جامليحا شالۇلى كوزi تiرi بولسا وسى كۇندەرi 70 جاسقا تولاتىن ەدi. ەكەۋمiزدiڭ العاش تانىسقانىمىزعا جارتى عاسىر ءوتiپتi. ەكەۋمiزدi العاش تانىستىرعان ولەڭ ەدi. مەن 1960 جىلى موڭعوليا مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ تاريح فاكۋلتەتiنە ءتۇستiم. موڭعول تiلiندە ازداپ ولەڭ جازىپ كورگەنiم بار. بiر-ەكi ولەڭiم “پيونەر” گازەتiندە جارىق كورگەن ەدi. ۋنيۆەرسيتەتتiڭ كiرە بەرiسiندەگi جارناماعا كوزiم ءتۇستi. “بۇگiن كەشكە ساعات 18-00-دە ادەبيەتشi ستۋدەنتتەردiڭ ۇيiرمەسi جۇمىسىن باستايدى. بۇگiن:
“موڭعول بوپ تۋعان بالامىن،
تۇلەگiمiن ۇلى دالانىڭ.
موڭعول بوپ كەلدiم ومiرگە
جاھاندى جاۋ السا دا،
سول اتىمدا قالامىن”

جامليحا شالۇلى كوزi تiرi بولسا وسى كۇندەرi 70 جاسقا تولاتىن ەدi. ەكەۋمiزدiڭ العاش تانىسقانىمىزعا جارتى عاسىر ءوتiپتi. ەكەۋمiزدi العاش تانىستىرعان ولەڭ ەدi. مەن 1960 جىلى موڭعوليا مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ تاريح فاكۋلتەتiنە ءتۇستiم. موڭعول تiلiندە ازداپ ولەڭ جازىپ كورگەنiم بار. بiر-ەكi ولەڭiم “پيونەر” گازەتiندە جارىق كورگەن ەدi. ۋنيۆەرسيتەتتiڭ كiرە بەرiسiندەگi جارناماعا كوزiم ءتۇستi. “بۇگiن كەشكە ساعات 18-00-دە ادەبيەتشi ستۋدەنتتەردiڭ ۇيiرمەسi جۇمىسىن باستايدى. بۇگiن:
“موڭعول بوپ تۋعان بالامىن،
تۇلەگiمiن ۇلى دالانىڭ.
موڭعول بوپ كەلدiم ومiرگە
جاھاندى جاۋ السا دا،
سول اتىمدا قالامىن”
دەگەن ولەڭ جولدارىنىڭ اۆتورى ايگiلi اقىن چويجيلىن چيمەدپەن كەزدەسۋ وتەدi. كەلiڭiزدەر!” دەپتi. قىزىقتاپ مەن دە باردىم. بiرنەشە ستۋدەنت جاستار وتىر ەكەن. كوزi الاقانداي قاراتورى جiگiتكە كوزiم ءتۇستi. قازاق ەكەنiن كوزiنەن تانىدىم. مەنiڭ قازاق ەكەنiمدi ول دا بiلدi-اۋ دەيمiن. بiر-بiرiمiزگە اندا-ساندا قاراپ قويىپ وتىردىق. مەنەن باسقاسى تiل-ادەبيەت فاكۋلتەتiنiڭ ستۋدەنتتەرi ەكەن. چيمەد اقىن ۇلتشىلدىعىنان سوتتالىپ شىعىپتى. ستۋدەنتتەر اقىننان “تۇرمەدە شىعارعان ولەڭدەرiڭiزدەن وقىپ بەرسەڭiز؟” دەپ ءوتiندi. ولەڭدi وتە بەرiلiپ وقيدى ەكەن. ولەڭ وقىعاندا تiپتەن ءوزiن-ءوزi ۇمىتىپ كەتەتiن سياقتى. “موڭعول اقىنى بولۋ ءۇشiن سەندەر اۋەلi موڭعول بولۋلارىڭ كەرەك” دەدi. الگi قارا تورى قازاق جiگiتi ەكەۋiمiز بiر-بiرiمiزگە قاراپ جىميدىق. سول جيىننان شىعا تانىستىق. ول دا موڭعولشا وقىپتى، موڭعول تiل-ادەبيەتiنiڭ II كۋرس ستۋدەنتi, موڭعولشا ولەڭ جازادى ەكەن. اقىننىڭ “موڭعول اقىنى بولۋ ءۇشiن اۋەلi موڭعول بولۋلارىڭ كەرەك” دەگەن ءسوزi ەكەۋiمiزگە دە اسەر ەتiپتi. قىزىقتاپ كەلگەنiم بولماسا مەندە اقىن بولا قويايىن دەگەن وي جوق، تاريحشى بولاتىن شىعارمىن دەدiم. سوندا جامليحا:
