدان كەلگەن بارشا امال-ايلالاردان باس تارتپايتىنىن انىق تانىتىپ كەلەدi. پوستكەڭەستiك ايماقتا، اسiرەسە، تمد اۋقىمىندا باياعىشا “اق دەگەنiم العىس، قارا دەگەنiم قارعىس” دەگەندi تۇبەگەيلi مويىنداتىپ، كورشi تاۋەلسiز مەملەكەتتەردi ىزعارىمەن ىقتىرىپ الۋدان تايساقتايتىن ءتۇرi جوق. وعان الەمدە قازiر قالىپتاسقان ساياسي، ەكونوميكالىق احۋال دا مەيلiنشە قولايلى جاعداي تۋعىزىپ وتىرعانى بەلگiلi. ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقان الەمدiك ەكونوميكالىق، قارجىلىق داعدارىس سوڭعى جىلدارى ەكونوميكالىق الەۋەتi كۇرت وسكەن، ايتارلىقتاي التىن-ۆاليۋتالىق قور جيناقتاعان رەسەيدiڭ ايىن وڭىنان تۋعىزىپ، ايدارىنان جەل ەسكiزەرi ايتپاسا دا تۇسiنiكتi.

جۇما، 22-مامىر كۇنi تمد ەلدەرiنiڭ ۇكiمەت باسشىلارى استانادا ارنايى ماجiلiستە باس قوسقالى وتىرعانى قالىڭ كوپشiلiككە ءمالiم. الايدا، رەسەي پرەمەر-مينيسترi ۆ.ۆ.پۋتين استاناعا شۇعىل تۇردە بۇگiن – اتالمىش ماجiلiستەن بiر كۇن بۇرىن ات باسىن تۋرالاۋدى ءجون ساناپتى. ادەتتە، ءاربiر قادامىن سان ءتۇرلi ەسەپتەرمەن ساناپ باساتىن رەسەي ۇكiمەتi باسشىسىنىڭ وسىنشالىق اسىعىستىعىنىڭ، ءداستۇرلi ماجiلiسكە ەرەكشە الىپ-ۇشۋىنىڭ استارىندا قانداي قۇپيا سىر بار؟!

بۇل ءتۇيiندi سۇراققا بiر اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. ءاسiلi, سوڭعى جىلدارى رەسەي ءوزiنiڭ حالىقارالىق بەدەلiن، سىرتقى ساياساتتا مارتەبەسiن بيiكتەتۋ جولىندا قولدان كەلگەن بارشا امال-ايلالاردان باس تارتپايتىنىن انىق تانىتىپ كەلەدi. پوستكەڭەستiك ايماقتا، اسiرەسە، تمد اۋقىمىندا باياعىشا “اق دەگەنiم العىس، قارا دەگەنiم قارعىس” دەگەندi تۇبەگەيلi مويىنداتىپ، كورشi تاۋەلسiز مەملەكەتتەردi ىزعارىمەن ىقتىرىپ الۋدان تايساقتايتىن ءتۇرi جوق. وعان الەمدە قازiر قالىپتاسقان ساياسي، ەكونوميكالىق احۋال دا مەيلiنشە قولايلى جاعداي تۋعىزىپ وتىرعانى بەلگiلi. ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقان الەمدiك ەكونوميكالىق، قارجىلىق داعدارىس سوڭعى جىلدارى ەكونوميكالىق الەۋەتi كۇرت وسكەن، ايتارلىقتاي التىن-ۆاليۋتالىق قور جيناقتاعان رەسەيدiڭ ايىن وڭىنان تۋعىزىپ، ايدارىنان جەل ەسكiزەرi ايتپاسا دا تۇسiنiكتi.
ەكونوميكالىق تۇرعىدان ايتارلىقتاي قولايسىزدىقتار مەن قيىندىقتاردى باستان وتكەرiپ وتىرعان بiرقاتار تمد مەملەكەتتەرi رەسەيگە قاراپ قول سوزاتىنىن دا جاسىرۋ مۇمكiن ەمەس. سوڭعى ۋاقىتتا الەم ساياساتكەرلەرiنiڭ اراسىندا رەسەيدiڭ شىنايى باسشىسى كiم ەكەندiگi, پرەزيدەنت د.مەدۆەدەۆ پە، الدە پرەمەر-مينيستر ۆ.ۆ.پۋتين بە دەگەن ساۋال جيi قويىلىپ جۇرگەندiگiن پايىمداساق، ماسكەۋ اق ءۇيiنiڭ وسى رەسمي كەزدەسۋگە ۇلكەن ءۇمiت ارتىپ وتىرعانىن جوققا شىعارۋ مۇمكiن ەمەس.
