ۇلتتىق پاتريوتيزم دەگەن نە؟ ۇلتتىق نامىس پا؟ ۇلتىڭدى جان-تانiڭمەن ءسۇيۋ مە؟ بالكiم، ءوزiڭدi ءسۇيۋ شىعار... ءوزiن سۇيگەن ادام ۇلتىن دا سۇيمەي مە؟ ۇلتىن ءسۇيۋ دەگەن ۇلتتىق بولمىسىن، تiلiن، ءداستۇرiن، ادەت-عۇرپىن ءسۇيۋ ەمەس پە؟ بiز ءوز ءداستۇرiمiزدi, ءوز عۇرپىمىزدى، ءوز بولمىسىمىزدى ساقتاپ ءجۇرمiز بە؟ تاقيا كيiپ، قازاقشا كويلەك كيۋ كەرەك شىعار، بالكiم. بiراق، بiز ۇلتتىق كيiمiمiزدi جارقىراتىپ، كوشەگە كيiپ شىعا الامىز با؟ قازاق ەكەندiگiمiزدi كورسەتەتiن ۇلتتىق ەرەكشەلiكتەردi پايدالانۋعا نەگە ۇيالامىز؟ نەگە؟ بiراق، سول ەرەكشەلiكتەردi جاساۋدان كورشi وزبەك حالقى نەگە ۇيالمايدى؟ ساۋال كوپ... جاۋاپ جوق...

ۇلتتىق پاتريوتيزم دەگەن نە؟ ۇلتتىق نامىس پا؟ ۇلتىڭدى جان-تانiڭمەن ءسۇيۋ مە؟ بالكiم، ءوزiڭدi ءسۇيۋ شىعار... ءوزiن سۇيگەن ادام ۇلتىن دا سۇيمەي مە؟ ۇلتىن ءسۇيۋ دەگەن ۇلتتىق بولمىسىن، تiلiن، ءداستۇرiن، ادەت-عۇرپىن ءسۇيۋ ەمەس پە؟ بiز ءوز ءداستۇرiمiزدi, ءوز عۇرپىمىزدى، ءوز بولمىسىمىزدى ساقتاپ ءجۇرمiز بە؟ تاقيا كيiپ، قازاقشا كويلەك كيۋ كەرەك شىعار، بالكiم. بiراق، بiز ۇلتتىق كيiمiمiزدi جارقىراتىپ، كوشەگە كيiپ شىعا الامىز با؟ قازاق ەكەندiگiمiزدi كورسەتەتiن ۇلتتىق ەرەكشەلiكتەردi پايدالانۋعا نەگە ۇيالامىز؟ نەگە؟ بiراق، سول ەرەكشەلiكتەردi جاساۋدان كورشi وزبەك حالقى نەگە ۇيالمايدى؟ ساۋال كوپ... جاۋاپ جوق...

تاشكەنتكە بارعام جوق. تەلەديداردان كورگەنiمiز بولماسا، تاشكەنت تۋرالى كوپ نارسەنi بiلمەيمiز دە. بiراق، قازاقستانداعى، اسiرەسە تۇركiستانداعى وزبەكتەردiڭ تىنىس-تiرشiلiگi, تۇرمىسى بiزگە جاقسى تانىس. فيلمدەرi, بەينەكليپتەرi وڭتۇستiكتە وتە كوپ كورسەتiلەدi. تiپتi, انەبiر جىلدارى «فاتيما مەن زۋحرا» فيلمi شىققان كەزدە، سول فيلمدi كورەمiز دەپ قىرىلىپ قالا جازداعانبىز. ودان كەيiن دە بiرنەشە رەت «وزبەكفيلم» كينوستۋدياسى بار، جەكەمەنشiك كينوستۋديالار بار، وزبەكتەر تۇسiرگەن فيلمدەر قازاق دالاسىن شارلاپ ءجۇردi. بۇل جەردە ماسەلە، وزبەك فيلمدەرiنiڭ ساپاسىندا ەمەس، تiلiندە... سول ءبارiمiز جانتالاسىپ، تالاسىپ-تارماسىپ كورگەن فيلمدەردiڭ بارلىعى دەرلiك، وزبەك تiلiندە كورسەتiلدi. ولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ نە ورىسشا، نە قازاقشا دۋبلياجى بولعان جوق. تiلiن انىق تۇسiنبەسەك تە، سول فيلمدەردiڭ بارلىعىن دەرلiك تاماشالادىق. كوردiك، مۇڭايدىق، جىلايتىن جەرiندە جىلادىق، كۇلەتiن تۇسىندا كۇلدiك. ال، بiزدە كەرiسiنشە، فيلمدەردiڭ كوبi اۋەلi ورىس تiلiندە تۇسiرiلەتiندiگi ەسكە تۇسكەندە، جۇرەگiمiز اۋىرادى.
«مير» تەلەارناسىنان كوردiم. مەدۆەدەۆ تاشكەنتكە كەلگەن ساپارىندا بازار ارالاپ قايتتى. ورتالىق بازارعا كەلگەنiندە ۇلتتىق كيiم كيگەن كەيۋانا رەسەي پرەزيدەنتiنە ءدام ۇسىندى. وزبەكشە سويلەپ، انا تiلiندە نان ۇسىنعان كەيۋانانىڭ تiلiن ساقتاعانىنا، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاعانىنا بiز دە رازى بولعان ەدiك...