— جوق، موڭعولشا ولەڭدi تەك موڭعول ادام جازۋ كەرەك دەگەن پiكiرiمەن مەن كەلiسە المايمىن. ارينە قازاقشا جازساق جاقسى عوي، بiراق مۇندا ونداي ادەبي ورتا جوق، - دەپ نالىدى. ەكەۋمiز اڭگiمەلەسە كەلە ۋنيۆەرسيتەتتەگi ادەبيەتقۇمار قازاق ستۋدەنتتەرiنiڭ باسىن قوسىپ، قازاق ادەبيەتiنiڭ ۇيiرمەسiن قۇرايىق دەپ كەلiستiك. Iشiمiزدە قازاقشا ولەڭ، پروزا جازاتىن بiرەر جiگiتتەر دە بار بولىپ شىقتى. ەكi-ءۇش اپتا وتكەسiن، iشiندە جامليحا ەكەۋiمiز بار 6-7 قازاق جينالىپ ادەبيەت، ۇلت جايلى اڭگiمە دۇكەن قۇردىق. وسىلايشا 2-3 رەت باس قوستىق. بۇل محرپ-سى تيمۋر-وچير باستاعان ۇلتشىلدىق باعىتپەن كۇرەس جۇرگiزiپ جاتقان كەز تۇعىن. بiر كۇنi مەنi دەكاناتتان شاقىرادى، بارسام ءوزiم جاقسى كورەتiن بiر ۇستازىم “سەندەر قازاقتارىڭدى جينايمىن دەپ باستارىڭا پالە تاۋىپ الىپ جۇرمەڭدەر، قازiر زامان قيىن” دەپ ەسكەرتتi. بۇل ەسكەرتۋ جامليحاعا دا جاسالىپتى. ءوستiپ جۇرگەندە ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ قايتىس بولعانىن ەستiپ، 4-5 قازاق ستۋدەنتi سوڭعى رەت جينالىپ “قازاق ءۇشiن ەڭبەك ەتەمiز” دەسiپ، وزiمiزشە انت-سۋ iشiسiپ تاراستىق. وسى العان ۋادەنiڭ قارىمى بولۋ كەرەك III كۋرس ستۋدەنتi جامليحا م.اۋەزوۆتىڭ “اباي جولى” رومانىن موڭعولشاعا اۋدارۋعا كiرiستi. ارينە بۇل وتە باتىل قادام ەدi. ل.سوبولەۆ، ن.انوۆتار قازاقشادان جاساعان سوزبە-ءسوز اۋدارمانىڭ نەگiزiندە ورىسشا ارلەگەن ابايدى اۋدارۋ ستۋدەنت ءۇشiن ناعىز تالاپتى ەردiڭ قولىنان كەلەتiن iس ەدi. ءسويتiپ جۇرگەندە باسقاداي بiر توپ قازاق زيالىلارى “اباي جولى” رومانىن اۋدارىپ جۇرگەنi بەلگiلi بولدى دا ستۋدەنت جامليحا “اباي جولىنىڭ” اۋدارماسىن سولارمەن بiرلەسiپ ارى قاراي جالعاستىردى. ءسويتiپ “اباي جولى” رومانى موڭعول تiلiندە 1972 جىلى جارىق كوردi.
موڭعول تiلiندەگi گازەت، جۋرنالداردا جامليحانىڭ ولەڭدەرi دە شىعىپ قالاتىن. بiز جاس اقىننىڭ ءاربiر قادامىنا تiلەكتەس بولىپ جۇردiك.
ءالi ەسiمدە 1962 جىلى قاڭتار ايىنىڭ 20-سى كۇنi ۇيلەنۋ تويىمىزدىڭ قامىندا ءجۇرiپ، جامليحامەن كەزiگiپ قالدىم. ماشينكاعا جازعان شاقىرۋ بيلەتiن جامليحاعا ۇسىنسام، ول دا ماعان تۋرا سونداي شاقىرۋ بيلەتiن بەرiپ تۇر. “ۇيلەنۋ تويىمىزعا شاقىرامىز. توي قاڭتاردىڭ 23 كۇنi كەشكi ساعات 20-دا تولگويتداعى ۇيiمiزدە وتەدi” دەيدi. بiزدiڭ شاقىرۋ دا تۋرا سونداي. تەك تويدىڭ بولاتىن ورنى عانا بولەك. ەكەۋمiز بiر-بiرiمiزدi قۇتتىقتاپ ومiرiمiزدەن ساتتiلiك تiلەدiك. ۋنيۆەرسيتەتتiڭ قازاق ستۋدەنتتەرi ەكiگە ءبولiنiپ تورتەۋiمiزدiڭ تويىمىزعا كەلدi. تويىمىز بiر كەشتە ءوتتi.
1965 جىلى ەكەۋمiز دە ۋنيۆەرسيتەتتi بiتiردiك. مەن قوبدا ايماعىنا جولداما الدىم. سۇحەباتىر الاڭىندا جامليحامەن كەزدەسiپ قالدىم. ول مەنەن: “قايدا ءبولiس الدىڭ؟” دەپ سۇرادى.
— مەن تۋعان جەرiم قوبدا ايماعىنا جولداما الدىم، – دەپ ەدiم، ول:
— قوبداعا بارعانىڭ قالاي؟ قازاق اراسىنان العاش سۇحەباتىر اتىنداعى ستيپەنديامەن وقىپ بiتiرگەن جالعىز قازاقسىڭ، ۋنيۆەرسيتەتكە نەگە قالدىرمادى؟ — دەپ سۇرادى. مەن سول كەزدەگi فاكۋلتەت دەكانىمەن كوزقاراسىم كەلiسپەيتiندiگiن ايتىپ، ء“وزiڭ قايدا باراتىن بولدىڭ؟” دەپ سۇرادىم.