ادەتتە، الەمدiك ساياساتكەرلەر ەكi توپقا بولiنەدi: بەيبiت كەلiسiمدەرگە، ءوزارا پiكiرتالاستار، كەلiسسوزدەردiڭ ناتيجەسiندە قابىلداناتىن، ءتۇرلi تاراپتاردىڭ بارلىق تالاپ-تiلەكتەرi مەيلiنشە كەڭ قامتىلعان ورتاق مامiلەنi جاقتاۋشىلار “كوگەرشiندەر” دەپ تانىلسا، ال ءوز مەملەكەتiنiڭ عانا سان قيلى مۇددەلەرiن باستى ورىنعا قويىپ، سونىڭ اۋقىمىندا عانا شۇعىل ءارi قاتاڭ تۇردە ارەكەت ەتۋدi سۇيەتiندەردi “قىرعيلار” توبىنا جاتقىزادى. ال ۆ.ۆ.پۋتين كۇتپەگەن جەردەن الىپ رەسەي “قىرعيلارىنىڭ” كوشباسشىسىنا اينالعالى دا بيىل باقانداي 10 جىل تولىپ وتىر. كرەملدiڭ سوڭعى ون جىلدىقتاعى استامشىلىق، وزگەلەرگە قوقان-لوققى جاساعان ءاربiر ارەكەتiنiڭ تاساسىندا بۇرىنعى كگب پولكوۆنيگi (كەيبiر دەرەكتەردە، پودپولكوۆنيك) ۆ.پۋتيننiڭ تۇرعاندىعىن الەمدiك بiلiكتi ساراپشىلار مەن زەرتتەۋشiلەر بiراۋىزدان جارياعا جار سالۋدا.
اسiرەسە، وتكەن جىلى تامىز ايىندا رەسەي اسكەرلەرiنiڭ ەگەمەندi, بiرتۇتاس گرۋزيانىڭ اجىراماس بولشەگi بولىپ تانىلاتىن وڭتۇستiك وسەتياعا كۇتپەگەن جەردەن باسىپ كiرۋi ۆ.پۋتيننiڭ ىقپالىمەن جۇزەگە اسىرىلعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. وسىلايشا “كوگەرشiن” رەتiندە تانىلىپ كەلگەن رەسەي پرەزيدەنتi د.مەدۆەدەۆ مىرزا دا ەكi وتتىڭ ورتاسىندا قالىپ وتىر. ول ول ما، ماسكەۋ تاۋەلسiز گرۋزيانىڭ پرەزيدەنتi ميحايل سااكاشۆيليدi بيلiكتەن بiرجولا تايدىرۋ ءۇشiن قولدان كەلگەننiڭ ءبارiن جاساۋعا بەل شەشە كiرiسكەنi بەلگiلi. تاياۋدا عانا سوچي قالاسىندا گرۋزيا حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ فورۋمى وتكiزiلۋi وسىنىڭ ايعاعى. بiر تاڭدانارلىعى، وسى فورۋمدا سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ كاسiپكەرi, بۇرىن توناۋشىلىق جاساعانى جانە زاڭسىز قارۋ الىپ جۇرگەنi ءۇشiن ەكi رەت سوتتالعان الەكساندر ەبراليدزە ءوزiنiڭ گرۋزيا پرەزيدەنتi بولۋعا دايىن ەكەندiگiن مالiمدەدi. “كومسومولسكايا پراۆدا” گازەتiنiڭ جازۋىنشا، ا.ەبراليدزە: “مەن مۇنى 20 جىل كۇتتiم، ەندi قاراپايىمدىلىقتى ىسىرىپ قويىپ، اشىق مالiمدەيمiن”، - دەگەن كورiنەدi (“كومسومولسكايا پراۆدا” گازەتi, 20 مامىر، 2009 ج.). سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى ايگiلi شەرەمەتەۆ سارايىن ساتىپ العان اتاقتى كاسiپكەر بەلگiسiز بiرەۋلەر قولداماسا، قولتىعىنا سۋ بۇرiكپەسە مۇنداي ارانداتۋشىلىق مالiمدەمە جاسامايتىنى ايتپاسا دا تۇسiنiكتi.
