بiز ماقالامىزدا iرi مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi س.قوجانوۆتىڭ ۇرپاققا ونەگە بولارلىق ءومiر جولىنىڭ جارقىن قىرلارىنىڭ بiرi ونىڭ 1924 جىلى جۇزەگە اسىرىلعان ورتا ازياداعى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەۋدi جۇرگiزۋ كەزiندەگi قىزمەتiنە عانا توقتالماقپىز. جەر انا ءۇشiن، جان بەرiسiپ جان الىسار سول بiر كەزەڭدە ول قازاقتىڭ بiر سۇيەم جەرi ءۇشiن تاباندى تۇردە كۇرەسiپ، ۇلت مۇددەسi ءۇشiن ەشتەڭەدەن دە تايىنبايتىنىن كورسەتە بiلگەن قايراتكەر بولدى.

بiز ماقالامىزدا iرi مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرi س.قوجانوۆتىڭ ۇرپاققا ونەگە بولارلىق ءومiر جولىنىڭ جارقىن قىرلارىنىڭ بiرi ونىڭ 1924 جىلى جۇزەگە اسىرىلعان ورتا ازياداعى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەۋدi جۇرگiزۋ كەزiندەگi قىزمەتiنە عانا توقتالماقپىز. جەر انا ءۇشiن، جان بەرiسiپ جان الىسار سول بiر كەزەڭدە ول قازاقتىڭ بiر سۇيەم جەرi ءۇشiن تاباندى تۇردە كۇرەسiپ، ۇلت مۇددەسi ءۇشiن ەشتەڭەدەن دە تايىنبايتىنىن كورسەتە بiلگەن قايراتكەر بولدى.

«بولشەكتە دە، بيلەي بەر» پرينتسيپiن ۇستانعان رەسەي يمپەرياسى بۇكiل قازاق جەرiن وتارلاپ، ۋىسىنا ەندiرگەننەن كەيiن، ءوز قالاۋى بويىنشا قاسيەتتi جەرiمiزدi بiرنەشە گەنەرال-گۋبەرناتورلىققا بولشەكتەپ تاستادى. يمپەريالىق بيلiك قۇلاپ، جاڭا كەڭەستiك بيلiك ورناعاننان كەيiن بۇرىنعى يمپەريانىڭ قول استىنداعى حالىقتار كەڭەستiك نەگiزدەگi اۆتونوميالىق بيلiككە قول جەتكiزۋگە ۇمتىلدى.
1920 جىلى 26 تامىزدا بواك مەن ركفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنiڭ «اۆتونوميالى قىرعىز(قازاق) سوتسياليستiك كەڭەستiك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» ۆ.ي.لەنين مەن م.ي.كالينين قول قويعان دەكرەتi جاريالاندى.
دەكرەتتiڭ بiرiنشi پۋنكتiندە: «ركفسر-دiڭ بiر بولiگi رەتiندە اۆتونوميالى قىرعىز(قازاق) كەڭەستiك سوتسياليستiك رەسپۋبليكاسى» قۇرىلسىن دەلiندi. قازاق اكسر-iنiڭ قۇرامىنا سەمەي، اقمولا، تورعاي، ورال وبلىستارى جانە زاكاسپي وبلىسى مەن استراحان گۋبەرنياسىنىڭ قازاقتار مەكەندەگەن جەرلەرi كiردi. 26 تامىزداعى دەكرەتكە قوسىمشا رەتiندە بواك 22 قىركۇيەكتە قابىلداپ جاريالاعان قوسىمشا قاۋلىدا ءوز ماڭايىنداعى اۋداندارمەن قوسا ورىنبور دا قازاق اكسر-iنiڭ قۇرامىنا ەنگiزiلدi. سونىمەن قاتار دەكرەتتە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتiلگەن بولاتىن: «قازiر تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا ەنiپ وتىرعان قىرعىز(قازاق) تەرريتورياسىن قىرعىز(قازاق) رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا ەنگiزۋ وسى وبلىستاردىڭ حالىقتارىنىڭ بiلدiرگەن تiلەگi بويىنشا جاسالادى». (وبرازوۆانيە كازاحسكوي اسسر. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ. الما-اتا، 1957. -س 252)
