كىم قانعا قىزبايدى؟
قىتايداعى تاريحشى، جازۋشى اعامىز زەينوللا سانىك سەناتور ومىربەك بايگەلديگە حات جازىپ، لي باي اقىندى شۋدا تۋعان ءتۇبى دۋلات دەپ دالەلدەيدى. ال، بايگەلدي بولسا، سانىك مىرزانىڭ حاتىن ساۋىتبەك ابدىراحمانوۆقا جولداي وتىرىپ «مۇنى نەگە حالىق بىلمەسكە؟» دەپتى. ەندەشە بىلەيىك، وقيىق...
"قۇرمەتتى ساۋىتبەك! ەكەۋمىزدىڭ ەلىباي اقىن جونىندەگى شىعارعان كىتابىمىز تۋرالى ەلدەن كەلىپ جاتقان جاقسى پىكىرلەر بارشىلىق. بىراق ونىڭ كوبىسى ءبىزدىڭ كوڭىل-كۇيىمىزدى كوتەرۋگە عانا جارايتىن دۇنيەلەر. ال ەندى مىنا ءبىر حاتتىڭ ءجونى باسقاشا ەكەن. بۇل كوپ نارسەنى اڭعارتاتىن جانە ءتىپتى دە كەڭىنەن باسقاشا كوزقاراستار تۋعىزاتىن دۇنيە سياقتى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اڭگىمە ءسىز بەن ءبىزدى ماقتاعانىندا ەمەس. بۇل كىسى باستالعان جۇمىستىڭ ءوزىن عانا ەمەس، ونىڭ وراسان بولىپ اشىلعان كەلەشەگىن كورىپ وتىر عوي، سوعان بىرگە جۇمىس ىستەۋگە شاقىرىپ وتىر عوي. بۇل تاماشا ەمەس پە؟ مۇنى نەگە حالىق بىلمەسكە؟ سالەممەن ومىربەك اعاڭ".
قىتايداعى تاريحشى، جازۋشى اعامىز زەينوللا سانىك سەناتور ومىربەك بايگەلديگە حات جازىپ، لي باي اقىندى شۋدا تۋعان ءتۇبى دۋلات دەپ دالەلدەيدى. ال، بايگەلدي بولسا، سانىك مىرزانىڭ حاتىن ساۋىتبەك ابدىراحمانوۆقا جولداي وتىرىپ «مۇنى نەگە حالىق بىلمەسكە؟» دەپتى. ەندەشە بىلەيىك، وقيىق...
"قۇرمەتتى ساۋىتبەك! ەكەۋمىزدىڭ ەلىباي اقىن جونىندەگى شىعارعان كىتابىمىز تۋرالى ەلدەن كەلىپ جاتقان جاقسى پىكىرلەر بارشىلىق. بىراق ونىڭ كوبىسى ءبىزدىڭ كوڭىل-كۇيىمىزدى كوتەرۋگە عانا جارايتىن دۇنيەلەر. ال ەندى مىنا ءبىر حاتتىڭ ءجونى باسقاشا ەكەن. بۇل كوپ نارسەنى اڭعارتاتىن جانە ءتىپتى دە كەڭىنەن باسقاشا كوزقاراستار تۋعىزاتىن دۇنيە سياقتى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اڭگىمە ءسىز بەن ءبىزدى ماقتاعانىندا ەمەس. بۇل كىسى باستالعان جۇمىستىڭ ءوزىن عانا ەمەس، ونىڭ وراسان بولىپ اشىلعان كەلەشەگىن كورىپ وتىر عوي، سوعان بىرگە جۇمىس ىستەۋگە شاقىرىپ وتىر عوي. بۇل تاماشا ەمەس پە؟ مۇنى نەگە حالىق بىلمەسكە؟ سالەممەن ومىربەك اعاڭ".
سەناتور ومىربەك بايگەلدي رەداكتسياعا جولداعان مىنا ماقالاعا وسىنداي شاعىن ءسوزىن قوسىپ قويىپتى. ماقالا دەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءوزى كورنەكتى قايراتكەرىمىزدىڭ اتىنا جازىلعان حات ەكەن. تەگى، اۆتور مۇنى گازەتكە جاريالاۋ ماقساتىن العا قويماعان دا. دەگەنمەن، كوزى قاراقتى قازاق وقىرمانى اتىنا قانىق قىتايلىق قالامگەر زەينوللا سانىكتىڭ بۇل حاتى قوزعاعان جايلارىنىڭ اۋماعىمەن جەكە ادامعا جولدانعان حات اۋماعىنان اسىپ كەتەتىن دۇنيە. سوندىقتان ومىربەك بايگەلديدىڭ "مۇنى نەگە حالىق بىلمەسكە؟" دەگەن ءسوزىن ۇستانىپ، حاتتى قالىڭ وقىرمانعا جەتكىزۋدى ءجون كوردىك.جاھان جىرىنىڭ جارىق جۇلدىزى لي بونىڭ تالايلى تاعدىرى ەجەلگى قازاق جەرىمەن تامىرلاس ەكەنىن ايتاتىن گازەت ماقالاسىنىڭ كەلتىرگەن ۋاجدەرى قىتاي ەلىندە وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىندا تالاس ارقاۋى رەتىندە كوتەرىلگەنى، اقىرى ونى "ورتاازيالىق تۇرىك اۋلەتىنەن" دەگەن تياناق جاسالعانىن سول ەلدەگى قازاق قالامگەرى راستاپ وتىرعانى كىم-كىمنىڭ دە كوڭىلىن ءبىر كوتەرىپ تاستايتىنى ءسوزسىز دەپ بىلەمىز. ماقالادا قىتاي مادەنيەتىندەگى بىزگە قاتىستى باسقا قىزعىلىقتى جايلار دا قامتىلعان. "كىم قانعا قىزبايدى؟" دەگەن تاقىرىپ حاتتاعى قۇتتىقتاۋدىڭ ماتىنىنەن الىنىپ قويىلدى.
