الەمدiك سۋ قورىنىڭ شيرەك بولiگiنە يە رەسەي الەمدiك ساياساتقا مۇنايى مەن گازى ارقىلى عانا ەمەس، سۋ ساتۋ ارقىلى دا ىقپال ەتۋگە مۇددەلi. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ كوپشiلiگi كەلەشەكتە سۋ تاپشىلىعى قارۋلى قاقتىعىستارعا اكەپ سوعۋى مۇمكiن دەپ قاۋiپتەنەدi. ال 2025 جىلعا قاراي جەر شارى تۇر-عىندارىنىڭ ۇشتەن ەكiسi سۋ تاپشىلىعىنىڭ زاردابىن تارتپاق.

الەمدiك سۋ قورىنىڭ شيرەك بولiگiنە يە رەسەي الەمدiك ساياساتقا مۇنايى مەن گازى ارقىلى عانا ەمەس، سۋ ساتۋ ارقىلى دا ىقپال ەتۋگە مۇددەلi. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ كوپشiلiگi كەلەشەكتە سۋ تاپشىلىعى قارۋلى قاقتىعىستارعا اكەپ سوعۋى مۇمكiن دەپ قاۋiپتەنەدi. ال 2025 جىلعا قاراي جەر شارى تۇر-عىندارىنىڭ ۇشتەن ەكiسi سۋ تاپشىلىعىنىڭ زاردابىن تارتپاق.

رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، دۇنيە جۇزiندەگi 1 ميلليارد ادام iشۋگە جارامدى سۋعا ءزارۋ. جىل سايىن 3 ميللياردتان استام ادام ساپاسىز سۋدىڭ كەسiرiنەن پايدا بولاتىن دەرتتەردەن زارداپ شەگەدi. بۇگiندە سۋ تاپشىلىعى - تەك ورتالىقازيالىق ەلدەردiڭ عانا ەمەس، بۇكiل الەمنiڭ باس اۋرۋىنا اينالعان ماسەلە. داۆوستاعى دۇنيەجۇزiلiك ەكونوميكالىق فورۋمدا قازiرگi تاڭدا سۋدىڭ مۇنايعا دەگەن تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستان جوعارى ەكەندiگi ايتىلدى. ارنايى بايانداما ازiرلەگەن ساراپشىلار قاۋىمىنىڭ پiكiرiنشە، سۋعا دەگەن سۇرانىس دەڭگەيi جەر شارى حالقىنىڭ ءوسۋ قارقىنىنان اسىپ تۇسەدi. ماسەلەن، 2025 جىلعا قاراي سۋ تاپشىلىعىنىڭ كەسiرiنەن الەمدiك ەگiس القابىنىڭ كولەمi دۇنيەجۇزi قولداناتىن استىقتىڭ 30 پايىزىنا دەيiن قىسقاراتىن كورiنەدi. بۇل - ءۇندiستان مەن اقش-تا جينالاتىن ءداندi-داقىلدىڭ جالپى كولەمiنە تەڭ. ەسەسiنە، 2050 جىلعا قاراي ازىق-تۇلiككە دەگەن تۇتىنۋشىلىق سۇرانىس 70-90 پايىزعا ارتپاق: «ەنەرگيا ءوندiرۋ ءۇشiن قاجەت سۋ قورىنا دەگەن سۇرانىس اقش-تا - 165 پايىزعا، ەۋروپالىق وداقتا 130 پايىزعا وسەدi. اۋىل شارۋاشىلىعىنا كەرەكتi سۋ كولەمi كۇرت ازايىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiنە دەگەن سۇرانىس كەرiسiنشە، تىم وسەدi». الەمدiك ەكونوميكا مەن ءوندiرiس نەعۇرلىم دامىعان سايىن ەكونوميكا مەن ءوندiرiس تە سوعۇرلىم جىلدام دامۋدا. دەمەك، سۋ تاپشىلىعىن تارتاتىن ەلدەردiڭ سانى ءوسiپ كەلەدi. بۇۇ ساراپشىلارى الداعى 10 جىل كولەمiندە الەمنiڭ بارلىق ەلدەرiنiڭ ەكونوميكاسى وسەتiنiن، وسىنىڭ ناتيجەسiندە تاماق، جارىق، جىلۋ، كيiم مەن سۋعا دەگەن سۇرانىستىڭ جوعارىلايتىنىن كولدەنەڭ تارتۋدا. «جىعىلعانعا - جۇدىرىق»، سۋدىڭ وراسان زور قورى شوعىرلانعان مۇزدار دا ەرۋدە. گيمالاي مەن تيبەتتەن باستاۋ الاتىن جەر شارىنىڭ ەڭ iرi 7 وزەنi دۇنيەجۇزiنiڭ ەكi ميللياردتان استام ادامىن سۋمەن قامتاماسىز ەتەدi. زەرتتەۋشiلەر ەگەر سۋ قورىنا كوڭiل بولiنبەسە، 2100 جىلعا قاراي مۇز تاۋلار ەرiپ كەتەدi دەيدi. قازiرگi تاڭدا اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ءوندiرiس ورىندارىنا قاجەتتi سۋدى ءبولiپ وتىرعان اسا ۇلكەن 70 وزەنگە تارتىلۋ قاۋپi تونگەن. ماماندار ححI عاسىرداعى ەڭ باستى قيىندىقتاردىڭ بiرiنە اينالاتىن سۋ ماسەلەسi قارۋلى قاقتىعىستارعا سەبەپ بولۋى مۇمكiن دەگەن بولجام ايتادى. 2025 جىلعا قاراي جەر شارى تۇرعىندارىنىڭ ۇشتەن ەكi بولiگi سۋ تاپشىلىعىنىڭ زاردابىن تارتادى. مۇنايى مەن گازىن الەمدiك ساياسي ساحناعا ىقپال ەتۋ قۇرالى رەتiندە پايدالانۋعا تىرىساتىن رەسەي ەندi سۋ ساتۋ ارقىلى دا كۇشەيە ءتۇسۋدi كوزدەيدi. سەيسەنبi كۇنi ماسكەۋ مەرi يۋري لۋجكوۆ حالىقارالىق «تازا سۋ - 2009» فورۋمىندا سiبiرلiك وزەندەردiڭ 316 تەكشە شاقىرىم سۋىنىڭ 27 تەكشە شاقىرىمىن رەسەيدiڭ باتىس سiبiرiندەگi سۋعارمالى جەرلەردi سۋ تاپشىلىعىنان قۇتقارۋعا جانە قالعان بولiگiن قازاقستانعا ساتۋعا ۇسىنىس جاسادى. جىل سايىن سولتۇستiك مۇزدى مۇحيتتان وب وزەنiنە كەلiپ قۇيىلاتىن سۋ (ياعني، ەرiگەن مۇز) كولەمi دە - 27 تەكشە شاقىرىم. لۋجكوۆتىڭ بۇل ۇسىنىسى كسرو كەزiندە، ياعني، 80-جىلدارى جاسالعان جوباعا بايلانىستى كورiنەدi. اتالعان جوبانى كەڭەستiك ۇكiمەت ەكولوگيالىق تۇرعىدا پايداعا جارامسىز دەپ ساناعاندىقتان، iسكە اسىرىلماي قالعان. بىلتىر «سۋ جانە الەم» اتتى كiتابىن جارىققا شىعارعان لۋجكوۆ ەندi سiبiرلiك سۋدى قازاقتارعا ساتپاق. ونىڭ ايتۋىنشا، وب وزەنiنiڭ باستاۋى قورعان، ورىنبور، چەليابينسك، تۇمەن مەن وم وبلىستارىنىڭ جاز ايلارىندا قۇرعاقشىلىققا ۇشىرايتىن سۋعارمالى جەرلەرiنە قاجەتتi سۋمەن (5-7 تەكشە شاقىرىم سۋ) قامتاماسىز ەتۋگە مولىنان جەتەدi. «رەسەيدەگi سۋ الەمدiك قوردىڭ 24 پايىزىنا تەڭ. سiبiرلiك وزەندەردەن اۋىسقان سۋدى ورتا جانە ورتالىق ازيا ەلدەرiنiڭ سۋ تاپشى ايماقتارىنا، مىسالى، قازاقستان، تاجiكستان، تۇركiمەنستان، وزبەكستان ت.ب. ەلدەرگە 1 تەكشە مەترiن 25 تسەنتتەن ساتۋ قاجەت» دەگەن ماسكەۋلiك مەر ەۋروپالىق نارىقتا سۋدىڭ 1 تەكشە مەترiن 3 ەۋروعا ساتاتىنىن كولدەنەڭ تارتتى. ال مامانداردىڭ پiكiرiنشە، 27 تەكشە شاقىرىم سۋ 4,5 ملن. گەكتار جەردi سۋعارۋعا مولىنان جەتەدi. قازiر لۋجكوۆ ەرتiس پەن توبىل وزەندەرiنiڭ اعىسىن بۇرۋ ارقىلى جينالاتىن 4 تەكشە شاقىرىم سۋدى رەسەيدiڭ سۋ جەتiسپەيتiن ايماقتارىنا قاراي بۇرۋدى كوزدەپ وتىر.
رەسەيلiك مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازiر جەر شارىنىڭ ءار تۇرعىنىنا 750 تەكشە مەتردەن كەلەتiن سۋ 2050 جىلعا قاراي 450 تەكشە مەترگە دەيiن ازايماق. بۇل دۇنيەجۇزi حالىقتارىنىڭ 80 پايىزى اۋىزسۋ تاپشىلىعىنا ۇشىرايدى دەگەن ءسوز. بۇۇ-نىڭ سۋ قورى كورسەتكiشتەرiنە قاتىستى بەكiتكەن تالاپتارىنا تەك كانادا، رەسەي، برازيليا مەن ەۋروپانىڭ كەيبiر مەملەكەتتەرi, وڭتۇستiك امەريكا، وڭتۇستiك ازيا مەن افريكانىڭ تروپيكالىق ايماقتارى ساي بولماق. كەلەشەككە تونگەن قاۋiپتiڭ الدىن الۋدى كوزدەگەن الەم دابىل قاعىپ، ءتۇرلi جيىندار ۇيىمداستىرۋدان شارشاماي كەلەدi. الايدا، شىققان ناتيجە شامالى. ويتكەنi, تۇگەسiلۋگە تاياعان سۋ قورىن تيiمدi پايدالانۋ، ىسىراپ ەتپەۋ سياقتى ماڭىزدى ماسەلەگە باس قاتىرعان جەر شارى تۇرعىندارى كەم دە كەم.
قىتاي قۇنارسىز جەرلەرiن قۇنارلى ەتۋ ءۇشiن ەرتiستiڭ سۋىن ىسىراپ ەتۋiن توقتاتار ەمەس. قازاقستان مەن رەسەي قىتايدى 1 تەكشە شاقىرىم سۋدى قاناعات ەتۋگە كوندiرە الماي الەك. مامانداردىڭ قاۋiپتەنەتiنi, ەگەر 1 تەكشە شاقىرىم سۋدىڭ كولەمi 4 تەكشە شاقىرىمعا دەيiن وسەتiن بولسا، قازاقستان مەن رەسەيگە كەرi اسەر ەتەدi. كۇننەن كۇنگە ۋشىعىپ بارا جاتقان قارجىلىق داعدارىس ورتالىق ازيانىڭ نەگiزگi «باس اۋرۋى» - سۋ-ەنەرگەتيكالىق ماسەلەلەرiن، مىسالى، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستاننىڭ شاردارا مەن سىردارياعا تيەسiلi سۋ قورىن پايدالانۋدا ورتاق ماملەگە كەلە الماۋى، ەرتiس وزەنiنiڭ قۇقىقتىق مارتەبەسi, ون جىلدان استام ۋاقىت بويى پiكiرتالاس تولاس تاپپاعان سۋ قورىن تيiمدi پايدالانۋ ت.ب. ەكiنشi كەزەككە ىسىرىپ تاستادى. بۇل ماسەلەنi كەڭiنەن قاۋزاۋعا اسiرەسە، وندiرiستiك سالاسى سۋعا بارىنشا ءزارۋ اسپاناستى ەلi مۇددەلi ەمەس. ساراپشىلار ءتۇيiندi ماسەلەنiڭ شەشiمiن تابۋعا شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا سەنiم ارتۋمەن كەلەدi. قازاق جەرiندەگi توزىعى ابدەن جەتiپ، ەسكiرگەن كەڭەستiك سۋ قۇبىرلارىنىڭ كوپشiلiگi بۇگiندە پايدالانۋعا جاراماي قالعان. بۇۇ دەرەكتەرiنە سۇيەنسەك، قازاقستان سۋ قورىنا قاتىستى تمد ەلدەرi اراسىندا ەڭ سوڭعى ورىندا. رەسپۋبليكامىزدىڭ ۇشتەن بiر بولiگi اۋىزسۋعا زار. بۇل قيىندىق سۋعارمالى جەرلەرگە دە ءتان. قازiردiڭ وزiندە ەلiمiزدiڭ وڭتۇستiك ايماقتارىندا سۋ تاپشىلىعىنىڭ كەسiرiنەن اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن ءوسiرۋ كولەمi قىسقارتىلۋدا. ماسەلەن، ۇستiمiزدەگi جىلدىڭ 22 شiلدەسiندە وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا بولعان ۆيتسە-مينيستر ومiرزاق شوكەەۆ سۋدى ۇنەمدi پايدالانۋ ءۇشiن قۇرعاقشىلىققا توتەپ بەرە الاتىن اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiنە اۋىسۋعا ۇسىنىس ايتتى. ال ماماندار بۇرىنعى 110 مىڭ گەكتار ماقتا القابىن 80 مىڭ گەكتارعا دەيiن تومەندەتۋگە شەشiم قابىلدادى. ونىڭ ورنىنا بيداي، جۇگەرi سەبۋ جوسپارلانعان. سۋ تاپشىلىعىنىڭ كەسiرiنەن كۇرiش القابىن ءوسiرۋ دە اياقسىز قالدى. ويتكەنi, سۋدى كوپ قاجەت ەتەتiن كۇرiشتiڭ ورنىنا باسقا ءداندi-داقىلدار ەگۋ كوزدەلگەن. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، 2 مىڭ گەكتار كۇرiشكە كەتەتiن سۋعا كەيبiر ءداندi-داقىلداردىڭ 15-20 مىڭ گەكتارىن وسiرۋگە بولادى ەكەن. ونىڭ ۇستiنە، سۋدى ساياسي قىسىم جاساۋ قۇرالى رەتiندە پايدالانۋعا كوشۋi دە قازاقستانعا تيiمسiز. مىسالى، استانا تۇركiمەنستاننان گاز تاسىمالدايتىن قۇبىردى وزبەكستاننان تىسقارى تارتقاندا قازاقتارعا توڭتەرiس قالعان تاشكەن «شومiشتەن قىسىپ»، بiزگە جiبەرiلەتiن سۋ كولەمiن ەداۋiر قىسقارتىپ تاستادى. ونىڭ سەبەبiن، قىرعىزستاننان تارتىلاتىن سۋدىڭ وزبەكتەرگە دە جەتپەي قالاتىندىعىمەن ءتۇسiندiردi. كورشiلەس مەملەكەتتەر بiر-بiرiنە ىقپال ەتۋدە سۋدان باسقا تاريف ساياساتىن دا جيi پايدالانادى. ماسەلەن، وزبەكتەر قازاقتارعا ساتىلاتىن گاز باعاسىن وسiرگەندە، قازاقتار تەمiر جول تاريفiن كوتەردi. وكiنiشكە قاراي، بۇگiندە ورتالىقازيالىق ايماقتاعى سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەندەرiنiڭ سۋ قورىن پايدالانۋدا دا تاراپتار پiكiر قايشىلىعىنا جيi ۇرىنادى. وسىنىڭ سالدارىنان قازاقستان مەن وزبەكستان كەزiندە قىرعىزستاننان سۋ-ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى ساتىپ الۋدان باس تارتقان بولاتىن. باستى تۇتىنۋشىسىنان ايىرىلعان ايىرقالپاقتىلاردىڭ سۋ قويمالارىنداعى سۋ كولەمi كۇرت ارتىپ، قازاقستاننىڭ وڭتۇستiك ايماقتارىنا سۋ باسۋ قاۋپi ءتوندi. داۋ شەشۋ ماقساتىندا وتكiزiلگەن كەلiسسوزدەر بارىسىندا قىرعىزدار دا قاراپ قالمادى، وزدەرiنە ساتىلاتىن جانار-جاعار مايدى ارزانداتۋدى، جەڭiلدiكتەر جاساۋدى تالاپ ەتتi.

ءنازيا جويامەرگەنقىزى

«تۇركىستان» اپتالىعى، №47 (801)
26 قاراشا, 2009 جىل