زاڭ جۇزiندە كەڭەستiك نەگiزدەگi قازاق اۆتونومياسى قۇرىلعانىمەن دە ول بۇكiل بايىرعى قازاق جەرلەرiن قامتىعان جوق. بiرتۇتاس قازاق جەرلەرiن بiرiكتiرۋدە سول كەزدەگi ءارتۇرلi دارەجەدە مەملەكەتتiك، پارتيالىق قىزمەتتە وتىرعان جانە تاعى دا باسقا ۇلت جاناشىرلارىنىڭ تەر توگۋiنە تۋرا كەلدi. اسiرەسە، قوستاناي ۋەزiن، اقمولا مەن سەمەي گۋبەرنيالارىن، تۇركiستان اكسر قۇرامىندا بولعان جەتiسۋ جانە سىرداريا وبلىستارىن قازاق اۆتونومياسىنا قايتارۋ وتە قيىن ايتىس، تارتىس جاعدايىندا جۇرگiزiلدi. تالاس تۋدىرعان قوستاناي ۋەزi, اقمولا جانە سەمەي گۋبەرنيالارى 1920-21 جىلدارى قازاق اۆتونومياسىنا قايتارىلعاننان كەيiن، ەندiگi كەزەكتەگi نەگiزگi جۇمىس سىرداريا مەن جەتiسۋ وبلىستارىن قازاق اۆتونومياسىنا قايتارۋ ەدi.
1918 جىلى 20 ءساۋiر مەن 1 مامىر ارالىعىندا تۇركiستان كەڭەسiنiڭ V سەزi تۇركiستان كەڭەستiك فەدەراتيۆتiك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعاندىعىن جريالايدى. ركفسر قۇرامىنا اۆتونوميا دارەجەسiندە كiرگەن بۇل اۆتونوميانىڭ قۇرامىنا قازاقستاننىڭ سىرداريا مەن جەتiسۋ وبلىستارى كiرگەن بولاتىن.
الداعى جۇمىس وتارشىل رەسەي يمپەرياسى ءبولiپ كەتكەن قۇرىلىم نەگiزiندە پايدا بولعان بۇل اۆتونوميانىڭ قۇرامىنداعى قازاق جەرلەرiن قايتارىپ الۋ بولدى.
1924 جىلدىڭ باس كەزiنەن باستاپ ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ تەرريتورياسىندا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق تۇرعىدا مەجەلەۋدi جۇرگiزۋ جۇمىستارىنا دايىندىق باستالدى. قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركiمەن، تاجiك، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق ومiرiنە تiكەلەي قاتىستى بۇل جاۋاپتى شارانى وتكiزۋ وڭايشىلىقپەن iسكە اسقان جوق. 1924 جىلدىڭ 5 ساۋiرiندە رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتiنiڭ ساياسي بيۋروسى ورتا ازيا پارتيا ۇيىمدارىنىڭ مەجەلەۋدi جۇرگiزۋ جونiندەگi ۇسىنىستارىن قارادى. وسى iسكە تiكەلەي جاۋاپتى جانە ۇيىمداستىرۋشى ورتاازيالىق بيۋروعا ورتا ازيانىڭ ەتنوگرافيالىق، ساياسي جانە ەكونوميكالىق كارتالارىن جانە تاعى باسقا قاجەتتi ماتەريالداردى دايارلاپ، ورتالىق كوميتەتكە تاپسىرۋ جۇكتەلدi. وسى جۇمىستاردى اتقارۋ ءۇشiن ورتالىق كوميسسيا جانە ءار رەسپۋبليكالاردىڭ وكiلدەرiنەن كۇرىلعان كومەكشi كوميسسيالار قۇرىلدى. 1924 جىلى 12 ماۋسىمدا رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتi «ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن ۇلتتىق مەجەلەۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. قاۋلى نەگiزiندە ورتالىق كوميسسياعا جاڭادان قۇرىلاتىن رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردىڭ وكiلدەرiن قاتىستىرا وتىرىپ، بولاشاق قۇرىلعالى جاتقان رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردىڭ شەكارالارىن انىقتاپ شىعۋ تاپسىرىلدى. ورتالىق كوميسسيانىڭ جانىنان ۇلتتىق بيۋرولار، قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق كومەكشi كوميسسيالار ۇيىمداستىرىلدى.