اسا قادىرلى ومىربەك بايگەلدي مىرزا!
مەن ءسىزدىڭ ۇيىمداستىرۋىڭىز-بەن 2009 جىلى جارىق كورگەن "ەلىباي - لي باي - لي بو" اتتى عالامات كىتاپتى وقىپ جاتقاندا تەلەديداردان 70 جاسقا تولعان مەرەيتويىڭىزدى كورىپ ايرىقشا قۋاندىم ءارى وسىنداي ءىرى جەتىستى-گىڭىزبەن شەتتە جۇرگەن باۋىرلارىڭىزدىڭ ءبىرى رەتىندە شىن جۇرەكتەن كۇتتىقتاپ، سىزگە ۇزاق عۇمىر، الداعى جۇمىستارىڭىزعا جەبەلى جەتىستىك تىلەيمىن. بۇرىن قازاقتىڭ 90-عا كەلگەن قاريالارى: "الپىستاعى ال بورىدەي شاعىم-اي، جەتپىستەگى جەتىلگەن كەزىم-اي!" دەپ ءوزىنىڭ الپىس-جەتپىس جاستارداعى كەزىن اڭسايدى ەكەن عوي. شەتتە جۇرگەن باۋىرلارىڭىز ءسىزدىڭ بولاشاقتا ەلىبايتانۋ سالاسىندا قازىرگىدەن دە زور تابىستارعا قول جەتكىزۋىڭىزدى ارماندايدى.
مەن قىتاي ەلى ازاماتى بول-عاندىعىم ءۇشىن ءسىزدىڭ قىتاي ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىڭىزگە، ماداعىڭىزعا ايرىقشا دەن قويدىم. بۇل ۇلى ەلدە ماقتاسا ماقتايتىنداي ۇلى ىستەر كوپ-اق. سونىڭ بىرەۋىن ايتايىن. 2009 جىلى 10 تامىز كۇنى ءۇرىمشى قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى الەمدىك ساياحات ورنى - بوعداكولى بويىندا (ەجەلگى بەسبالىق قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە) "بوعداكولى حانسارايى، قازاق مادەنيەت مۋزەيى" دەگەن 30 گەكتارداي جەردى الىپ جاتقان ءىرى مۋزەي اشىلىپ، مەن جانە ء"ۇيسىن حيكاياتتارى" اتتى كوپتومدىق روماننىڭ اۆتورى، عالىم سۇلتان جانبولاتوۆ، باسقا رەسمي ادامدار سول مۋزەيدىڭ قۇرمەتتى قوناعى رەتىندە قاتىناسىپ قايتتىق. مۋزەيدى قىتاي ازاماتى، قىتاي مەملەكەتتىك مۇسىنگەرلەر قوعامىنىڭ مۇشەسى، ءۇرىمشى مۇسىنگەرلەر ۇيىمىنىڭ توراعاسى جاڭ ۆەڭ گى مىرزا 40 ميلليون يۋان اقشا اۋدارىپ، ءوز قاراجاتىمەن سالدىرعان. مۋزەي بوعدا كولىنە باراتىن سەڭگۋن وزەنى بويىنداعى "قازاق اۋىلى" اتانعان ساۋلەتتى، كوك ورمانمەن كومكەرىلگەن اسەم جايدان ورىن العان.
ءيا، ول ايتسا ايتقانداي، سوناۋ وتكەن داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى، ونىنشى عاسىرلاردا باتىس پاتشالارىنىڭ اناسى "ساق انا" جا-ساعان كيەلى ورىن. عۇن پاتشالارى دا، ءۇيسىن كۇنبيلەرى دە، تۇركەش، نايمان، كەرەي حاندارىنىڭ دا وسى جەردە ءىزى قالعان. سول سەبەپتى قازاقتىڭ ءىرى تۇلعالارىنان قاڭلى عۇلامالارى، كۇشلىك حان، ءاز-جانىبەك حاننان ابىلاي حانعا دەيىن، ءتىپتى قازاقتىڭ رۋحاني ءپىرى - قورقىت اتا، ابايعا دەيىن جيىرماعا تارتا ءىرى تۇلعالاردىڭ الىپ مۇسىندەرى ەڭسە كوتەرىپ، كورگەن ادامدى كوز تويعىسىز لاززاتقا بولەپ، رۋحىڭدى اسپانداتىپ اكەتەتىندەي تاريحي كورىنىستەر ءسىزدى ءتانتى ەتەدى. قىتاي عالىمدارىنىڭ جوسپارىنا قاراعاندا ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ ىزدەرى تابىلىپ، مول ارحەولوگيالىق قازبالار شىققان، باركول، موري، التاي، تارباعاتاي وڭىرلەرىنەن دە وسىنداي قازاقتىڭ اتا-بابالارىنا قاتىستى مۇراجايلار اشۋدى ويلاستىرىپ جاتقان ءتارىزدى.