قازاقتىڭ ءۇيIن وزبەك سالادى

رۇستەمنiڭ الماتىعا كەلiپ، قۇرىلىستا جۇمىس iستەپ جۇرگەنiنە ەكi جىلدان اسىپتى. كۇندەلiكتi ناپاقاسىن قازاقتاردىڭ تiرلiگiن iستەپ تاۋىپ جۇرگەن وسى بiر وزبەك جiگiتiنiڭ پاتريوتتىعى سۇمدىق. ءۇي سوعىپ جۇرگەن بەس-التى جiگiتتiڭ كوشباسشىسى دا وسى رۇستەم. بiراۋىز ورىسشا بiلمەيتiن، قازاقشانى ەپتەپ-ەپتەپ قوساتىن رۇستەممەن كوبiنە اڭگiمەمiز وزبەك تiلiندە جاراسىپ جاتادى. مەن ءوز تiلiمدە، ول ءوز تiلiندە، كەي-كەيدە داۋلاسىپ تا قالامىز.
- سەندەردە ءبارi جاقسى عوي. اقشا دا بار. اقشا بولسا، كەز كەلگەن تiرلiكتi جاسار ەدiم، - دەيدi كەيدە رۇستەم مۇڭايىپ. مۇڭايماعاندا قايتسiن، شيەتتەي بالالارىن كورمەگەنiنە دە بەس-التى ايدىڭ ءجۇزi بولىپتى.
- ساعان ۇيiڭنەن كەتiپ، مۇندا كەل دەگەن بiرەۋ بار ما؟ - دەيمiن ادەيi قاجاپ سويلەپ... ول مۇنىمدى ەستiگەندە، تiپتi مۇڭايىپ قالادى. بiراق، تiلi مiردiڭ وعىنداي. شاعىپ سويلەيدi. داۋلاسقاندا، كەيدە سوزدەن جەڭiلiپ قالام. «قازاقتاردىڭ كوبi جالقاۋ» دەيدi مەنi سوزدەن تۇقىرتىپ. «جالقاۋ ەمەسپiز» دەيمiن سوزدەن ىققىم كەلمەي. «جالقاۋ ەمەي، نەمەنە، ۇيلەرiڭدi دە بiز سوعىپ جاتىرمىز» دەيدi. وعان مەن نامىستانىپ قالام. «مەن ءوز ءۇيiمدi سiزدەرگە سوقتىرمايمىن» دەيمiن نامىستانىپ... «سەن سوقتىرماساڭ دا، وزگەلەر سوقتىرادى. سوقتىرىپ تا جاتىر» دەيدi ودان سايىن. وعان تiپتەن ورشەلەنiپ قالام. ورشەلەنگەنمەن نە پايدا؟ اپكەمنiڭ ءۇيiن سوعىپ جاتقان سوڭ، وعان نە دەپ داۋ ايتارسىڭ؟! «سەندەردە نەگە وسى، كوپشiلiك قازاقشا سويلەمەيدi?» دەپ تاعى باستايدى. «نەگە سويلەمەيدi? بiز سويلەپ ءجۇرمiز عوي» دەيمiن. «سەندەر سويلەيسiڭدەر. بiراق، مىنا اينالاداعى كورشiلەردiڭ كوبi قازاق بولسا دا، ورىس تiلiندە سويلەيدi. قازاقشانى تۇسiنبەيدi دە. بiزدە ءبارiمiز وزبەكشە سويلەيمiز. بiزدiڭ تiلiمiز ءوز انا تiلiمiزدە شىعادى» دەيدi تاعى دا. داۋ تاعى باستالىپ كەتە بەرەدi. قانشا داۋلاسسام دا، مەنiڭ سوزدەن ءسۇرiنiپ جاتاتىنىمدى ول دا بايقايدى. Iشتەي نامىستانىپ: «بiرەۋدiڭ تiرلiگiن iستەپ جۇرسە دە، مىنانىڭ پالەسiن-اي» دەيمiن. بiراق، ونىڭ مەنەن الدەقايدا بيiك ەكەنiن مويىندايمىن. ول ءوز ەلiندە جۇرمەسە دە، تiلiن، ۇلتىن، ءداستۇرiن ۇمىتپايدى. وزگە ەلدە ءجۇرiپ، ءوز وتباسىنىڭ ناپاقاسىن تاۋىپ ءجۇر. نانىنان، تاماعىنان جىرىپ، بالالارىن اسىرايدى. بالالارى دا بiز سياقتى ماڭگۇرتتەنiپ بارا جاتقان جوق. بiز رۇستەمنiڭ ورنىندا بولساق، نە iستەر ەدiك دەپ ويلايمىن كەيدە. بiز دە ءدال رۇستەم سياقتى سۇيەر مە ەدiك ەلiمiزدi, جەرiمiزدi... رۇستەم سياقتى تالايلار الماتىدا قۇرىلىستا جۇمىس iستەدi. ولاردىڭ ءبارi دە وزبەك تiلiندە سويلەيدi. وزبەكتiڭ كيiمiن كيiپ ءجۇر، باسىنان تاقياسىن تاستامايدى... كەزiپ ءجۇر، اقشا تاپقىسى كەلەدi, ءۇيi-كۇيi جوق... بiراق، تiلi بار، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ ءجۇر.