وسى بiر جاۋاپتى كەزەڭدە تۇركiستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، رك(ب)پ وك ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ مۇشەسi قىزمەتتەرiن اتقارعان سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ اتقارعان قىزمەتiن ەرەكشە ءبولiپ ايتۋعا بولادى. ول سىرداريا مەن جەتiسۋ وبلىستارىن قازاق اۆتونومياسىنا قوسۋعا قارسىلىق بiلدiرگەندەرگە، سىرداريا مەن جەتiسۋ وبلىستارىنىڭ تەرريتورياسىنان بiراز جەرلەردi قارماپ قالعىسى كەلگەن وزگە رەسپۋبليكالار باسشىلارىنا باتىل تويتارىس بەرiپ، ۇلتتىق تەرريتوريالىق مەجەلەۋدi جۇرگiزۋ كەزiندە كورشi رەسپۋبليكالاردىڭ تەرريتورياسىندا قالىپ بارا جاتقان قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ۇسىنىس-پiكiرلەردiڭ باستاماشىسى بولدى. اسiرەسە ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدان قازاق اۆتونومياسى ءۇشiن بولاشاقتا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن تاشكەنت قالاسىن قازاق اۆتونومياسىنا قوسۋ جونiندەگi كۇرەسi ءوز الدىنا بiر اڭگiمە.
كەڭەستiك كەزەڭدە جازىلعان تاريحي وقۋلىقتاردا ۇلتتىق قايراتكەردiڭ تاشكەنت قالاسىن جانە ونىڭ توڭiرەگiندەگi قازاق جەرلەرiن قازاق اۆتونومياسىنا قوسۋ جونiندەگi تابىندى تالابى: «تاشكەنت حالقى ۇلتتىق قۇرامى جاعىنان، ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتi جاعىنان وزبەكستانمەن كوبiرەك بايلانىستى بولا تۇرسا دا، س.قوجانوۆ جانە باسقا دا قازاقتىڭ ۇلتشىل ۋكلونيستەرi تاشكەنتتiڭ قازاقستانعا بەرiلۋiن تالاپ ەتتi»،-دەپ بۇرمالانىپ، ونىڭ قازاق حالقى ءۇشiن ساياسي جانە ەكونوميكالىق ماڭىزى بار قالا ءۇشiن كۇرەسi جوققا شىعارىلدى.
1924 جىلى 8 شiلدەدە بولعان رك(ب)پ قازاق وبلىستىق كوميتەتiنiڭ ماجiلiسiندە تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنان ءبولiنiپ قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا كiرەتiن قازاق اۋداندارىن باسقارۋ جانە قابىلداۋ ءتارتiبi تۋرالى جانە رك(ب)پ وك ورتا ازيالىق بيۋروسى جانىنداعى تەرريتوريالىق كوميسسياعا وكiلدەر تاعايىنداۋ تۋرالى ماسەلەلەر قارالدى. وسى ماسەلەلەر ماجiلiستە تالقىلانىپ مىناداي قاۋلى قابىلداندى: ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىن مەجەلۋ جونiندەگi تەرريتوريالىق كوميسسيانىڭ قۇرامىنا كازاتكومنىڭ توراعاسى س.مەڭدەشەۆ كوميسسيا توراعاسى، ەگiن شارۋاشىلىعى حالىق كوميسسارى ءا.الiبەكوۆ، كوميسسيا مۇشەلiگiنە كانديدات ت.جۇرگەنوۆ بەكiتiلسiن. تۇركiستان قازاقتارى اتىنان ۇسىنىلعان س.قوجانوۆ، ن.سىرعابەكوۆ، س.ەسقاراەۆتاردىڭ كانديداتۋرالارى دا بەكiتiلدi.