ال توبەسى قازاق ءۇي شاڭىراعىنا ۇقساس دوڭگەلەنىپ كەلگەن مۋزەيدىڭ ىشىنە كىرسەڭىز شىققىڭىز كەلمەيدى. ول شىڭجاڭداعى قازاقتار جاساعان وڭىردەن قازاققا قاتىستى ونەر تۇرلەرىنىڭ بارلىق ۇلگىلەرىن جيناپ، كونە دۇنيەلەردى تۇگەلدەي ءتىزىپ شىققان. قىتايدا تۇراتىن قازاق عالىمدارى جازعان "قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار" اتتى وتىزعا تارتا كىتاپتار دا سول سورەلەردەن ورىن العان. مۋزەيدىڭ شىعا بەرىسىنە ورمەك توقىپ، كەستە تىگىپ وتىرعان، قازاقى قولونەر بۇيىمدارىن دايىنداپ جاتقان قازاقتىڭ ءبىر توپ قىز-كەلىنشەكتەرى مەن بوزبالالارى وسىنداي تاماشا ونەردىڭ مۇراگەرلەرى رەتىندە ءبىزدى ءبىر ۇلكەن ۇمىتكە تولى سەزىممەن تولعاندىرىپ تاستادى.
ءيا، ومەكە، ءبارىمىز دە ءبىر تەرى-ءنىڭ پۇشپاعىن ۋقالاپ، ءبىر حالىق-تىڭ - قازاقتىڭ ولگەنىن ءتىرىلتىپ، وشكەنىنىڭ وتىن جاعۋ ءۇشىن ارپا-لىسىپ جۇرگەن ادامدارمىز عوي. بىزدەن دە تىرىلگەننىڭ تىرسەگىن قيام، جانعان وتتىڭ جالىنىن ۇرلەپ وشىرەم دەپ شىققاندار بولعان. بىراق بەكزاتتىق مۇراعاتتىڭ بەدەلى بيىكتەپ، مادەني مۇرانىڭ وتى مازداپ تۇرعان مىنا زاماندا وندايلار تاسقىننىڭ تابانىندا قالاتىندىعى ءسوزسىز.
قازاقتىڭ ەجەلگى مادەنيەتى حان ەلىنەن شىققان ۇلى عالىم سۋبي-ءحايدىڭ قالامىمەن ميللياردتار ەلىنە تانىستىرىلعان. سونىڭ جولىن قۋعان قىتاي عالىمدارى مەن ونەرپازدارى بارعان سايىن كوبەيىپ كەلەدى. "بوعداكولى حان سارايى، قازاق مادەنيەت مۋزەيى" سول عالىمنىڭ ەڭبەگى نەگىزىندە دايىندالعان مۋزەيدىڭ كىرە بەرىسىندەگى بارىسقا مىنگەن التىن ادام، ونىڭ استىندا شالا جانسار جاتقان قازاق باتىرىنىڭ اۋزىنا جان تورسىعىنان سۋسىن بەرىپ تۇرعان اققۋ قىز (بۇل قازاق حالقىنىڭ توتەمى - اققۋدىڭ سيمۆولى), ونىڭ استىنا "جاساعان" تۋرالى قازاقى ميفولوگيا، ونىڭ ارتىنا ءتورت تۇلىكتىڭ كيەسى -ويسىلقارا، جەلاتا، زەڭگىبابا، شوپاناتا، ت. ب. مۇسىندەرى دە ءبىزدىڭ ارعى تاريحى-مىزدىڭ توركىنىن اڭعارتادى. ءارى "تۇيە - سوردان، جىلقى - جەلدەن، سيىر - سۋدان، قوي - بەيىشتەن، سايتان - وتتان جارالعان" دەگەن ەجەلگى قازاقى فيلوسوفيانى كوز الدىڭا ەلەستەدى. جاراتىلىستىڭ تەگىن رۋحتان ەمەس، ماتەريادان ىزدەيتىن مۇنداي قاراپايىم فيلوسوفيالىق ۇعىمداردىڭ ەجەلگى ءۇندى، قىتاي، گرەك فيلوسوفتارىنىڭ جاراتىلىستىڭ تەگى - اۋا، توپىراق، سۋ، وت سياقتى زاتتاردان قالىپتاسقان دەيتىن كونە فيلوسوفيالىق ۇعىمدارمەن ۇندەسىپ جاتقاندىعىنا قايران قالاسىڭ. قازاق فيلوسوفتارى ءالى زەرتتەپ ۇلگەرە الماعان وسى ۇعىمدار ءتاڭىرتاۋى ەتەگىندەگى قازاقتىڭ تاريحي ەتنوگرافيالىق مۋزەيىنەن ەجەلگى قازاقتار ء"تاڭىر" نەمەسە "جاساعان" دەپ اتاعان بايىرعى قازاق ميفولوگياسى بويىنشا تۇسىندىرىلگەن الىپ مۋزەيدىڭ قابىرعالارىنا ورنەكپەن ورىلگەن.
ەلىباي اقىن تۋرالى تالاستى زەرتتەۋ سوناۋ 1960 جىلدارى شان-حايدا شىعاتىن ء"ۇنحۋيباۋ" ادەبيەت گازەتىندە كوتەرىلگەن بولاتىن. اقىرى ولار "لي باي - باتىس ءوڭىر ادامى، ورتاازيالىق تۇركى اۋلەتىنەن" دەگەنگە تياناقتاعان. 1980 جىلدارى ءوز كەزىندە گومينداننىڭ ولكەلىك وكىمەتىندە جۇمىس اتقارعان كارىم اكرامي اعامىز: "ليباي اقىندى ەلىباي دەپ اتاۋ كەرەك، بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىن ەجەلگى ءۇيسىن حاندىعىنىڭ جالعاسى رەتىندە قابىلداپ، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ 2500 جىلدىعىن تويلاۋ كەرەك" دەپ ءجۇرىپ اتاجۇرتقا كەلىپ الماتىدا قايتىس بولدى. مەن دە سول 1980 جىلدارى جاڭا قىتايدا "باتىس ءوڭىر اقىندارى" دەپ اتالاتىن 70-تەن ارتىق اقىننان ون نەشە اقىننىڭ جىرىن قازاقشاعا اۋدارعان ەدىم. بۇلاردىڭ اراسىندا قاڭلى اقىنى بۇقىم، قىپشاق اقىنى سارىن، قارلۇق اقىنى نەيجان، ت.ب. بار ەدى. سول جىلدارى جارىق كورگەن مەنىڭ "مۇرالار نەنى ايتادى" اتتى جيناعىمنان تۇرسىنبەك كاكىشەۆ اعامىز توتە جازۋدان كيريلليتساعا ءتۇسىرتىپ ءوزىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان "قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى تاريحى" اتتى ەكىتومدىق وقۋلىعىنا ەنگىزگەن ەكەن. سول كىتاپتا مەن ەلىباي اقىن تۋرالى ونىڭ دالا تابيعاتى جونىندە قىتايدىڭ باسقا اقىندارىنا ۇقسامايتىن ەرەكشەلىكتەرىنە ايرىقشا توقتالىپ، ونىڭ "تايباي" اتتى تاعى ءبىر ەسىمىن قازاقتىڭ بۇزاۋباي، قوزىباي، اقبوتا سياقتى ەسىمدەرىمەن سالىستىرىپ كادۋىلگى قازاق اقىنى سياقتى سەزىممەن قالام تەربەگەن جايىم بار ەدى. بۇل زاماندا كىم قانعا قىزبايدى؟ تاياۋدا قىتاي قاندى ءبىر امەريكالىق ازامات عىلىمداعى جەتىستىگى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىنا يە بولدى. بۇل امەريكالىق سول ەلدەگى نوبەل سىيلىعىنا يە بولعان قىتاي قاندى ازاماتتىڭ سەگىزىنشىسى ەكەن. قىتاي ەلىنىڭ بۇكىل اقپارات تەلەديدار سالاسى ءوز ەلدەرىنىڭ وكىلدەرىن ماداقتاپ، ءارى ولاردى ءوز ماقتانىشتارىنا بالاپ، مالاقايلارىن اسپانعا اتىپ، الاقايلاپ جاتتى. سول سياقتى ءسىزدىڭ ەلىباي اقىن تۋرالى ىزدەنىستەرىڭىز مىناۋ جەتپىسكە كەلىپ شار تارتقان شاعىڭىزدا اقىن باباڭىز باسىپ وتكەن اسقار تاۋ، الىپ وزەندەردى ەندەي ءوتىپ عىلىمي ساپاردا بولىپ، عالامات جۇمىس تىندىرعانىڭىز ۇرپاق ءۇشىن وشپەس ۇلگى، ونەگە قاجىرلى ەڭبەكتىڭ جەمىسى عوي. بۇعان قازاق قاندى ازاماتتار نەگە سۇيىنبەسىن؟ نەگە الاقايلاپ مالاقايىن اسپانعا اتپاسىن!