— مەن بايان-ولگەيگە جۇرەيiن دەپ تۇرمىن. بiرiنشi, كەلەشەك ەڭبەگiم ءۇشiن قازاق ومiرiمەن تانىسقىم كەلەدi, ەكiنشiدەن، ءوزiڭ بiلەسiڭ قازاق تiلiمدi جاقسىلاپ سىندىرايىن دەگەن ويىم بار دەدi. دۇرىس بولعان ەكەن دەپ ەكەۋمiز قوشتاسىپ كەتە باردىق.
مەن قوبدادا ءۇش جىل تۇرىپ ۇلانباتىرعا كوشiپ كەلسەم، جامليحا دا وسىندا كەلiپ ورتالىق جاستار گازەتiندە ادەبي قىزمەتكەر بولىپ ورنالاسىپتى. تۋعان ەل، جەردiڭ ومiرiمەن تانىسىپ بiرشاما رۋحاني ازىق جيناپ قايتقان كورiنەدi. ولەڭدەرiندە قازاقى سارىن، ستيل باسىم بولا باستاپتى.
جامليحا شالۇلى ادەبيەتتە اۋەلi اقىن رەتiندە تانىلدى. العاشقى تىرناقالدىسى 1958 جىلى ول Iح سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە موڭعوليا جاستارىنىڭ ورتالىق ورگانى “زالۋچۋدىن ۇنەن” گازەتiندە جارىق كورگەنiن بiلەمiن. ستۋدەنت كەزiندە دە ولەڭدەرi شىعىپ تۇردى. 1970-1980 جىلدارى ءۇش بiردەي جىر جيناعى شىقتى. ول ەڭبەگiن موڭعولشا جازاتىن. بiراق موڭعول تiلiندە قازاعىنىڭ ءومiرiن جىرلايدى. ونىڭ قايسى ولەڭiن وقىساڭىز دا قازاقشا ولەڭ وقىپ وتىرعانداي اسەر الاسىز. ولەڭنiڭ ءسوزi موڭعول بولعانىمەن مانەرi, ستيلi قازاق. مىسالى ونىڭ “وتان” تۋرالى مىنا بiر ولەڭiنە زەر سالىپ كورەيiكشi (مۇندا اقىننىڭ ولەڭدەرi ماقالا اۆتورىنىڭ اۋدارماسىمەن بەرiلiپ وتىر).
ەن دالامدا اسىر سالسام قۇلىنداي،
كوك كiلەم بوپ توسەلەتiن — وتانىم.
گۇلiڭ بولىپ بۇرشiك جارسام دالادا
كۇنiم بولىپ ءنار بەرەتiن — وتانىم.
ەگiن ەگiپ ديحانشى بوپ شولدەسەم،
بۇلاق بولىپ سۋعاراتىن — وتانىم.
ۇستا بولىپ ىستىق تەمiر سوقسام مەن
سامال بولىپ سالقىنداتقان وتانىم.
— دەپ جىرلايدى. ولەڭiندە قازاقى سەزiممەن وتانىن شىن ءسۇيۋ بار. سويتە تۇرا موڭعول وقۋشىعا دا تۇسiنiكتi, ولار مۇندا وتانىن جانىنداي سۇيگەن موڭعول اقىنىنىڭ ونەرiنە ءتانتi بولادى.
اۆتور بiر جيناعىن “دومبىرانىڭ قوس iشەگiنەن توگiلگەن جىرلار” دەپ اتاپتى.
دومبىرام، مەنiڭ دومبىرام،
ەگiلەسiڭ توگiلiپ،
بوتادايىن بوزدايسىڭ
جىلايسىڭ كەيدە ەگiلiپ.
ەكi iشەگiڭ اقتارماسا مۇڭىڭدى
شاناعىڭا كۇي سىيماي
كەتەر ەدi-اۋ سوگiلiپ،
— دەپ دومبىراعا شىن سىيىنادى. نەمەسە “بۇركiت” دەگەن مىنا بiر ولەڭدi الايىقشى
كوك ءتاڭiرiڭنiڭ قىرانى
توماعا كيiپ كوزiڭە
قالعىپ نەگە جاتىرسىڭ؟
جانىڭنان بالا وتكەنiن،
قوي جايىلىپ كەتكەنiن،
ءتورت كوز توبەت قاسىندا
سۇيەك كەمiرiپ جاتقانىن،
اعارىپ تاڭنىڭ اتقانىن،
قارايىپ كۇننiڭ باتقانىن،
اجىراتا الماي اۋرەسiڭ،
كورە الماي كۇننiڭ ساۋلەسiن.
اسپاننىڭ ەركە سەرiسi
سەن الىپسىڭ، الىپسىڭ.
اسىراندى كۇشiكتەي،
ۇستاپ العان يەڭنiڭ
قولىنا قاراپ قالىپسىڭ، — دەيدi. اقىن مۇندا قىران كوزiڭ بولا تۇرا جارىق دۇنيەنi كورە الماۋ دەگەن قانداي قاسiرەت ەكەندiگiن اشىپ كورسەتكەن. ولەڭدە پەرiشتە قۇستىڭ مۇڭلى كۇيiن، قايعىسىن اقىن ناقتى بەرە العان.
جامليحا ەرتەگi سارىنىمەن “كۇرەك”، ء“انشi جاۋىنگەر تۋرالى باللادا” جانە “وشاق” دەپ اتالاتىن ءۇش تولعاۋ جازدى. “كۇرەك” اتتى، تولعاۋىنىڭ مىنا بiر جولدارىنا ءۇڭiلiپ قاراڭىزشى.
دالا تاڭى جەردەن شىعىپ اتادى.
دالا كۇنi جەرگە سiڭiپ باتادى.
اتقان تاڭمەن جارىسىپ بiر ازامات
كۇرەگi بار قولىندا، كۇندە كەلە جاتادى...
مۇندا اقىن دالا ءومiرiن اسەرلi دە، ناقتى بەرە العان.
جامليحا بiرنەشە اندەرگە ولەڭ جازدى. سولاردىڭ iشiندە حالىق اراسىنا ءشامشiنiڭ اندەرiندەي كەڭ تاراعانى حانگايدىڭ انiنە جازعان “نۋتگين ءحوورحون بۇسگۇي” (مەن تۋعان جەردiڭ سۇلۋى) اتتى ءاننiڭ ءسوزi. بۇل ءان تالاي بەلگiلi انشiلەردiڭ رەپەرتۋارىنا ەندi. تاماشا كليپ (بەينەفيلم) ءتۇسiرiلدi. ءانi دە، ءسوزi دە تاماشا. ءاننiڭ سوزiندە:
قاراكوزايىم، مەن تۋعان جەردiڭ سۇلۋى،
جەتە الماي ءجۇرمiن،
كەلمەي-اق قويدى قيۋى.
تاستى جارىپ تاۋدا وسكەن گۇلمiسiڭ؟
سۇلۋلىعىڭدى جاسىرىپ ءالi ءجۇرمiسiڭ،
كiم جازادى جۇرەگiمنiڭ جاراسىن،
جۇلدىزىم-اۋ، ساعىمداي بولىپ
الىستا قالىپ باراسىڭ،
— دەگەن جولدار بار.
جامليحا شالۇلى ولەڭدەرiن جازا ءجۇرiپ پروزاعا دا قالام تارتتى. ونىڭ قالامىنان بiر رومان، 4 پوۆەست جانە 20-عا جۋىق اڭگiمە، ەسسە، حيكاياتتار تۋدى. ارينە ولاردىڭ iشiندەگi شوقتىعى بيiگi “يح ايل” (“قارا شاڭىراق”) رومانى. بۇل تۋعان ولكە — بايان-ولگەيدە، قازاق اراسىندا تۋعان، موڭعوليا قازاقتارىنىڭ قيلى ومiرiنە ارنالعان رومان. رومانداعى تۇلعالاردىڭ بارلىعى قازاقتار. “قارا شاڭىراق” رومانى ارقىلى ش.جامليحا موڭعوليا جاستار وداعى سىيلىعىنا يە بولدى. 1989 جىلى “حالۋن زۋنى باروو” (جازدىڭ اپتابىنداعى جاڭبىر” اتتى پوۆەستەرi جانە اڭگiمەلەر جيناعى ارقىلى وقۋشى كوپشiلiكتiڭ العىسىنا بولەندi. “سەتگەلين امراگ” (“سۇيگەن جار”) اتتى اڭگiمەلەر جيناعىن ءوز وشاعىنىڭ وتىن جاعىپ وتىرعان جارى، سەگiز بالاسىنىڭ اناسى نازيراعا ارناپتى. ش.جامليحانىڭ اڭگiمەلەرi وتكiر وقيعالارعا ارنالعان، تارتىستى دا تارتىمدى كەلەدi. موڭعوليانىڭ تانىمال جازۋشىلارىنىڭ بiرi جانە قازاق تiلiنە جاتىق ءبوحين بااست ش.جامليحاانىڭ پوۆەستەرiن وقىپ “موڭعول تiلiندە جازىلعان قازاق ءومiرiنiڭ ايناسى” دەپ باعالاپتى.
جامليحا جۋرناليست رەتiندە دە حالىق اراسىندا كەڭ تانىلدى. ۇزاق جىلدار بويى موڭعوليا جاستارىنىڭ ورتالىق ورگانى — “زالۋچۋدىن ۇنەن” گازەتiندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقاردى. مەن تومەندە جۋرناليستيكا سالاسىندا جامليحانىڭ اتىن شىعارعان ەكi ماقالاسىن اتاپ وتكەندi ءجون كوردiم.
موڭعوليادا الەمگە تانىلعان رينچين بيامباەۆ دەگەن لينگۆيست عالىم وتكەن. الەمنiڭ 8 تiلiن مەڭگەرگەن، تۇرiك تiلiنە جاتىق ادام. 17 جىل تۇرمەدە وتىرىپ، ساياسي بيۋرودان 9 رەت شارا قولداندىرىپ ءجۇرiپ موڭعولدىڭ تiلiن تiل ەتكەن ەكi عالىمنىڭ بiرi. ول سيستەماعا دا، پارتياعا دا باعىنباي، تەك ادامي ارىنا عانا باعىنعان ادام. ل.گۋميلەۆ ءوز ەستەلiگiندە “مەن 1950 جىلدارى تۇرمەدەن بوساپ كەلگەسiن لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتi ستۋدەنتتەرiنiڭ جاتاقحاناسىندا جۇرگەنiمدە مەنi iزدەپ ايگiلi عۇلاما رينچين كەلiپ كەتiپتi. بۇل وقيعا بiزدiڭ ۇكiمەتتiڭ قۇلاعىنا جەتسە كەرەك بيلiك ۇيالعانىنان ماعان باسپانا بەرگەن ەدi” دەپ جازعانى بار. رينچيندi جەرلەپ كەلگەندە موڭعول زيالىلارى “بiز بۇگiن كiمدi جەرلەپ كەلدiك، موڭعولدىڭ تiل بiلiمiن جەرلەپ كەلگەنiمiز جوق پا؟” دەپ جىلاعان دەسەدi. ول كiسiدەن سۇحبات الۋدان جۋرناليستەر جۇرەكسiنەتiن. ويتكەنi تiلدەن، ساۋالدان قاتە جiبەرiپ ۇياتقا قالامىز دەپ قورقاتىن. 1970 جىلدارى جامليحا “زالۋچۋدىن ۇنەن” (بiزدiڭشە بۇرىنعى “كومسومولسكايا پراۆدا”) گازەتiندە iستەپ ءجۇرiپ رينچيننەن سۇحبات الۋعا بارىپ رينچيننiڭ العىسىنا بولەنiپ قايتىپتى. جامليحا عۇلاماعا قويعان العاشقى ساۋالىن “مىڭ بiر ءتۇننiڭ ەرتەگiسiنەن” باستاپتى. ونىسى رەكەڭە قاتتى ۇناسا كەرەك. مەن 1930 جىلى العاش اۋدارىپ باستىرعان “مىڭ بiر ءتۇن” ەرتەگiسiنiڭ I كiتابى بارلىق كiتاپحانالاردان جوعالىپ كەتتi. ويتكەنi بيلiك بۇل ۇلى شىعارما جاستاردىڭ ماركسيزم-لەنينزم iلiمiن ۇيرەنۋiنە بوگەت بولادى دەپ قورىقسا كەرەك دەپتi عۇلاما. جامليحانىڭ عۇلامامەن بولعان سۇحباتى گازەتكە باسىلىپ شىقتى. سۇحباتتىڭ سوڭىندا اۆتوردىڭ عۇلاما تۋرالى جازعان تاماشا ولەڭi شىقتى. ولەڭ كەيiن ۇلى عالىم رينچين بيامباەۆ تۋرالى جيناققا ەندi. ەندi وسى ولەڭنەن ءۇزiندi كەلتiرiپ كورiلiك.
...سۇحەباتىر الاڭىن كەسiپ ءوتiپ،
ۇلى رينچين كەلەدi كوڭiلi ەلتiپ.
قازاق بەلبەۋ بەلiنە بۋىنعانى،
اياعىنا كيگەنi بۋريات ەتiك.
كەلەدi ۇلى عۇلاما،
اق ساقالدى اق ماڭداي،
جان جاعىنا قارايدى
قىران كوزi جالتاڭداي.
ءتۇر تۇلعاسى قۇددى بiر
اقباس التاي تەڭسەلiپ
جاقىنداپ كەلە جاتقانداي.
قاراڭدارشى جاراندار!
موڭعولىنىڭ تiلi مەن
بiلiمنiڭ جۇگiن بiر ءوزi
قاسقايا تارتىپ
ارقالاپ جاتقانداي...
وسى جولداردى وقىپ وتىرىپ بۇگiنگi بiزدiڭ قازاقتا رينچيندەي عالىم، جاس جامليحاداي جۋرناليستەر كوپ بولساشى دەپ ارماندايسىڭ.
موڭعوليادا قازاقتان شىققان Iكەي ءمازiمۇلى دەگەن باتىر وتكەن. موڭعوليانىڭ 15-اتتى اسكەر پولكىنىڭ ءتورتiنشi بولiمشەسiنiڭ كومانديرi, لەيتەنانت Iكەي 1939 جىلى حالحىنگول شايقاسىندا جاپوننىڭ موتورلاندىرىلعان پولكى مەن العاش بەتپە-بەت كەلiپ تەڭدەسi جوق كۇشكە دەس بەرمەي بiر ادامى قالعانشا شايقاسىپ وپات بولعان قازاق جiگiتi. جامليحا Iكەي باتىردىڭ تۋعان جەرi, مەرت بولعان ورنىنا دەيiن تالاي رەت بارىپ باتىردىڭ كوز كورگەن ادامدارى، كومانديرلەرiمەن جولىعىپ وسىنداي كوپ iزدەنiستەن كەيiن “Iكەي باتىردىڭ جۇرەك وتى” (“ەكەي بااترىن ءزۇرحني گال”) دەگەن ايگiلi وچەركiن جازدى. جامليحانىڭ بۇل وچەركi Iكەيدiڭ باسىنا قويىلعان ەسكەرتكiش iسپەتتi ەدi. Iكەي باتىردىڭ كiم ەكەنi حالىق اراسىنا وسى وچەركتەن كەيiن كەڭiنەن تانىلىپ باتىر العاش وقىعان دەلۋن سومون ورتا مەكتەبi Iكەيدiڭ اتىمەن اتالىپ، ايماق ورتالىعىندا باتىرعا ەسكەرتكiش تۇرعىزىلدى. اقىن-جۋرناليست وچەركiنiڭ سوڭىندا Iكەي باتىرعا ولەڭ جولدارىن ارنايدى.
...باتىرلارى ەل قورعاعان ولكەدە،
ەرلەرiنiڭ اتى اتالماي تۇرمايدى.
حالحا وزەنi جاڭعىرىعىپ تالىمەن
ەر Iكەيدiڭ اتىن اتاپ شۋلايدى.
جۇرەك وتى ەر Iكەيدiڭ
تۋعان جەرi — التايىنان تابىلدى.
بەس بوعدانىڭ شىڭدارىنا
بەس جۇلدىز بوپ جاعىلدى.
— دەپ قازاق باتىرىنىڭ ەسكەرتكiشiن بەسبوعدانىڭ شىڭىنا دەيiن كوتەردi.
جامليحا شالۇلى 1982-1992 جىلدارى موڭعوليا جازۋشىلار وداعىندا قازاق ادەبيەتiنە جاۋاپتى قىزمەتكەر، وداقتىڭ باسقارما مۇشەسi بولا ءجۇرiپ موڭعولياداعى قازاق-اقىن جازۋشىلارىنىڭ 22 كiتابىن موڭعولشا اۋدارىپ باستىردى. ناتيجەسiندە 8 قازاق-اقىن جازۋشىسى موڭعوليا جازۋشىلار ودعىنىڭ ءتۇرلi سىيلىقتارىنا يە بولىپ موڭعوليا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلiگiنە قابىلداندى. وسى جىلدارى جامليحا موڭعولياداعى قازاق ادەبيەتi ءۇشiن كوپ ەڭبەك سiڭiردi. مەن 1991-1992 جىلدارى موڭعوليانىڭ مەملەكەت سىيلىعىن بەرەتiن كوميسسيانىڭ باستىعى بولعان ەدiم. بiر كۇنi ماعان جامليحا كەلدi. موڭعوليا قازاقتارى اراسىنان شىققان بەلگiلi اقىن مارقۇم اقتان بابيۇلىن مەملەكەتتiك سىيلىققا ۇسىنساق دەگەن پiكiر ايتا كەلiپتi. مەن قۇپتادىم. بiراق بايان-ولگەيدەن تيiستi ماتەريالدارى كەلمەي كەشiگiپ قالدى. وسىدان بولىپ قايسى بiرەۋلەر “زاردىحان قازاعىنىڭ ماتەريالى كەلگەنiن كۇتiپ كوميسسيانىڭ شەشiم شىعاراتىن ۋاقىتىن كەشiكتiردi” دەپ تە جازدى. بiراق جامليحانىڭ ۇسىنىسى ادامگەرشiلiكتەن تۋعان پiكiر ەدi. جامليحا ەڭبەگiن موڭعولشا جازسا دا ۇلتىن جانىنداي سۇيەتiن ازامات بولعان. بiز جامليحا ەكەۋiمiز 1961 جىلى قازاعىم دەپ جىلاسىپ ايرىلىسقان وقيعادان سوڭ 30 جىلدان كەيiن تاعى دا قازاق ماسەلەسiن كوتەرiپ iسiمiز وڭعا باسپاي ەكiنشi رەت جىلاسىپ ايىرىلىسقان وقيعانىڭ كۋاگەرi بولدىق. بiز بiرنەشە ازامات بiرiگiپ، ۇلانباتىرعا قازاق قوعامى جانە قازاق مادەني ورتالىعىن قۇرماققا ارەكەتتەندiك. بiر باس قوسۋىمىز 1990 جىلى 2 اقپان كۇنi جامليحانىڭ شاڭىراعىندا وتكەنi ەسiمدە. بiراق كەيبiر ازاماتتاردىڭ كەرتارتپالىعىنان بولىپ iسiمiز وڭعا باسپاي، 4 ناۋرىز كۇنi شەرحان دەگەن ازاماتتىڭ وتباسىندا وتكەن IV كەزدەسۋiمiزدە ەكiنشi رەت جىلاسىپ تاراستىق. بiراق بۇل باستاما بايان-ولگەيدە جالعاسىن تاپتى. مەن بۇل تۋرالى ءوزiمنiڭ “جىلاعان جىلدار شەجiرەسi” اتتى ەڭبەگiمدە تولىعاراق جازدىم.
جامليحا شالۇلى سانالى عۇمىرىنىڭ كوپ جىلدارىن قازاق كلاسسيكتەرiنiڭ شىعارمالارىن موڭعول تiلiنە اۋدارىپ موڭعول جۇرتشىلىعىنا ولاردى ناسيحاتتاۋعا ارنادى. م.اۋەزوۆتىڭ “اباي جولى” رومانىن اۋدارۋعا ستۋدەنت كەزiنەن باستاپ ارالاسقانىن بiز جوعارىدا ايتىپ وتتiك. 1970 جىلداردان باستاپ س.مۇقانوۆتىڭ “بوتاگوز” رومانى، ع.مۇسiرەپوۆتىڭ “قازاق سولداتى” رومانى، ش.وتەپوۆتىڭ “شىعىس قىزى” پوۆەسi, ج.مولداعاليەۆتiڭ ايگiلi “مەن قازاقپىن” پوەماسى، ماحامبەت، ا. قۇنانباەۆ، ق.مىرزاليەۆ، م.شاحانوۆتىڭ ولەڭدەرiن موڭعول تiلiنە اۋداردى. موڭعولدار سانى قانشاما از بولعانىمەن مادەنيەتi, تiلi, تاريحىنىڭ تامىرى تەرەڭگە كەتكەن حالىق. قازاق ادەبيەتiنiڭ وسىنشاما مۇراسىن موڭعولشا سويلەتۋ وڭاي شارۋا ما ەدi. جامليحانىڭ ەڭبەگiنە تەك س.مۇقانوۆ، م.شاحانوۆتار ۇلكەن باعا بەرiپتi. س.مۇقانوۆ 1973 جىلى 15 قاڭتار كۇنi جامليحاعا جازعان حاتىندا “بوتاگوزدi تۋىسقان موڭعول تiلiنە اۋدارعانى ءۇشiن سانسىز راحمەتiن ايتىپ ساۋلىق، باقىت تiلەپتi”. م.شاحانوۆ 1985 جىلى 5 قازاندا جامليحا موڭعولشا اۋدارعان ءوزiنiڭ ولەڭدەر جيناعىن وقىپ “قادiرلi تۋىس، قازاقتىڭ دارىندى پەرزەنتi جامليحا سiزگە ۇلكەن راحمەت” دەپ قولتاڭبا بەرiپتi. ول ومiردە بiرەۋلەرگە كوز ءسۇزiپ ابىروي-اتاق، سىي-سياپات تiلەپ كورمەگەن، كورiنگەننiڭ ەسiگiن قاعا بەرمەيتiن اسا قاراپايىم دا قارابايىر جان ەدi.
1991 جىلى جاز ايلارىنىڭ بiرiندە سۋحەباتىر الاڭىندا جامليحامەن كەزدەسiپ قالدىم. اتا جۇرتقا كوشپەككە دايىندالىپ ءجۇر ەكەن. شىنى كەرەك مەن وعان:
— سەن موڭعولشا جازاتىن قالامگەرسiڭ، اۋەلi موڭعول ادەبيەتiنiڭ وكiلiسiڭ، اتاجۇرتقا نەگە سونشا اسىقتىڭ، كوش جاڭادان باستالىپ جاتىر عوي” دەگەنiمدە دە، ول:
— ءوزiم ءۇشiن ەمەس، ۇرپاعىم ءۇشiن كەتiپ بارامىن زاكە دەدi. مەن ول پiكiرiمەن iشتەي كەلiستiم، بiراق اشىپ ەشتەڭە ايتپادىم.
مەن تاشكەنتتە ەكi جىل قىزمەت اتقارىپ، 1994 جىلى ناۋرىزدىڭ 14 كۇنi الماتىعا كوشتiم. جامليحا الماتىداعى موڭعول ەلشiلiگiنiڭ ادامدارىمەن بiرگە سوناۋ قوردايدان توسىپ الدى. قاۋىشىپ امانداستىق. ۇزىناعاشتىڭ بiر شەتكەرi اۋىلىندا تۇرادى ەكەن. سول جىلدارى قابiلەتi سارقىلا قويماعان 55 جاستاعى جiگiت قوي. بiرەر كۇننەن كەيiن بiزدi ۇيiنە شاقىرىپ قوناق ەتتi. جۇمىسسىز ەكەن. “نە جازىپ ءجۇرسiڭ؟” دەپ سۇراعانىمدا:
— ازiرگە تەك كۇن كورiستiڭ قامىندا ءجۇرمiز عوي، زاكە! – دەدi دە قويدى... اسىپ-ساسپايتىن، ىردۋ-دىردۋى جوق ازامات ەدi عوي مارقۇم.
— بiر جىلدان كەيiن مۇندا مەنiڭ “جىلاعان جىلدار شەجiرەسi” دەپ اتالاتىن تاريحي-پۋبليستيكالىق ەڭبەگiم جارىق كوردi. كiتاپتى جامليحا موڭعول تiلiنە اۋدارىپ، ەكەۋمiز اۋدارماعا رەداكتسيا جاساپ، ەكi كۇن بiرگە وتىردىق. تەك اسان قايعى حاسان ءسابيتۇلىنىڭ ءتورت جول ولەڭiن اۋدارۋ ءۇشiن ەكi ساعات ۋاقىتىمىزدى جۇمسادىق. ءسوز اراسىندا جامليحا اۋدارما دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس، قازاقستان اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن اۋدارۋعا مەنiڭ ءومiرiمنiڭ كوبi كەتتi عوي. شىعارمالارى اۋدارىلعان جەكە اۆتورلار بولماسا، قازاقستان ادەبيەتiنiڭ باس شتابىنان “راحمەت” دەگەن ءسوز ەستiپ كورمەدiم. ايتەۋiر موڭعوليادان كەلگەن بiر توپ اقىن-جازۋشىلاردىڭ قاتارىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلiگiنە قابىلداندىم دەگەن ەدi.