بەينەكليپتەردە الا شاپان مەن الا تاقيا جۇرەدI

كوگiلدiر ەكراننىڭ ار جاعىندا گاۋھار الiمبەكوۆا شىرقىراپ ءان سالىپ جاتىر. «ورالشى ماحاببات» دەپ ۇزدiككەن ءانشiنiڭ انiندە ەمەس، بار گاپ. الا شاپانىن كيiپ، ماحابباتىنا قول سوزعان وزبەك جiگiتiندە... ءانشiنiڭ انiندە بiر مiن جوق. مiن، تەك انگە تۇسiرiلگەن بەينەكليپتە... راس، انەبiر جىلدارى انشiلەرiمiزدiڭ كوبi كورشi وزبەك اعايىنداردىڭ ەلiنە بارىپ، بەينەكليپ تۇسiرۋگە اۋەس بولىپ العان ەدi. ونىڭ سەبەبiن تاشكەنتتە ساقتالعان مىقتى ءان جازۋ ستۋديالاردان iزدەيتiن بiز انشiلەردiڭ بۇل ارەكەتiنە كەشiرiممەن قارايتىن دا ەدiك. ءان جازدىردى، بەينەكليپتەر ءتۇسiردi. مۇنىڭ كوبi ەسترادا جانرىندا جۇرگەن «جۇلدىزدارىمىزعا» ءتان ارەكەتتەر ەكەنi داۋسىز. ءانiن جازسىن، بەينەكليپiن ءتۇسiرسiن...قازاقتىڭ ءانi, قازاقتىڭ ءسوزi. وقيعا دا بەلگiلi. بiراق، بiز تۇسiنبەيتiن تاعى بiر نارسە... بەينەكليپتەردەگi الا شاپان مەن الا تاقيا... قازاقتىڭ ءانi مەن سوزiندە وزبەكتiڭ ۇلتتىق كيiمi نەگە جۇرەدi? ونىڭ ءمانiسi بەينەكليپتi وزبەك اعايىندارىمىزدىڭ تۇسiرگەنiندە جاتقان شىعار. راسىندا، تاشكەنتتە ءتۇسiرiلiپ كەلەتiن بەينەكليپتەردiڭ كوبiندە وزبەكتiڭ الا شاپانى مەن تاقياسى جۇرەدi. سەنبەسەڭiز، گاۋھار الiمبەكوۆانىڭ «ورالشى ماحابباتىنان» بولەك، «جiگiتتەردiڭ» «جان دوسىمىن» قاراڭىز. وندا دا ءتورت دوستىڭ كيگەنi وزبەكتiڭ الا شاپانى. ونى ەلiمiزدە مىڭداعان، ميلليونداعان كورەرمەن تاماشالاپ وتىر ەمەس پە؟ سوندا انشiلەرiمiز بەينەكليپتەردە وزبەكتiڭ ۇلتتىق كيiمi تۇسiرiلمەسiن دەپ ايتا المايدى ما؟ وزبەك جەرiندە تۇسiرiلگەنiمەن، قازاقتىڭ قارجىسىنا جاسالىپ جاتقان دۇنيە ەمەس پە؟ ونى ايگiلەپ، وزبەك رەجيسسەرiنiڭ تۇسiرگەندiگiن جەتكiزۋ ءۇشiن، الا شاپان مەن الا تاقيا مiندەتتi تۇردە قاجەت پە؟ مۇندا وزبەك رەجيسسەرiنiڭ ءوزiنiڭ ۇلتىنا دەگەن سۇيiسپەنشiلiگiن بايقاۋعا بولادى. ولار ءوز جەرiندە وتىرسا دا، وزبەكتiڭ ۇلتتىق كيiمiن بiزگە ناسيحاتتاپ وتىر. بار ماسەلە وسىندا...

ۇلتتى ءسۇيۋ دەگەن وسى شىعار...