ماجiلiستە تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنان بولiنەتiن قازاق اۋداندارىن باسقارۋ جانە قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا قابىلداۋ ءۇشiن قۇرامىندا س.مەڭدەشەۆ، ءا.الiبەكوۆ، س.ەسقاراەۆ، ن.سىرعاباەۆ جانە ت.جۇرگەنوۆ بار رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇرىلدى. رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ توراعاسى س.مەڭدەشەۆ ونىڭ ورىنباسارلارى بولىپ ءا.الiبەكوۆ جانە س.ەسقاراەۆ تاعايىندالدى. رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتiڭ مۇشەلiگiنە كانديداتتار بولىپ س.قوجانوۆ، Iزباساروۆ، ج.مىڭباەۆ بەكiتiلدi. رەۆكومنىڭ سايلانعان قۇرامىنا رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت جونiندە ەرەجەنi دايىنداپ، ۇسىنۋ تاپسىرىلدى. وسى ماجiلiستە قارالعان باستى ماسەلەلەردiڭ تاعى بiرi بولاشاق استانانىڭ جاعدايى بولاتىن. ءماجiلiس قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىن ورىنبور قالاسىنان iشكi قازاق اۋداندارىنا كوشiرۋ جونiندەگi ماسەلەنi قاراپ: ورتالىقتىڭ جەرگiلiكتi حالىقتىڭ تىعىز بولiگiنە جاقىندىلىعىنىڭ قاجەتتiلiگiنە سونداي-اق قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبiر بولiكتەرiنiڭ شاشىراڭقىلىعىن ەسەپكە الا وتىرىپ، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعىن ورىنبور گۋبەرنياسىنان اۋىستىرۋدىڭ قاجەتتiلiگiنە بايلانىستى جانە قازاق ەلi ءۇشiن وڭتۇستiك وبلىستاردىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي ۇلكەن ماڭىزىن جانە قازاقستاننىڭ ورتا ازيالىق ەكونوميكالىق بiرلەستiككە قاتىسۋىن ەسكەرiپ، قازاقستاننىڭ ورتالىعىن ورىنبوردان قازاقتار تىعىز قونىستانعان اۋدانعا كوشiرۋ وسى ماقساتتا رك(ب)پ وك-نەن ۋاقىتشا تاشكەنت قالاسىن پاتەر رەتiندە پايدالانۋعا رۇقسات بەرۋiن سۇراعان قاۋلى قابىلدادى.(قر پم. 139-ق، 1-ت، 818 ۆ-iس، 71-72 پ.پ.)
رك(ب)پ ورتا ازيا بيۋروسى جانىنان قۇرىلعان قازاقستاندىق كوميسسيا وكiلدەرi تەرريتوريالىق مەجەلەۋگە بايلانىستى، الداعى قۇرىلعالى جاتقان رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتiك قۇرىلىمىنا بايلانىستى وزدەرiنiڭ ۇسىنىستارىن جاسادى. قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلعالى جاتقان وبلىستاردىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا قاتىسىپ، سول ايماقتاعى حالىقتاردىڭ ەتنوگرافياسىنا قاتىستى جانە باسقا دا كەرەكتi مالiمەتتەردi جينادى. بۇل قازاق كوميسسياسىنىڭ سول كەزدەگi باتىل دا دۇرىس شەشiمدەرiنiڭ بiرi, ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەۋدi جۇرگiزۋ بارىسىندا قازاق اۆتونومياسىن وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالدىرۋ جونiندەگi ۇسىنىسى ەدi.
حات اۆتورلارى مەجەلەۋدiڭ ناتيجەسiندە سىرداريا مەن جەتiسۋ وبلىستارى جانە تۇركiستاننىڭ امۋداريا وبلىستارى سونداي-اق حورەزمنiڭ قازاقتار مەن قاراقالپاقتار مەكەندەگەن حوجەلi وبلىسىنىڭ قازاق اۆتونومياسىنا قوسىلاتىندىعىنا بايلانىستى ونىڭ تەرريتورياسى كەڭەيگەننەن كەيiن استانانى قازاقتار تىعىز ورنالاسقان سىرداريا وبلىسىنا اۋىستىرۋدىڭ قاجەتتiگiن دالەلدەيدi. ەكiنشiدەن، قازاق دەلەگاتسياسى قازiرگi ۋاقىتتا قازاق اۆتونومياسىندا ەۆروپالىقتار 54 پروتسەنتتi, قازاقتار 45 پروتسەنتتi قۇراپ وتىرعاندىعىن، كومپارتياداعى كوممۋنيستەردiڭ 94 پروتسەنتi ەۆروپالىقتار ەكەندiگiن ايتا كەلiپ، بۇنداي جاعدايدا ۇلتتىق رەسپۋبليكا ءۇشiن كومپارتيانىڭ ۇلتتىق سياساتتى جۇرگiزۋi قيىندىققا ۇرىناتىنىن العا تارتتى. ياعني ۇلتتىق مەجەلەۋدi جۇرگiزۋ بارىسىندا قازاقتار كوپشiلiك قۇرايتىن وبلىستار قازاقستانعا قوسىلىپ، ناتيجەسiندە ۇلتتىق رەسپۋبليكا قۇرۋعا كەڭ جول اشىلماق. ۇشiنشiدەن، قازاق دەلەگاتسياسى قازاق حالقىنىڭ ساندىق قۇرامىنا كەڭiنەن توقتالىپ قازاق اۆتونومياسى مەن تۇركiستان اۋماعىندا 5 500 000 قازاق تۇراتىندىعىن جانە كورشi قىتاي، مونعوليا مەملەكەتتەرiندە تۇراتىن ميلليونعا جۋىق قازاقتاردىڭ تەرريتوريالىق جاعىنان قازاقستانمەن تىعىز بايلانىستىعىنا توقتالىپ، بۇدان ارعى ويلارىن بىلاي دەپ جازادى: «تۇركiستان وبلىستارىنداعى قازاقتار وسى ۋاقىتقا دەيiن تولىق ەگەمەندi رەسپۋبليكادا ءومiر سۇرمەسە دە، كەڭ اۆتونوميالى جاعدايدا بولىپ، وزدەرiنە دەگەن ۇكiمەتتiڭ ناقتى كوزقاراسىن قالىپتاستىرا بiلدi. ولار قازiرگi ۋاقىتتا بۇقاراداعى، حورەزمدەگi ءوز قانداستارىمەن بiرiگiپ، تاۋەلسiز وزبەك جانە تۇركiمەن سوتسياليستiك رەسپۋبليكاسىن قۇرىپ جاتقان وزبەكتەر جانە تۇركiمەندەرمەن بiر جاعدايدا ءومiر ءسۇردi. حورەزمنiڭ حوجەلi وبلىسى حالقىنىڭ دا ساياسي كوڭiل-كۇيiن ەسكەرۋiمiز كەرەك. قازاق اۆتونومياسىنداعى حالىق ءومiرiنiڭ وزەكتi ماسەلەلەرiن قالىپتى رەتتەۋ جانە باسقارۋ ءۇشiن فەدەراتسيا جۇيەسiندە ونىڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكiندiكتەرi كەڭەيتiلۋi قاجەت. تۇركiستان وبلىستارىنىڭ قازاق اۆتونومياسىنا قوسىلۋىنا بايلانىستى ونىڭ قىتاي جانە مونعوليا مەن شەكاراسى ۇزارادى جانە بۇل شەكارانىڭ ارجاعىندا قازاق اكسر-i مەن تۋىستىق جانە ەكونوميكالىق