ەجەلگى عاجام - سارتاۋى - ورتا ازيا وڭىرىنە بۇكىل الەم كوز تىگەدى. ءار جىلى شىڭجان ولكەسىنە كەلىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزىپ بايىرعى مادەنيەت ۇلگىلەرىن كورىپ قايتۋ-شىلاردىڭ اياعى ۇزىلمەيدى. ولار وسى ءوڭىردى ەجەلگى باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىنىڭ توعىسقان ءتۇيىنى دەپ ەسەپتەپ، تاريحتاعى مادەنيەت ۇلگىلەرىنىڭ قالاي توعىسقانىن، ءارتۇرلى ەتنوستاردىڭ مادەني اۋىس-ءتۇيىسىنىڭ قالاي اۋىسقانىن ۇققىسى كەلەدى. قىتاي عالىمدارى مەن جازۋشىلارى جانە باسقا ونەر يەلەرى ءوز مادەنيەتىنىڭ ارعى تەگىن وسى وڭىردەن ساباقتاپ جاتقاندىعى قىتاي قاۋىمى ءۇشىن ايرىقشا قىزىق سەزىلەدى. ويتكەنى، ىشكى قىتايعا كوپتەگەن مادەنيەت ونەرلەرى وسى ءوڭىر ارقىلى بارىپ، ولاردىڭ رۋحاني ءومىرىن بايىتقان. كىتاپقا بەرىلگەن ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ تەرەڭ عىلىمي ماقالاسىنىڭ دا ورنى بولەك ەكەن. مىنە، وسى تۇرعىدان قاراعاندا كىتاپتىڭ كىرىسپە ماقالاسى باتىس جانە شىعىس مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن ۇشتاستىرا زەرتتەۋدىڭ تاماشا ۇلگىسى ءتارىزدى سەزىلدى ماعان. بۇل ماقالادا قىتاي ەلىنىڭ ەلىباي اقىن تۋرالى زەرتتەۋلەرى، وسى ۇلى اقىن تۋرالى ول جاساعان وڭىردە جاسالعان مۋزەيلەر، مۇسىندەر، ەسكەرتكىشتەر، ماداقتامالار ەگجەي-تەگجەيلى تانىستىرىلعان. سونداي-اق، الەمدىك بيىككە كوتەرىلگەن ەلىباي اقىن جونىندە باتىس ەلدەرىنىڭ اسىرەسە، ورىس عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرى مەن عىلىمي باعالارى، تۇجىرىمدارى، اقىندى سونداي بيىككە كوتەرگەن اسىل جىرلارى، ونىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن ساعىنىشى، سول ءبىر بالداۋرەن شاعى وتە نانىمدى، وبەكتيۆتى تۇردە زەردەلەنىپ، تەرەڭ عىلىمي تۇجىرىم جاسالعان. وسىنىڭ وزىنەن-اق فيلولوگ عالىمنىڭ وي ورەسىنىڭ بيىك، تولعانىس يىرىمدەرىنىڭ تەرەڭدە جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى.
مۋزەي اشىلعان كۇنى بىزگە ءبىر پەردەلى سپەكتاكل كورسەتىلدى. وندا قازاق دالاسىنا بۇرىن بىرنەشە رەت كەلگەن جاڭسيان اتتى ەلشىنىڭ باستاۋىندا قىتاي پاتشاسى ءحانۋديدىڭ ساراي ارۋى جە يۋ ماليكەنىڭ ءۇيسىن حانىنا ۇزاتىلىپ كەلگەن كورىنىسى بەينەلەنگەن. (سۋرەتكە قاراڭىز). وندا قازاقشا كيىنگەن پاتشا مەن قىتايشا كيىنگەن قىتاي ارۋى قاسقايىپ سىزگە قاراپ تۇر. ەكى پاتشا اراسىنداعى دوستىقتى قۇدا-جۇراتتىقتى اسپەتتەيتىن مۇنداي مۇسىندەرمەن ءبىر پەردەلى سپەكتاكل ىلەنىڭ مارات جايلاۋىندا دا ساياحاتشىلارعا ۇنەمى كورسەتىلىپ تۇراتىن بولعان. مۇنىڭ ءوزى قازاق حاندىعىنىڭ - قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ سول كەزدەردە ءومىر سۇرگەندىگىن تولىق مويىنداعاندىق ەمەس پە؟ قازاقستاندىقتار ءوز مەملەكەتتىگىنىڭ 2500 جىلعا سوزىلىپ بارا جاتقاندىعىن اتاپ وتۋگە ءدات قىلا الماي وتىرعاندا، مىناۋ تاريحتان بەرى كورشىلەس وتكەن ۇلى حالىقتىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قالاي قاراپ وتىرعان-دىعىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولار. 91 مەترلىك بيىكتىكتەگى مەملەكەتتىك ءرامىزىن ەندى ورناتىپ ۇلگەرگەن اتاجۇرتتاعى اياۋلى حالىقتىڭ ءوز مەملەكەتتىگىنىڭ 2500 جىلدىعىن تويلايتىن ۋاقىتى جاقىن شىعار دەپ شەتتەگى باۋىرلارىمىز ۇلكەن ۇمىتپەن قاراپ، سول كۇندى ءتورت كوزى تۇگەل كۇتۋدە.
