جالپى، تابيعاتتا دا، ادامزات قوعامىندا دا بارلىق جاسالعان ءىستىڭ زاڭدى قايتارىمى بولادى. ماسەلەن، قولدان جاسالعان قاسىرەت، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن بيلىك باسىندا وتىرعان­داردىڭ ءوز دارەجەسىنەن ايىرىلىپ قالماۋى، وتىرعان تاعىنىڭ بەرىكتىگىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن جاسالدى. سول ءۇشىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردى جاقتايتىنداردى، ازات ويلى جانداردى، وپپوزيتسيانى قىرىپ-جويدى. جاپپاي ءولىم جازاسىنا كەسۋ، تۇرمەگە سالۋ، تۇتاس ەتنوستاردى كوشىرۋ، قىلمىستى ىستەردى قولدان جاساۋ، ادامنىڭ قاسيەتى مەن جانىن جانىشتاۋ، باق بەتىندە جاماناتتى قىلىپ كورسەتۋ - مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى ولاردىڭ بيلىكتى بەكىتۋ ادىستەرى بولاتىن. بىراق، بۇل ىستەر دە اياقتالىپ، ەندى ولارعا ساياسي جانە قۇقىقتىق باعا بەرەتىن كەزەڭ باستالدى. تىرىلەردىڭ ادامي دا، ازاماتتىق تا مىندەتى سول - وسى باعانى بەرگەندە كۇلبىلتەگە سالىنباي، بارىنشا ءادىل جانە ابىرويلى بيىكتەن تابىلا ءبىلۋى كەرەك.

قازاقستان ءۇشىن بۇل كەزەڭ ەلىمىزدىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان كۇنىنەن باستالدى دەپ ايتۋعا بولادى. ارينە، حرۋششەۆتىڭ "جىلى­مىعى" كەزىندە، سونىمەن بىرگە گورباچەۆ بيلىگىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا دا بىرقاتار ارىستارىمىز اقتالىپ، ولاردىڭ جارقىن ەسىمدەرى حالقىمىزعا قايتا ورالدى. بىراق بۇل نەگىزگى جۇمىستىڭ باسى عانا ەدى. ول تولىق اياقتالماي، ورتا جولدا توقتاپ قالدى.

جالپى، تابيعاتتا دا، ادامزات قوعامىندا دا بارلىق جاسالعان ءىستىڭ زاڭدى قايتارىمى بولادى. ماسەلەن، قولدان جاسالعان قاسىرەت، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن بيلىك باسىندا وتىرعان­داردىڭ ءوز دارەجەسىنەن ايىرىلىپ قالماۋى، وتىرعان تاعىنىڭ بەرىكتىگىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن جاسالدى. سول ءۇشىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردى جاقتايتىنداردى، ازات ويلى جانداردى، وپپوزيتسيانى قىرىپ-جويدى. جاپپاي ءولىم جازاسىنا كەسۋ، تۇرمەگە سالۋ، تۇتاس ەتنوستاردى كوشىرۋ، قىلمىستى ىستەردى قولدان جاساۋ، ادامنىڭ قاسيەتى مەن جانىن جانىشتاۋ، باق بەتىندە جاماناتتى قىلىپ كورسەتۋ - مىنە، وسىلاردىڭ ءبارى ولاردىڭ بيلىكتى بەكىتۋ ادىستەرى بولاتىن. بىراق، بۇل ىستەر دە اياقتالىپ، ەندى ولارعا ساياسي جانە قۇقىقتىق باعا بەرەتىن كەزەڭ باستالدى. تىرىلەردىڭ ادامي دا، ازاماتتىق تا مىندەتى سول - وسى باعانى بەرگەندە كۇلبىلتەگە سالىنباي، بارىنشا ءادىل جانە ابىرويلى بيىكتەن تابىلا ءبىلۋى كەرەك.

قازاقستان ءۇشىن بۇل كەزەڭ ەلىمىزدىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان كۇنىنەن باستالدى دەپ ايتۋعا بولادى. ارينە، حرۋششەۆتىڭ "جىلى­مىعى" كەزىندە، سونىمەن بىرگە گورباچەۆ بيلىگىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا دا بىرقاتار ارىستارىمىز اقتالىپ، ولاردىڭ جارقىن ەسىمدەرى حالقىمىزعا قايتا ورالدى. بىراق بۇل نەگىزگى جۇمىستىڭ باسى عانا ەدى. ول تولىق اياقتالماي، ورتا جولدا توقتاپ قالدى.

مەن تاۋەلسىز قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىسىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قارايمىن. العاشقىسى، "رەسەي ۇلگىسىنىڭ" كەزەڭى. ول 1989-90 جىلدا­رى باستالىپ، 1994 جىلمەن اياقتالدى. كەزەڭ­دى بۇلاي اتايتىن سەبەبىم، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ماشينەمىز، عالىم-قايراتكەرلەرىمىز، قۇقىقتانۋشىلارىمىز قۇربانداردى اقتاۋ ادىستەرىن، ونى باعالاۋ ولشەمدەرىن جانە ولاردىڭ ساناتتارى مەن ورتاسىن وداقتىق، سودان كەيىن رەسەيلىك زاڭدار، جارلىقتار مەن قاۋلىلاردان الىپ، سولاردىڭ كوشىرمەسىن جاسادى. ال وزىمىزدىكى دەگەن ءىس 1995 جىلدان باستالىپ، ءالى كۇنگە اياقتالماي كەلەدى. بۇل كەزەڭدى مەن "تاڭدامالى-بيۋروكراتتىق" كە­­زەڭ دەپ باعالار ەدىم. ويتكەنى، قۇربانداردىڭ كەيبىر ساناتتارىن اقتاۋ ءۇشىن، جاسىراتىن نە بار، جوعارىنىڭ رۇقساتىن كۇتىپ، جالتاق­تايتىن ءادىس ورىن الدى. ءوز باسىم وسىناۋ، مەملەكەتتىك تۇرعىعا جاتپايتىن كوزقاراسپەن ەتەنە ۇشىراستىم. ءبىزدىڭ 1995 جىلعى كونستيتۋتسيامىزدا ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز - ادامدار دەپ جازىلعانىمەن، مەملەكەتتىڭ باسىمدىقتارى، بيلىكتىڭ جەكە ادامنىڭ قