قاراشانىڭ سوڭعى كۇندەرiندە مينسكiدە كەدەندiك وداق تۋرالى كەلiسiمشارتتارعا نۇكتە قويىلماق. ساراپشىلار كەدەندiك وداقتىڭ رەسەيگە عانا تيiمدi بولاتىندىعىن ايتادى. ويتكەنi, 2010 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ iسكە قوسىلاتىن بۇل شارا بويىنشا ءۇش مەملەكەتتiڭ دە كەدەندiك باج سالىعى ءوزارا تەڭەستiرiلەدi. مۇنداي جاعدايدا شەتەلدەن اكەلiنەتiن تاۋارلارعا سالىناتىن سالىقتار 10-20%-عا دەيiن كوتەرiلەدi, تيiسiنشە باعا دا وسى دەڭگەيدە وسەدi دەپ جوسپارلانۋدا. كەز كەلگەن تاۋارعا سالىناتىن كەدەندiك باج سالىعى بەلورۋسسيادا دا، قازاقستاندا دا رەسەيدەن اناعۇرلىم تومەن ەكەن.

دەمەك، بۇل جەردە ۇتىلاتىن تاعى دا ەكونوميكالىق مۇكiندiكتەرi از، حالقىنىڭ سانى رەسەيدەگi 150 ميلليوننىڭ ون پايىزىنا دا جەتپەيتiن، بiر كەزدەرi وسى يمپەريانىڭ بودانىندا بولعان ەكi مەملەكەت بولىپ وتىر. بۇل رەتتە بەلورۋسسيا وزدەرiنiڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرi تۇرعىسىنان تاعى بiر ساراپتاما جاساۋعا بەلسەنە كiرiسiپ كەتتi. ەگەر دە بەلارۋس ۇكiمەتi الدەنەدەن سەكەم الىپ، بۇل جولعى قۇجاتتارعا قول قويۋدان باس تارتاتىن بوسلا، كەدەندiك وداقتىڭ بولاشاعىنا بالتا شابىلۋى دا مۇمكiن.

قاراشانىڭ سوڭعى كۇندەرiندە مينسكiدە كەدەندiك وداق تۋرالى كەلiسiمشارتتارعا نۇكتە قويىلماق. ساراپشىلار كەدەندiك وداقتىڭ رەسەيگە عانا تيiمدi بولاتىندىعىن ايتادى. ويتكەنi, 2010 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ iسكە قوسىلاتىن بۇل شارا بويىنشا ءۇش مەملەكەتتiڭ دە كەدەندiك باج سالىعى ءوزارا تەڭەستiرiلەدi. مۇنداي جاعدايدا شەتەلدەن اكەلiنەتiن تاۋارلارعا سالىناتىن سالىقتار 10-20%-عا دەيiن كوتەرiلەدi, تيiسiنشە باعا دا وسى دەڭگەيدە وسەدi دەپ جوسپارلانۋدا. كەز كەلگەن تاۋارعا سالىناتىن كەدەندiك باج سالىعى بەلورۋسسيادا دا، قازاقستاندا دا رەسەيدەن اناعۇرلىم تومەن ەكەن.

دەمەك، بۇل جەردە ۇتىلاتىن تاعى دا ەكونوميكالىق مۇكiندiكتەرi از، حالقىنىڭ سانى رەسەيدەگi 150 ميلليوننىڭ ون پايىزىنا دا جەتپەيتiن، بiر كەزدەرi وسى يمپەريانىڭ بودانىندا بولعان ەكi مەملەكەت بولىپ وتىر. بۇل رەتتە بەلورۋسسيا وزدەرiنiڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەرi تۇرعىسىنان تاعى بiر ساراپتاما جاساۋعا بەلسەنە كiرiسiپ كەتتi. ەگەر دە بەلارۋس ۇكiمەتi الدەنەدەن سەكەم الىپ، بۇل جولعى قۇجاتتارعا قول قويۋدان باس تارتاتىن بوسلا، كەدەندiك وداقتىڭ بولاشاعىنا بالتا شابىلۋى دا مۇمكiن.
ونىڭ ۇستiنە قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى ديۆەرسيفيكاتسيالانباعان. قازاقستان كەڭەس وداعى كەزiندە شيكiزات ەلi اتانىپ ەدi. ازiردە سول شيكiزاتتىق باعىتىنان اينىعان جوق. كەرiسiنشە، كەڭەس وداعى كەزiندە بار بولعان زاۋىت-فابريكالاردىڭ ەسiگi بۇگiن تارس جابىلعان. ساراپشىلار رەسەي مەن بەلورۋسسيانىڭ ەكونوميكاسىنىڭ بiرشاما العا كەتكەندiگiن ايتادى. ال، ءوندiرۋشi سەكتوردى تۇرالاتىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ بۇل مەملەكەتتەرمەن يىق تەڭەستiرۋi قيىنعا سوعادى. كەز كەلگەن وداق دامۋ دەڭگەيi مەن قوعامداعى تۇتىنۋشىلاردىڭ سانى قارايلاس بولعان جاعدايدا دۇنيەگە كەلەدi. بۇل رەتتە رەسەيدiڭ الىپ تيران ەكەندiگiن ەستەن شىعارماعان ابزال. وندا 150 ميلليون حالىق تۇرادى. ال، قازاقستان مەن بەلورۋسسيادا 16 جانە 10 ميلليون عانا حالىق بار. دەمەك، قاي جاعىنان الىپ قاراساڭىز دا رەسەيدiڭ ۇلەس سالماعى باسىم تۇسەتiندiگi ايقىن. ياعني، بۇل رەتتە بiز قايتادان اجداھانىڭ اۋزىنا بارىپ تۇسەدi ەكەنبiز.
كەدەندiك وداق قۇرۋ iسi بەك (بiرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭiستiك) قۇرۋ تۋرالى كەلiسiمنەن كەيiن قولعا الىنعانى بەلگiلi. بۇعان - رەسەي، ۋكراينا، قازاقستان جانە بەلورۋسسيا مەملەكەتتەرi بەل شەشە كiرiسكەن بولاتىن. بiراق، ۋكرايناداعى ساياسي جۇيەنiڭ وزگەرۋiنە وراي، بەك-تi جاساقتاۋ iسi جۇزەگە اسپايتىن بولدى. سول كەزدiڭ وزiندە تاراپتار كەدەندiك وداقتى ۋكرايناسىز-اق جاساقتاۋ قاجەتتiگiنە توقتالىپ، ءوزارا كەلiسiمگە كەلدi. ءسويتiپ، كەلەسi جىلدان باستاپ رەسەي، بەلورۋسسيا جانە قازاقستان اراسىندا ەركiن تاۋار اينالىمى جانە وزگە شەتەلدiك تاۋارلارعا بiردەي باج سالىعى سالىناتىن بولادى. بۇعان وزگە تمد ەلدەرiندەگi ساراپشىلار نە دەيدi ەكەن؟

الەكساندر كلاسكوۆسكي، بەلاپان اقپاراتتىق كومپانياسىنىڭ جەتەكشiسi (مينسك):