جاعىنان تىعىز بايلانىستى قازاقتار تۇرادى. بۇل قازاقتاردىڭ كسرو مەن قاتىناسىنا دۇرىس جاعداي جاساۋ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعىنان ماڭىزى ۇلكەن. قازاق اكسر-نىڭ وسىنداي جاعدايى قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇقىقتىق جاعدايىن كورشi ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىمەن تەڭ دارەجەدە قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدi. وسى جاعدايلاردىڭ ءبارiن ەسكەرگەن كيروبكوم بيىلعى جىلعى 26 تامىزدا بولعان پلەنۋمىندا بۇل ماسەلەگە بايلانىستى بiر اۋىزدان وڭدى شەشiم قابىلدادى. بiزدiڭ قازاقتار ءۇشiن مەجەلەۋدiڭ ناتيجەسi جوعارىدا ايتىلعاندارمەن قاتار، كسرو-عا تiكەلەي كiرەتiن قازاق اكسر-ىن تاۋەلسiز رەسپۋبليكا دەپ جاريالاۋ دەپ بiلەمiز». (قر پم. 719-ق، 1-ت، 336-iس، 173-174 پ.پ.)
قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسiن كەڭەيتiپ، وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالدىرۋ س.قوجانۇلىنىڭ باستى ارماندارىنىڭ بiرi بولاتىن. جوعارىدا رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتiنە جازىلعان حاتتىڭ بەلسەندi اۆتورلارىنىڭ بiرi بولىپ، نەگiزگi دايەكتەر مەن پiكiرلەر ۇسىنعان دا س.قوجانۇلى ەدi. وكiنiشتiسi, قول استىنداعى از ۇلتتاردىڭ تاعدىرىن ءوز قالاۋلارىمەن شەشiپ ۇيرەنگەن ورتالىق «بۇنداي ۇلكەن تەرريتوريادا از ساندى حالىقپەن، ارتتا قالعان ەكونوميكامەن، ساۋاتسىز حالىقپەن، جەرگiلiكتi كەڭەستiك مامانداردىڭ وتە ازدىعى، ركفسر-دىڭ كومەگiنسiز مەملەكەتتiك باسقارۋ مۇمكiن ەمەس» دەگەن سياقتى قيسىنسىز دالەل سىماقتاردى العا تارتىپ بۇل ۇسىنىستى قابىلداماي تاستادى.
سۇلتانبەك قوجانۇلى 1924 جىلى قازان ايىنداعى ستاليننiڭ اتىنا جازعان حاتىندا ۇلتتىق مەجەلەۋدiڭ ناتيجەلەرiن بايانداي وتىرىپ: «قالاي ەسەپتەسەكتە قازاقستانداعى ەۆروپالىقتار سانى جاعىنان كوپ بولىپ 54 پروتسەنتتi قۇراپ وتىر، قازاقتار 46 پروتسەنت عانا. قازاقستانداعى رك(ب)پ ۇيىمدارىنداعى قازاقتاردىڭ قۇرامى 6 پروتسەنت (368 ادام). ونىڭ ۇستiنە قازاق كوممۋنيستەرi بارلىق پارتيا بولiمدەرiندە شاشىراپ كەتكەن»، - دەۋمەن قاتار، جiك-جiككە بولiنگەن باسقارۋ اپپاراتىن بiر ورتالىققا بiرiكتiرiپ، پارتيالىق-كەڭەستiك باقىلاۋدى كۇشەيتۋ، قالىپتاسىپ وتىرعان