وسى ورايدا يلف پەن پەتروۆتىڭ ولمەس رومانىنداعى وستاپ بەندەردiڭ: “ازاماتتار! مەن بiزدiڭ جينالىسىمىزدىڭ ماقساتى تۋرالى ايتقالى تۇرعانىم جوق. مۇراتىمىز قاسيەتتi! بiز كومەك قولىمىزدى سوزۋعا تيiسپiز ءارi بiز قولىمىزدى سوزامىز دا”، – دەگەن الاياقتىق سوزدەرi ويعا ورالادى.
بiر بۇل عانا ەمەس، كرەمل تاياۋدا عانا تاريحتى بۇرمالاۋشىلىق ارەكەتتەرiنە قارسى ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، ونىڭ تiزگiنiن رەسەي پرەزيدەنتi اكiمشiلiگiنiڭ باسشىسى سەرگەي نارىشكيننiڭ قولىنا ۇستاتتى. بەلگiلi 28 ادامنان تۇراتىن اتالمىش كوميسسيا قۇرامىندا بەلگiلi تاريحشىلار، بiلiكتi ماماندار مەن عالىمداردان گورi وقۋ مينيسترلiگi, سىرتقى Iستەر مينيسترلiگi, فەدەرالدىق قاۋiپسiزدiك قىزمەتi, اسكەري بارلاۋ قىزمەتi, سونداي-اق مەملەكەتتiك دۋما، قوعامدىق پالاتانىڭ وكiلدەرi باسىم بولىپ وتىر.
– قازiر بiز تاريحي بۇرمالاۋشىلىقپەن جيi ۇشىراسىپ كەلەمiز، – دەپ مالiمدەدi دميتري مەدۆەدەۆ رەسەي مۇددەلەرiنە كەرەعار تاريحي بۇرمالاۋشىلىقپەن كۇرەستiڭ ءمان-جايىن تانىستىرا كەلiپ. – شىنىن ايتساق، تاياۋدا عانا مىزعىمايتىنداي كورiنiپ كەلگەن تاريحي اقيقاتتاردى قورعاپ قالۋعا تيiسپiز.
ازiرگە بۇل ۇلى وتان سوعىسىنا عانا قاتىستى بولىپ وتىر جانە بۇرمالاۋشىلىققا جول بەرگەن ەل ازاماتتارى عانا ەمەس، رەسەي تەرريتورياسىنداعى شەتەلدiك ازاماتتار دا 3 جىلدان 5 جىلعا دەيiن باس بوستاندىعىنان ايىرىلماقشى.
ەندi رەسەيدە رەسمي تاريحتان ءسال باس تارتساڭ 5 جىلعا سوتتالۋىڭ قاس پەن كوزدiڭ اراسىندا. كەيبiر تابانى ءبۇرسiز مەملەكەتتەردi ساناتقا قوسپاعاندا، بۇكiل الەم گرۋزياعا سوعىس اشقانى ءۇشiن رەسەيدi بiراۋىزدان اگرەسسور رەتiندە ايىپتاپ وتىرعان جانە رەسەيدiڭ ءوزi تاريحي فاكتiنi ەكiجۇزدiلiكپەن بۇرمالاپ وتىرعان قازiرگi جاعدايدا شىندىقتى ايتۋشىلاردىڭ توبەسiنە ۇلكەن قاتەر تونگەلi وتىر. بiر سوزبەن ايتساق، رەسەي ءوزiنiڭ تاريحي شىندىقتارىن تۇرمە قاپاستارى جانە تەمiر بۇعاۋلارمەن دالەلدەمەكشi.