مۋزەيدى ارالاپ كورۋ بارى-سىندا ءبىز جاڭ ۆەن گى مىرزامەن دە سۇحبات قۇردىق. مەن، دەيدى ول، - وسى مۋزەيدى سالۋ جانە قانداي ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قويۋ ماقساتىندا قازاقستانعا بىرنەشە رەت بارىپ، ول ەلدىڭ ءىرى مۋزەيلەرىن جانە وعان قويىلعان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ارالاپ كوردىم. بىراق كوڭىلىم تولمادى. ناعىز اتى زاتىنا ساي قازاقتىڭ تاريحي-ەتنوگرافيالىق مۋزەيى ءالى كەمەلدەنىپ ۇلگەرمەگەن ەكەن. سول ءۇشىن قازاقتىڭ ەجەلگى حان، پاتشالارىنان، نانىم-سەنىمىنەن، تاريحىنان، تۇتاس تىرشىلىگىنەن سىر شەرتەتىن وسى مۋزەيدى سالىپ، ونى قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بەينەلەيتىن مۇراجايعا اينالدىرۋعا تۋرا كەلدى. سىزدەردىڭ كورگەندەرىڭىز سول مۋزەيدىڭ العاشقى قاڭقاسى عانا، مۋزەي ءالى دە كەمەلدەنبەك. مۋزەيدىڭ ءىشى-سىرتىنان عانا ەمەس تۇتاس اينالاسىنان، اناۋ تۇرعان كەنەرە توبەشىكتەردەن دە قازاقى ءيىس اڭقىپ تۇراتىن بولار. وسى اڭعاردان بايگە، تەڭگە ءىلۋ، قىز قۋ، كوكپار جانە قازاق ونەرىنىڭ باسقا دا ءتۇرلەرىن كورسەتەتىن ويىن مايداندارى قۇرىلماق. مەنىڭ ماقساتىم - كۇللى الەم حالىقتارىنىڭ اياعى ۇزىلمەيتىن وسى الەمدىك ساياحات ورنى ارقىلى قازاق حالقىن بۇكىل دۇنيەگە تانىتۋ، ءارى سول ارقىلى مول كىرىس كوزىن اشۋ. سىزدەر وسىعان قولداۋشى، ۇگىتشى بولىڭىزدار...
ءبىر قىتاي ازاماتىنىڭ قازاق تاريحىن، قازاق ءومىرىن سونشاما تەرەڭ زەرتتەپ، سونشالىق ءىرى جۇمىستار تىندىرعانىنا ايرىقشا العىسىمىزدى ءبىلدىرىپ، ءبىز الداعى ۋاقىتتا ۇلكەن قوشەمەت كورسەتەمىز دەپ قارىز ارقالاپ قايتقانداي بولدىق.
قىتايدا جازبا مۇرا، قازبا مۇرا، اۋىزەكى مۇرا دەگەندەردىڭ ءبارى دە بارشىلىق. ءبىر امەريكا-لىق التايدىڭ جارتاس سۋرەتتەرى مەن ورنەكتەرىن زەرتتەپ ءجۇرىپ، وسىدان 10 مىڭ جىل بۇرىن اتا-بابالارىمىزدىڭ تەرى شاڭعىمەن شاڭعى تەبۋ ونەرىن تاۋىپ شىعىپتى. وسىدان كەيىن قىتاي ەلى ءار جىلى قىستا التايعا كەلىپ، ادامزاتتىڭ ەڭ العاشقى شاڭعى مادە-نيەتىن ونەرگە اكەلگەن جەردە شاڭعى تەبۋ مەرەكەسىن وتكىزىپ ءماز-مەيرام بولىپ جاتادى. قازاقستان ءوزىنىڭ ساق داۋىرىندەگى التىن باباسىن، 6000 جىلدان ارتىق تاريحقا يە دومبىرا مادەنيەتىن نەگە وسى-لاي تويلاماسقا؟ قولدا بار التىن-نىڭ قادىرى بولماعان-اۋ، شىركىن!
قادىرلى ومەكە، ەلىباي اقىندى جانە قازاق ەلىنەن شىققان ءىرى تۇلعالاردى زەرتتەۋ قىتاي ەلىندە بارعان سايىن تەرەڭدەپ بارادى. قىتايدا ەلىباي اقىن تۋرالى ەڭبەك "دزۋو-شاڭ-ءان مەن شاڭ-انعا ءتانتى بوپ ءوتتىم" دەگەن تاماشا ۇرانمەن جارىق كوردى. ەلىباي اقىننىڭ ۇلكەن اۋدارماشى ەكەنى تۋرالى دا دەرەكتەر تابىلىپ جاتىر. بۇل دا ونىڭ شۋ بويىندا تۋعان ءبىزدىڭ قانداسىمىز ەكەنىن دالەلدەيتىن فاكتىلەردىڭ ءبىرى بولار. سول قاتاردا ەلىباي اقىن تۋرالى نەبىر قىزىقتى حيكايالار دا بار. بۇل تۋرالى كەيىن ايتا جاتارمىز. بىراق جاقسىعا كىم جارماسپايدى. "لي باي - باتىس ءوڭىر ادامى" دەگەن ءسوز شىققان سوڭ مۇنداعى دوڭعاندار ليباي ءبىزدىڭ دوڭعان بولسا كەرەك دەسە، ۇيعىرلار دا وزىنە ءتان ەتۋ جولىندا كۇش سالىپ جاتىر. سول ءۇشىن تالاسامىز دەپ ءجۇرىپ بىرەۋگە تارتتىرىپ المايىق، اعايىن.