تۇڭعيىقتان شىعۋدىڭ جولدارى جونiندە ءوز ۇسىنىستارىن بiلدiرەدi. ال 1924 جىلى 29 جەلتوقسان كۇنi قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعىن اۋىستىرۋدىڭ قاجەتتiلiگiنە بايلانىستى ستاليننiڭ اتىنا جازعان ەكiنشi حاتىندا: «توت كۋرەز چتو كيرگيزي ۆ سوبستۆەننوي رەسپۋبليكە زانيمايۋت پولوجەنيە ناتسمەن، نادو يزجيت. پرولەتارسكوە رۋكوۆودستۆو دولجنو وسۋششەستۆلياتسيا نە ۆ پوريادكە پلەنەنيا كيرپارتينتەلەگەنتوۆ ۆ پرولەتارسكوم تسەنترە، كاك ورەنبۋرگ، ا ۆ جيۆوي ماسسوۆوي رابوتە. پرولەتارسكوە رۋكوۆودستۆو نيسكولكو نە وبلەگچاەتسيا ۋۆەليچەنيەم چيسلەننوستي رۋسسكوگو كرەستيانستۆو ۆ سوستاۆە ناسەلەنيا، ا، ناوبوروت، زاترۋدنياەتسيا وبوسترەنيەم تراديتسيوننوي مەجناتسيونالنوي ۆراجدى ي نەيزبەجنوي وتسەنكوي پرولەتارسكوگو رۋكوۆودياششەگو ۆليانيە، كاك رۋسسكوگو ناتسيونالنوگو زاسيليا. پرولەتارسكوە رۋكوۆودستۆو دولجنو ۆىراجاتسيا نە ۆ «لەيالنوم» زاستوە، ا ۆ رازۆەرنۋتوم، رازۆيۆايۋششەيسيا حوزيايستۆەننوي ي وبششەستۆەننوي جيزني سترانى...» دەگەن بولاتىن. (قر پم. 141-ق، 1-ت، 1129-iس، 79-80 پ.پ.)
سان جاعىنان قازاقتاردى ۇلتتىق كوپشiلiككە اينالدىرۋ ناتيجەسiندە رك(ب)پ قۇرامىنداعى قازاقتاردىڭ سانىن كوبەيتۋ جانە قازاقستاندى شىن مانiسiندە ۇلتتىق نەگiزدەگi رەسپۋبليكاعا اينالدىرۋ سۇلتانبەك قوجانۇلىنىڭ باستى ارمانى بولعانىن اڭعارامىز.
ورتا ازيا تەرريتوريالارىن ۇلتتىق مەجەلەۋگە بايلانىستى رك(ب)پ وك ورتا ازيالىق بيۋروسى جانىنان قۇرىلعان قازاقستاندىق كوميسسيانىڭ اتقارعان جۇمىستارىنىڭ بارىسى 1924 جىلى 26 تامىز كۇنi بولعان رك(ب)پ قازاق وبلىستىق كوميتەتiنiڭ ماجiلiسiندە تىڭدالدى. سۇلتانبەك قوجانۇلى بۇل ماجiلiسكە ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ وكiلi رەتiندە قاتىسادى. ماجiلiستە قازاقستاندىق دەلەگاتسيانىڭ باسشىسى قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى س.مەڭدەشەۆ بايانداما جاساپ، قازاق اۆتونومياسىنا قوسىلعالى جاتقان سىرداريا مەن جەتiسۋ وبلىستارىنىڭ شەكارالارىن ايقىنداۋ جۇمىستارى قيىنشىلىقتارمەن جۇرگiزiلiپ جاتقاندىعىنا توقتالادى. اتاپ ايتقاندا س.