ءيا، ءوز قابiلەتi, ءوز ەڭبەگiمەن شەت ەلدەن كەلگەن قازاقتاردىڭ جاس ۇرپاعى ءوسiپ كەلەدi. بۇعان دا شۇكiرشiلiك. ال جاسى ەگدە تارتقان، قازاعىم، اتاجۇرتىم دەپ ەڭiرەپ جەتكەن قابiلەتتi تالاي قازاق ەسكەرۋسiز قالدى. سولاردىڭ بiرi جامليحا شالۇلى ەدi. ول اتا جۇرتتا ءوز ورىنىن تابا الماي كەتتi. زەينەتكەرلiككە شىققانشا جۇمىسسىز بوس ءجۇردi. اتاجۇرتتا بiردە-بiر كiتابى شىققان جوق. قازاق ادەبيەتiن شەت تiلگە اۋدارىپ ناسيحاتتاۋدا جامليحاداي ەڭبەك سiڭiرگەن كiم بار ەدi? وسىنداي ازاماتقا “الاش” سىيلىعىن بەرسە نەتەر ەدi. باسقالارداي 10-15 جىل بولماي-اق قويسىن، بiر جىلعا بولسا دا پرەزيدەنتتiڭ ستيپەندياسىن الاتىنداردىڭ تiزiمiنە قوسسا ازاماتتىڭ ەڭسەسi كوتەرiلiپ قالاتىن ەدi عوي. ارينە قانشاما قاراپايىم، بەيۋاز جان دەگەنمەن ول iشتەي وكپەلi بولاتىن. ارينە كەلگەندەردiڭ ۇتقان تۇسى اتاجۇرتى، قارا ورمان قازاعىمەن تابىسقاندىعى شىعار. ال تiرشiلiكتە ولار كوپ نارسەدەن ۇتىلدى. وسىنى سەزگەن جەرگiلiكتi اقىن-جۋرناليست اقىن ساگيد-ۋاقاس جامليحاعا ارنالعان بiر ولەڭiندە:
جاكە، جاكە جامپوزىم ءجام-اعامىز.
جان جۇرەگiڭ دارحان بiر دالا ناعىز.
سەن ارقىلى ابايدىڭ باسقان iزiن
شىڭعىسحاننىڭ جۇرتىنان تابا الامىز.
وكپەلiسiڭ بiزدەرگە سەزەمiن مەن،
قايسار جۇرەك بارiنە توزە بiلگەن.
بايان-ولگي ءتوسiنiڭ جۋسانىسىڭ
جۇپار يiسi اڭقىعان وزەگiنەن.
— دەپ جىرلايدى. بۇل ارينە جامليحانىڭ جان دۇنيەسiن، ارمان، تiلەگiمەن رۋحاني كۇيزەلiسiن تۇسiنە بiلگەن ادامنىڭ ءسوزi.
بۇگiن ارامىزدا جامليحا جوق. بiراق ونى ۇمىتۋ مۇمكiن ەمەس، ەتكەن ەڭبەگi ونى ۇمىتتىرمايدى دا. جامليحا ءومiرiنiڭ سوڭعى جىلدارىندا قازاق تiلiندە “تاعدىر پەرنەسi” اتتى اڭگiمەلەر، ەسسە، حيقاياتتار جيناعىن دايىنداعان ەكەن. ءوزi ەكi-ءۇش جىل ءجۇرiپ شىعارا الماپتى. ول ەڭبەك ەندi جۇبايى نازيرانىڭ قولىندا ءجۇر. تيiستi مەكەمەلەر وسى ەڭبەكتiڭ جارىق كورۋiنە قول ۇشىن بەرسە ەكەن دەيمiن. جامليحا ءوز كەزەگiندە قازاق اقىن جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن موڭعول تiلiنە اۋدارۋعا قانشالىقتى كۇش سالسا، ەندiگi كەزەك بiزگە كەلدi. اقىننىڭ تاڭدامالى ولەڭدەر جيناعىمەن “يح ايل” (“قارا شاڭىراق”) رومانىن قازاق تiلiنە اۋدارىپ باستىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.
وسى جولداردى جازىپ وتىرىپ، كوپ تولعاندىم. مەنi تولعاندىرعان كوز كورگەن ادامدارىمنىڭ تاعدىرى. اقىن بولماسام دا مىنا بiر ولەڭ جولدارى ويىما ورالىپ، كوكiرەگiمدi كەرنەپ تۇرىپ الدى.
قوزى ايداعان قوڭىر جوندار — تۋعان جەر،
جازعان، سىزعان ەتكەن ەڭبەك، توككەن تەر،
بارلىعىن تۋعان جەردە قالدىرىپ،
اتاجۇرتقا اڭىراپ، اڭساپ جەتتiڭدەر.
ورالمان تاعدىر بولدىما الدە ورالعى،
تاسي الماي، اشىلا الماي كەتتiڭدەر.
موڭعوليانىڭ كوكتەمiندە گۇل اشقان،
جامليحا، ارعىنباي مەن يماشحان
اتاجۇرتتا ەلەۋسiز عانا وتسەڭ دە
ءار قايسىسىڭ ءوز الدىنا بiر داستان.
جازىلار-اۋ جۇرەكتەردiڭ جاراسى،
ارىلار-اۋ ءومiردiڭ اق پەن قاراسى،
بiرiن سۇڭقار، بiرiن شىمشىق دەگiزبەي
قابiلەتتi قادiرلەي بiل اعايىن
بارلىعى دا بiر قازاقتىڭ بالاسى.

زاردىحان قيناياتۇلى،
«تۇركىستان» گازەتى، 21. 05. 2009  جىل.