جالپى، قىتاي ارحيۆتەرىندە شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ بايتاق دالا-سىنان، ونداعى ارحەولوگيالىق قازبالاردان تابىلعان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحي ىزدەرىنە قاتىستى دەرەكتەر مولشىلىق. "وزعان ەل تاريحىن تاسپەن جازادى، توزعان ەل تاريحىن جاسپەن جازادى، تاسپەن جازعان - ماڭگىلىك، جاسپەن جازعان - قانجىلىك" دەگەن سوزدەر تەگىن ايتىلماعان. شىڭجاڭداعى قازاق دالاسىنداعى تاس بالبالدار، تاس سۋرەتتەر مەن ورنەك جازۋلار عالامات ۇڭگىرلەر بارشىلىق. ىلە وڭىرىندەگى ساق، ءۇيسىن مولالارى اتانعان ون مىڭنان استام مولالار ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق. قىتايداعى ەلىباي اقىن جاساعان تاڭ پاتشالىعى ءداۋىرى، شىڭعىسحان ۇكىم جۇرگىزگەن يۋان پاتشالىعى ءداۋىرى، ءمانجۋلار ۇكىم جۇرگىزگەن ءمانشىن پاتشالىعى ءداۋىرى - وسى ءۇش ءداۋىردىڭ ۇشەۋىندە دە بيلىك باسىندا قىتايلار ەمەس، باسقا ۇلتتار بولعان. قىتايداعى باتىس پەن شىعىس مادەنيەتى توعىسقان تۇس تا وسى داۋىرلەر. سول سەبەپتى وسى داۋىرلەردە قىتاي ەلىنىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتى كۇرت دامىپ، كۇللى الەمدى قايران قالدىرعان. باتىس ءوڭىر ادامدارىنان ءىرى قوعام كايراتكەرلەرى، عالىمدار، اقىن-جازۋشىلار جانە باسقا ونەر يەلەرىنىڭ كوپ شىققان كەزى دە وسى كەز. بۇل ءىرى تۇلعالاردىڭ اراسىندا ىشكى قىتايعا بۋددا مادەنيەتىن تاراتقان قاڭلى عۇلامالارى دا بار. شىڭعىسحاننىڭ مەملەكەتتىك كنيازى بولعان جالايىر مۇقالى، شىڭعىسحاننىڭ توعىز ورلىگىنىڭ ء(ۋازى-ءرىنىڭ) ءبىرى بولعان كەرەي تورقان سارى، شىڭعىس ارمياسىنىڭ الدىڭعى لەگىن باسقارعان نايمان ناڭگەداي، ت.ب. بار. وسىنىڭ ىشىندە كۇشلىك حاننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى "تورە نايمان ءۇيشۋان" اتتى ءارى عالىم، ءارى اقىن، ءارى ورتالىق قىتايدى باسقارعان ءىرى قوعام قايراتكەرى تۋرالى از ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىك. ويتكەنى بۇنىڭ جىرلارى ەلىباي اقىنمەن ۇندەس كەلىپ جاتادى. 1311-1382 جىلدار ارالىعىندا جاساعان بۇل ادامنىڭ ءتورتىنشى اكەسى ساۋىس قانبالىقتا اجەسى گورباسۋدىڭ تاربيەسىن الىپ جەتىلگەن. بەسىنشى ۇرپاققا كەلگەندە نايماندار ون رۋلى ەل، نايمان-تورەلەر ءتورت رۋلى ەل بولعان كەزدە ولار قىتاي اسىپ بارىپ تىندىم بولعان. وسىنى سەزگەن اقىن ءوزىن جات جۇرتقا ۇزاتقان قىزعا بالاپ ءوز ءۇنىنىڭ "قارلىعىپ بارىپ" وشكەندىگىن جازىپ قالدىرعان.
تۇستىككە اتتاندى قىز تاڭ سوگىلە،
ەل-جۇرتقا قاراي-قاراي جانى ەگىلە.
كوڭىل كۇپتى دارمەن از اسىل ارۋ،
كىم ورتاق بولار ەندى مۇڭ-شەرىنە.
* * *
قولىمنان كىتاپ تاستامان،
وقيمىن ۇزاق تولعانام.
قور قىلما دەپ زارلانام
باي-باعلاندىق ساداعام.
ەسكىنىڭ ءسوزى مەدەتىم،
وقىسام جانىم جادىرار.
ەرمەگىم - وسى بايلىعىم،
وسىمەن ءۇنىم قارلىعار...