مەڭدەشەۆ رك(ب)پ قازاق وبلىستىق كوميتەتiنiڭ تورالقا مۇشەلەرiن ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس ورتالىق كوميتەتتiڭ وكiلi جانە ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ توراعاسى زەلەنسكيدiڭ توراعالىعىمەن ءار ۇلتتان ءۇش ادامنان تۇراتىن كوميسسيا ۇيىمداستىرىلعاندىعىن جانە بۇل كوميسسيامەن قاتار ەكونوميكالىق كوميسسيا دا ۇيىمداستىرىلعاندىعىن بايانداي كەلiپ، ۇلتتىق تەرريتوريالىق مەجەلەۋدi جۇرگiزۋ جۇمىستارىنداعى تالاس تۋدىرىپ وتىرعان جەرلەرگە ايرىقشا توقتالىپ وتەدi. «تاشكەنت ۋەزiنەن باستايىن. بۇل ۋەزدiڭ ۇلتتىق قۇرامى ءتورت توپقا بولiنگەن: بiرiنشiسi شىعىس توبى، وعان انگرەن وزەنi بويىنداعى قۇرامالاردان تۇراتىن 8 بولىس كiرەدi. قازاق دەلەگاتسياسى ولاردى قازاق ۇلتىنا جاتقىزسا، وزبەك دەلەگاتسياسىنىڭ وكiلدەرi ولاردى وزبەك تەگiنەن دەپ دالەلدەۋدە. ەكiنشi توپقا شىرشىق وزەنiنiڭ سول جاعالاۋىنداعى قازاقتار كوپشiلiك قۇرايتىن 8 بولىستان تۇراتىن توپ جاتادى. ءۇشiنشi ورتا 4 بولىستان تۇراتىن، حالقىنىڭ قۇرامى تالاس تۋدىرىپ: وزبەكتەردiڭ نۇسقاسى بويىنشا 1920 جىلعى ساناقتا وزبەكتەر كوپشiلiك قۇراعان، ال قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ ويىنشا قازاقتار كوپشiلiك قۇرايتىن توپ. ءتورتiنشi تاشكەنت ۋەزiنiڭ باتىس جاعى ءسوزسiز قازاقتار كوپشiلiك قۇرايتىن توپ. قازاق بيۋروسىنىڭ جوباسى بويىنشا بارلىق تاشكەنت ۋەزiن قازاقستانعا جاتقىزۋ ۇسىنىلدى. وزبەك بيۋروسىنىڭ جوباسى بويىنشا قازاقستانعا تەك قانا ءتورتiنشi توپتى جاتقىزۋ ۇسىنىلدى. وسىلايشا كوميسسيانىڭ قاراۋىنا 2 جوبا كەلiپ ءتۇستi. بiرiككەن تالقىلاۋدىڭ ناتيجەسiندە كوميسسيا تاشكەنت قالاسىن ءوزiنiڭ 30 ۆەرست ايماعىمەن قوسا وزبەك رەسپۋبليكاسىنا جاتقىزۋ جونiندە شەشiم قابىلدادى». بۇدان ءارi س.مەڭدەشەۆ ەكiنشi تالاس تۋدىرىپ وتىرعان ءمىرزاشول ۋەزiنە توقتالىپ، پiكiر-تالاس ناتيجەسiندە بۇل ماسەلەگە بايلانىستى قازاقستاندىق دەلەگاتسيانىڭ ۇسىنىسى قابىلدانعاندىعىنا، مەجەلەۋگە بايلانىستى بارلىق جۇمىستاردى 15 كىركۇيەككە دەيiن بiتiرۋ كەرەكتiگiنە توقتالدى. وسى ماجiلiستە س.مەڭدەشەۆتىڭ بايانداماسىنا سايكەس: «تاشكەنت قالاسى قازاقتاردىڭ مەكەن-قونىستارىمەن تىعىز قورشالعاندىعى جاعدايىن ەسكەرiپ، ورتالىق كوميتەتتەن تاشكەنت قالاسىن وزبەك رەسپۋبليكاسىنا بەرۋ جونiندەگi ماسەلەنi قايتا قاراۋ سۇرالسىن دەگەن» قاۋلى قابىلداندى. (قر پم. 141-ق، 1-ت، 818-ۆ-iس، 110-112 پ.پ.)

جالعاسى بار...