حالىق كەدەندIك وداققا كۇمانمەن قارايدى

- بەلارۋستە كەدەندiك وداققا بايلانىستى پiكiر قايشىلىعى تۋىنداپ وتىر. رەسمي تۇلعالار نەگiزiنەن وپتيميستiك كوزقاراستا. ولاردىڭ ويىنشا، مۇنداي وداق بiزدiڭ ەكونوميكامىزعا تيiمدi كورiنەدi. اسiرەسە، رەسەيدەن مۇنايدى باج سالىعىنسىز الامىز دەگەن دامە بار. بۇل ماڭىزدى دا، ويتكەنi, نوۆوپولوتسك جانە موزىر مۇناي ءوندiرۋ زاۋىتتارىندا وندiرiلەتiن مۇناي ونiمدەرiن ەكسپورتتاۋ بەلارۋس قازىناسىنا مول پايدا اكەلiپ وتىر.
سونداي-اق، بيزنەسمەندەردiڭ بiرازى بارلىق پروتەكتسيونيستiك كەدەرگiلەر جويىلعاننان كەيiن بiزدiڭ تاۋارلارىمىز باسەكەلەستiككە توتەپ بەرە الماي قالادى دەپ قاۋiپتەنەدi.
بiرقاتار ەكونوميستەر مەن ساياساتتانۋشىلار (ساياساتتانۋشى ۆالەري كاربالەۆيچ) كەدەندiك وداق ەۋرووداقپەن ەركiن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ مۇمكiندiگiنە كەدەرگi كەلتiرەدi دەپ ويلايدى. ونداي مۇمكiندiك ەۋرووداقتىڭ بەلورۋسسيانى «شىعىس سەرiكتەستiك» باعدارلاماسىنا قوسقاننان كەيiن تۋىنداپ وتىر.
پرەزيدەنت الەكساندر لۋكاشەنكونىڭ پiكiرiنە كەلەر بولساق، ول دا ەكiۇشتى. اۋەلi, وسىدان بiر-ەكi اي بۇرىن «مينسك ءۇشiن كەدەندiك وداق تيiمدi مە، الدە ەۋروپامەن ەركiن ساۋدا ايماعىن قۇرۋ تيiمدi مە؟» دەگەن ساۋال قويعان اۆستريالىق جۋرناليسكە «بiز قاي جوبا بiرiنشi iسكە قوسىلادى، سوعان باسىمدىق بەرەمiز» دەپ جاۋاپ بەرگەن بولاتىن. دەمەك، لۋكاشەنكو باتىسپەن دە، رەسەيمەن دە جاقسى قارىم-قاتىناس ۇستاۋعا دايىن. ەگەر، ەۋروپامەن اراداعى قارىم-قاتىناستار جولعا قويىلاتىن بولسا، ودان دا باس تارتپايدى، ال رەسەيمەن اراداعى ءوزارا شيەلەنiس كۇشەيە بەرەتiن بولسا، وندا كەدەندiك ۇشتiككە قاتەر تونەدi دەگەن ءسوز.
ال، جاقىندا عانا، پرەزيدەنت لۋكاشەنكو وسى iسكە بايلانىستى ءوزiنiڭ كۇدiگiن دە جاسىرماي اتاپ ءوتتi. بەلتا اگەنتتiگiنiڭ حابارلاۋى بويىنشا: «تۋراسىن ايتسام، كەدەندiك وداق شارتتارىن كەلiسۋ كەزەڭiندە بەلورۋسسيانىڭ ەكونوميكالىق جانە سىرتقى ساياسي مۇددەلەرi تولىقتاي ەسكەرiلدi مە، وسى جاعى مەنi الاڭداتادى» دەگەن مالiمدەمە جاسادى.
مينسكiدە وسى ايدىڭ اياعىندا ەۋرازەق مەملەكەتارالىق كەڭەسi وتپەك. بۇل كەڭەستە قازاقستان، رەسەي جانە بەلورۋسسيا اراسىنداعى كەدەندiك وداقتىڭ قۇرىلۋىن جۇزەگە اسىراتىن قۇجاتتارىنا قول قويىلاتىن بولادى. «سوڭعى شەشiم قابىلداۋ قارساڭىندا مەن بارلىقتارىڭىزدان، بارiنەن بۇرىن ۇكiمەتتەن دايىندىق كەزiندە قول جەتكiزگەن ناتيجەلەر جايىندا تولىق جانە جان-جاقتى ەسەپتi تالاپ ەتەمiن. كەدەندiك وداق وداق قۇرۋ كەزiندەگi كەدەرگiلەر مەن پروبلەمالاردى شەشە الا ما؟» دەگەن ساۋال تاستادى ول.
تاۋەلسiز ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنە جۇگiنسەك، 10 جىلدان استام ۋاقىت بەلارۋس رەسەيمەن كەدەندiك وداق قۇرۋعا تالپىنىس جاسادى، ناتيجەسi ساۋدا سوعىسىمەن اياقتالدى. سوندا ۇشتiك وداق قۇرۋ جەڭiل بولعانى ما؟
سونداي-اق، ەكونوميستەر بەلورۋسسيا مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى تىم قارقىندى ەمەس ەكەندiگiن ايتادى. دەمەك، بۇل ەكi مەملەكەت ءۇشiن بiرىڭعاي كەدەندiك كەڭiستiك تىم تيiمدi ەمەس.
«كەدەندiك وداق قۇرۋعا بارiنەن بۇرىن رەسەي مۇددەلi» دەيدi بەلارۋستiك «ستراتەگيا» ساراپتاما ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى لەونيد زايكو. ونىڭ پiكiرiنشە، «قازاقستان مەن بەلارۋس ءۇشiن ەركiن ساۋدا ايماعى جەتكiلiكتi بولاتىن».
ال، رەسەي مەن بەلارۋس قارىم-قاتىناسىنىڭ تاجiريبەسiنە جۇگiنەتiن بولساق، مينسك پەن ماسكەۋ قول قويىلعان كەلiسiمشارتتاردىڭ ءوزiن ءوز ىڭعايىنا قاراي بۇرعىسى كەلiپ تۇرادى. تاراپتاردىڭ ارقايسىسى ونى وزiنە قاراي بەيiمدەي باستايدى. دەمەك، كەدەندiك ۇشتiك وداعىن قۇرۋ تۋرالى قۇجاتتارعا قول قويۋ - ونىڭ تيiمدi جۇمىس iستەۋiنiڭ كەپiلi بولا المايدى.
سونىمەن قاتار، قاراپايىم بەلارۋستiكتەر جەڭiل ماشينالاردى ەنگiزۋدە كەدەندiك باج سالىعى شارىقتاپ ءوسiپ كەتەدi دەپ ۇرەيلەنەدi. قازiر سالىقتىڭ بۇل ءتۇرi رەسەيمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن. سول سەبەپتi دە ەۋروپادان اكەلiنگەن ەسكi كولiكتەر بiزدە كوپ. ەگەر، كەدەندiك وداق اياسىندا باج سالىعى تەڭەستiرiلەتiن بولسا، ەسكi شەتەلدiك كولiكتەر بiردەن 2-3 مىڭ دوللارعا قىمباتتايتىن بولادى. دەمەك، قاراپايىم تۇرعىندار كەدەندiك وداققا كۇمانمەن قارايدى.