تۇركiستاندا مەنiڭ اعام تۇرادى. اعامنىڭ وندا كوشiپ بارعانىنا دا وتىز جىلدان اسىپ كەتتi. اعامنىڭ ءۇيiنiڭ iرگەسiندە ءابسامات اعانىڭ ءۇيi بار. ۇلتى وزبەك بولعانىمەن، كورشi رەتiندە وتە جاقسى كiسiلەر. قاي كەزدە بارساڭ دا، جايدارى قالپىنان اۋمايتىن مۋحيرا شەشەمiز بار. مۋحيرا اپايدىڭ ۇستiندە ۇنەمi اتلاس كويلەگi جۇرەدi. باسىنداعى تاقياسى دا اۋىسپايدى. بالالارى شۋلاپ، مازاسىن الىپ جاتسا دا قىڭق دەمەيتiن مۋحيرا اپايدىڭ سىرباز مiنەزiن كورiپ تاڭ قالاسىڭ. الپىستى القىمداپ قالعان وتاعاسى مەن مۋحيرا اپايدىڭ تiلi ءالi دە وزبەكشە... قازاقشانى قانشالىقتى بiلەتiنiن بiلمەيمiن، بiراق، ۇنەمi «اكالاپ» ۇستiڭە ءتۇسiپ كەتە جازدايتىن وسى بiر جايساڭ وتباسىنىڭ ۇلتىنا دەگەن پاتريوتتىق سەزiمiن كورگەندە، رازى بولام. مۇندا تۇرىپ جاتقاندارىنا 60-70 جىل بولعان شىعار شامامەن. سوعان قاراماستان، كيiم-كيiسi, ءجۇرiس-تۇرىسى، تiلi, سالت-ءداستۇرi بiر وزگەرمەيدi-اۋ. تۇرiنە، بولمىس-بiتiمiنە قاراپ-اق، وزبەك ەكەندiكتەرiن بiردەن اڭعاراسىڭ. اينالاسىنداعى ۇيلەردiڭ ءبارi قازاق وتباسىلارى بولعانىمەن، قازاق بولىپ كەتە قويعان جوق. وتاعاسىنىڭ باسىنداعى وزبەكشە تاقياسى بiر تۇسپەيدi. مۋحيرا اپايدان باستاپ، التى-جەتiگە كەلگەن نەمەرەلەرi دە وزبەكتiڭ ۇلتتىق كويلەگiن كيiپ جۇرگەنi. قاندارىنا سiڭiپ قالعان ادەت پە، الدە تۋا بiتتi وزبەك ەكەندiكتەرiن اتا-اناسى قۇلاقتارىنا قۇيىپ قويا ما، تiلدەرiندە بiر اۋىتقۋ بولمايدى. قاشان كورسەڭ دە، وزبەكشە سايراپ جۇرگەنi... شىنداپ كەلسە، قازاق تiلiن مەنەن دە جاقسى بiلۋi مۇمكiن. ويتكەنi, تاڭنىڭ اتىسى، كۇننiڭ باتىسى