قالىپتاسقان وسىنداي جاعدايدا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرi, اسiرەسە، قازاقستان اسiرەسە قيىن جاعدايدا قالىپ وتىر. وزدەرiن شەكسiز دەموكراتيانىڭ، وركەنيەتتiڭ كەپiلi سانايتىن باتىس ەلدەرi تىم جىراقتا، ولاردىڭ قوياتىن سانسىز تالاپتاردى ورىنداي بەرۋ دە وڭاي ەمەس، ال وركوكiرەك، الىپ تا اياۋسىز رەسەي دەرجاۆاسى ءداپ iرگەدە. قايتپەك كەرەك؟! رەسەيدiڭ “قىرعيى” ۆ.پۋتين استانادا دوستاستىق كەلiسiمiنە كiرەتiن ەلدەردەگi قاي ارiپتەسiن ىزبارىمەن ىقتىرىپ، “قولىن بۇرايتىنى” بەيمالiم. ازiرگە رەسەي ۇكiمەتiنiڭ باسشىسى رەسمي ساپار كەزiندە قازاقستان تاراپىمەن بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ ودان ءارi ءومiر ءسۇرۋiنiڭ كەلiسiم-شارت – قۇقىقتىق بازاسىن جەتiلدiرۋ جونiندە كەڭiنەن اڭگiمە قوزعايدى دەپ بولجانۋدا. ەكi ەلدiڭ دە ەكونوميكالىق، ساياسي ومiرiندە اسا ماڭىزدى ورىن الاتىن بايقوڭىر عارىش ايلاعىندا ازiرگە ناقتىلانباي وتىرعان كۇردەلi ماسەلەلەر اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي. ءۇشiنشi قازاق عارىشكەرiن بيىلعى كوكتەمدە عارىشقا ۇشىرۋ ماسەلەسi سيىرقۇيىمشاقتانىپ بارادى. وسىعان دەينiگi بەلگiلi بولعانىنداي، رەسەي ءۇشiنشi عارىشكەرiمiزدi اسپان مۇحيتىنا اتتاندىرۋ ءۇشiن قازاقستاننان 25 ملن. دوللار كولەمiندە تولەم تالاپ ەتiپ تابانداپ وتىرعان بولاتىن، ال ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ قۇشاعىنداعى قازاقستان مۇنداي قوماقتى قارجىنى موينىنا الا قويۋعا ىڭعاي تانىتا الماۋدا. سونداي-اق، وسى ساپار بارىسىندا وسىعان دەيiن قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى 2009-2010 جىلدارعا ارنالعان بiرلەسكەن iس-قيمىلدار جوسپارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋ جولدارى دا قاراستىرىلماقشى. استانادا ءسوز بولىپ، شەشiمi تياناقتالاتىن iستەر قوماقتى-اق.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-مينيسترi كارiم ءماسiموۆ پەن رەسەي ۇكiمەتiنiڭ باسشىسى ۆلاديمير پۋتين وتىن-ەنەرگەتيكالىق، اتوم ەنەرگەتيكا سالالارىنداعى ارiپتەستiك، ترانسشەكارالىق سۋ نىساندارىن پايدالانۋ مەن قورعاۋ جونiندە كەڭiنەن پiكiر الماسۋى ىقتيمال. سونىمەن بiرگە كەدەندiك وداق قالىپتاستىرۋ ماقساتىنداعى ءوزارا مۇددەلەردi ساقتاۋ ماسەلەلەرi دە ءسوز بولۋعا تيiس.
ال تمد ەلدەرi ۇكiمەتiنiڭ باسشىلارى 22-مامىر كۇنi اسا ماڭىزدى 18 قۇجاتتىڭ جوبالارىن تالقىعا سالادى.
بiر قىزىعى، الەمنiڭ جەتەكشi مەملەكەتتەرi الداعى بiرەر جىلدا ەكونوميكالىق تىعىرىقتان قالاي شىعۋدى ويلاپ باس قاتىرىپ وتىرسا، تمد ەلدەرi ۇكiمەتiنiڭ باسشىلارى 2020 جىلعا دەيiنگi كەزەڭدەگi تمد-نىڭ ەكونوميكالىق دامۋ ستراتەگياسىنىڭ بiرiنشi – 2009-2011 جىل ارالىعىنداعى جوسپارىن تالقىعا سالۋدى باستى مiندەت دەپ سانايتىن سياقتى. جوسپار، جوبا، تالقىعا سالۋ تاماشا-اق، بiراق، قالاي دەسەك تە سوناۋ ماسكەۋدەن استاناعا اسىعىس ۇشىپ كەلگەن ۆ.پۋتيننiڭ ءسوزi مەن ۇستانىمى ۇستەم تۇسەتiن سەكiلدi...

جاڭابەك شاعاتاي،
«تۇركىستان» گازەتى، 21. 05. 2009 جىل.