اننا حريپۋنسكايا، ۋكراينالىق ساياسي ساراپشى:

رەسەيگە سەنIم جوق

- ۋكراينا بيلiگi سوڭعى بەس جىلدا رەسەي قاتىسقان بiرلەستiكتەر مەن وداقتاردان باس تارتىپ وتىر. بۇعان سەبەپ، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى ساياسي داعدارىس. ءسوز جۇزiندە رەسەي ۋكراينانى تيiمدi ارiپتەس دەگەنiمەن، iس جۇزiندە ەكi ەل دە بiر-بiرiمەن ارالاسۋعا قۇلىقسىز بولدى. ەكiنشiدەن، رەسەيدiڭ مۇندا باسىم رولگە يە بولا الاتىندىعى انىق. سوندىقتان، قوسالقى ءرولدi ويناعىسى كەلمەيتiن ۋكراينا وزگە مەملەكەتتەر سەكiلدi مۇنداي وداقتارعا ەنۋدەن باس تارتادى. سونداي-اق، رەسەي كەدەندiك وداق مۇشەلەرiنiڭ دۇنيەجۇزi ساۋدا ۇيىمىنا (دسۇ) ەنۋi تۋرالى اڭگiمە بولعاندا، سەرiكتەستەرiنiڭ مۇددەسiن قاپەرiنە دە المادى عوي. بەلورۋسسيا مەن قازاقستان دسۇ-عا مۇشەلiككە بiرگە نە جەكە باراتىندىعىن انىقتاي الماي جاتقاندا، رەسەي ولاردىڭ اتىنان كەدەندiك وداقتىڭ دسۇ-عا بiر ۇيىم رەتiندە ەنەتiندiگiن مالiمدەپ تە جiبەردi ەمەس پە... ارينە، بۇل رەتتە وزگە مەملەكەتتەر الدانىپ قالعان بالاداي اسەردە بولعانى راس. ۋكراينا ءدال وسىنداي كۇيگە تۇسكiسi كەلمەيدi. ويتكەنi, رەسەيگە سەنiم جوق.
بiزدiڭ ەل سوڭعى جىلدارى ەۋروينتەگراتسياعا بەيiمدەلiپ كەلەدi. سوندىقتان دا، تمد كەڭiستiگiندەگi كەز كەلگەن جوبادان اۆتوماتتى تۇردە باس تارتادى. بالكiم الداعى پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيiن بۇل ستراتەگيا وزگەرەتiن شىعار، ال ازiرگە بەك (بiرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭiستiك) قۇرۋ جوسپارى نازاردان تىس قالدى.
P.S. كەز كەلگەن مەملەكەت بۇرىنعى مەتروپوليادان باسىن اۋلاق ۇستاۋدى ءجون سانايدى. ويتكەنi, وتارشى مەن وتار بولعان ەلدiڭ اراسىندا بiرiندە ءوزiن ۇستەم سەزiنۋ ساياساتى باسىم بولسا، ەكiنشiسi ونىڭ الدىندا ۇنەمi جالتاق بولىپ كەلەدi. سوندىقتان دا تمد كەڭiستiگiندەگi كەز كەلگەن ينتەگراتسيا ۇزاققا بارماي جاتىر. ونى جەدەلدەتۋ ءۇشiن رەسەي يمپەريالىق امبيتسيالارىنان باس تارتۋى كەرەك. وزگە ەلدەر رەسەي الدىندا ءوزiنiڭ ۇلتتىق جانە ساياسي مۇددەسiن قورعاي بiلەتiن دارەجەگە جەتۋi كەرەك. ونسىز بۇل وداقتاردىڭ عۇمىرى دا قىسقا بولارى انىق.

ەسەنگۇل كاپقىزى

«تۇركىستان» اپتالىعى، №47 (801)
26 قاراشا, 2009 جىل