قازاق بالالارىمەن ويناپ جۇرگەن كورشiلەردiڭ قازاقشا تiل بiلمەۋi مۇمكiن ەمەس-اۋ دەگەن وي كەلەدi كەيدە ماعان. سويتە تۇرا، وزبەكشە شۇلدiرلەپ، قاسىنداعىلارىنا تiل سىندىرتىپ جۇرگەنi. ەسەسiنە، مەنiڭ اعامنىڭ بالالارى وزبەكشە سايراعاندا تiلدiڭ ءتۇبiن تۇسiرەدi. كورشiنiڭ بالالارىن قازاقشا ۇيرەتۋدiڭ ورنىنا، ولاردان وزبەكشە ۇيرەنiپ العاندارىنا ءماز. ۇيگە كەلگەندە، بالالارىنىڭ وزبەكشەلەپ شۇلدiرلەگەنiنە اعام مەن جەڭگەم دە ءماز بولادى. بiر كوشەنiڭ بويىندا، iرگەلەس جاتقان ەكi ءۇيدiڭ تiرلiگi وسىنداي. الپىس جىلدان استام قازاق اراسىندا تۇرسا دا، (مۇمكiن عۇمىر بويى تۇرىپ كەلە جاتقان شىعار) قازاق بولىپ كەتە الماعان جانداردىڭ رۋحىنىڭ مىقتىلىعىنا قايران قالام. ونىڭ ورنىندا قازاقتار بولسا، نە iستەر ەدi دەپ ويلايمىن كەي-كەيدە... بiز، مۇمكiن، بەس-التى جىلدىڭ كولەمiندە تiلiمiزدەن ايرىلىپ قالاتىن شىعارمىز... الدە وزگە ورتادا جۇرگەن ادامدار، كەرiسiنشە تiلiن، سالتىن، ءداستۇرiن، ۇلتتىق عۇرپىن كوبiرەك سۇيۋگە تىرىسا ما ەكەن... كiم بiلسiن؟! بiر عانا اقيقات، ءابسامات اعا مەن مۋحيرا اپايدىڭ وتباسى، نەمەرە-شوبەرەلەرiنە دەيiن ءوز ۇلتىن سۇيەتiنi, تiلiن قادiرلەيتiنi, ۇلتىنىڭ ءداستۇرiن سىيلايتىنى انىق. ءابسامات اعا مەن مۋحيرا اپاي سياقتى وتباسىلار تۇركiستاندا وتە كوپ. ولاردىڭ ءبارi دە ءدال سولار سياقتى ۇلتىن سۇيەدi. بiز شە؟ بiز ءوز ەلiمiزدە ءجۇرiپ، ءوز ۇلتىمىزدى قانشالىقتى سۇيەمiز؟ تiلiمiزدi, دiلiمiزدi سۇيەمiز بە؟ ۇلتتىق عۇرپىمىزدى، ۇلتتىق ءداستۇرiمiزدi ناسيحاتتاي الامىز با؟

«تۇركىستان» اپتالىعى، №46 (800). 19 قاراشا، 2009 جىل