وسىدان كەيىن قىتاي جازبالارىندا نايماندار تۋرالى دەرەك ايتىلمايدى. اقىن دۇنيەدەن ءوتىپ 1060 جىلدان كەيىن قىتاي عالىمى حون-چين-ءجىن (1540-1490) ونىڭ 70-تەن ارتىق ولەڭىن رەتتەپ باسپادان شىعارىپ "تورەۇشۋان كۇنزۋ تاعلىمىنىڭ اسقان بىلگىرى ەدى. ول قىتاي تاريحىنداعى ايتۋلى اقىنداردىڭ ءبىرى، ءارى ەڭ سوڭعى نايمان اقىن ەدى" دەپ جازادى.
مىنە، ومەكە، ءبىز زەرتتەيتىن، ءتىپتى بىزدەن كەيىنگى ۇرپاقتار تالاي زامان زەرتتەيتىن مول دۇنيە قازاق قالامگەرلەرىن كۇتىپ، الىستان قول بۇلعاپ تۇر. "ومىرگە سامۇرىق بولىپ ۇشىپ كەلىپ، سامۇرىق بولىپ ۇشىپ كەتەم" دەپتى عوي ەلىباي بابامىز. ونى استانانىڭ قاق تورىنەن ورىن العان "قازاق ەلى" مونۋمەنتىنە قوندىرىپ ۇلگەردىڭىزدەر. قۇتتى بولعاي، ءارى بۇل قىتايداعى ۇلى بابالارىمىزدىڭ اسىل مۇراعاتتارىن جيناپ اكەلىپ، ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىمەن جۇزدەستىرۋدىڭ باستاماسى بولعاي!
ءيا، مەن وتكەن جىلى وزىڭىزبەن جۇزدەسىپ، ىستىق ىقىلاستى سۇحبات قۇرىپ، ءسىزدىڭ ەلىباي اقىن جونىندەگى ىزدەنىستەرىڭىزگە ۇلكەن تابىس تىلەگەننەن كەيىن "ەلىباي - لي باي اقىن دا ورالمان" دەگەن تاقىرىپتا شاعىن تولعاۋ جازعام. قۇتتىقتاۋ حاتپەن بىرگە سول جولداۋدى دا جولداپ وتىرمىن.
ءبىر مىڭ ءۇش ءجۇز جىلدان سوڭ
تۋعان ەلگە ورالعان.
قىتايدا جىردىڭ ءپىرىسى
ەلىباي (ليباي) دا ورالمان.
جىبەك جولى بويىندا،
باتىس پەن شىعىس توعىسقان.
ەجەلگى تاراز جەرىندە،
اۋىل ءۇي بولىپ قونىسقان.
"باعدات، مىسىر، چىنماشىن
ءبارىن دە بابام ءبىلىپتى.
ءبىلىم قىلىپ، سەرۋەن ساپ،
بارىپ-كەلىپ ءجۇرىپتى.
وتىرارلىق فارابي،
عىلىمعا جول سالىپتى.
بولسا دا الىس ارالىق،
باتىستان ءبىلىم الىپتى.
سول سياقتى ەلىباي،
شۋ بويىندا تۋىپتى.
بايىرعى جىبەك جولىمەن
شىعىستان ءبىلىم قۋىپتى.
شىرماۋىندا تاعدىردىڭ،
كەتە الماعان كەتەم دەپ.
سول ەلدە وقىپ-جەتىلىپ،
قالعان ەكەن مەكەندەپ.
قىتايدا تاڭ ءداۋىرى،
التىن جىر ءداۋىرى اتانعان.
ورىن العان ەلىباي،
"جىر ءپىرى" دەگەن قاتاردان.
لي بايدىڭ التىن جىرىنان،
دالانىڭ ءيىسى اڭقيدى.
ال ءوزى زاڭگىر اسپاندا،
قىران بولىپ قالقيدى.
سول قىراننان دالاعا،
جەتەدى ءبىر ءۇن ساڭقىلداپ.
تىڭداساڭ كوڭىلىڭ ەلجىرەر،
وكسىككە تولى جىر تىڭداپ.
تۋعان جەرىم، ەلىم دەپ،
قايران ەر، شىركىن، ءوتىپتى-اۋ،
ساعىنىشىن، ارمانىن
ىشكە جۇتىپ كەتىپتى-اۋ!
رۋحى، ونىڭ جىرلارى،
تاۋەلسىز ەلىن سەزگەندەي.
قازاقتىڭ بايتاق دالاسىن،
ساعىم بولىپ كەزگەندەي.
جىر جەتىپتى ەلىنە،
كەتە الماعان كەتەم دەپ.
تىلەيدى تۋعان ەلىنەن،
جاتسىنباسا ەكەن دەپ.
قاراپ تۇرساق ءبىز داعى،
ورالماننىڭ ءبىرىمىز.
مۇڭىمىز ءبىر لي بايمەن،
تامىرلاس جاتىر جىرىمىز.
اۆتورى: قۇرمەتپەن، زەينوللا مۇباراكۇلى سانىك،
قىتاي مەملەكەتتىك جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى.
«ەگەمەن قازاقستان»، №379-380 (25777) 18 قاراشا سارسەنبى 2009 جىل
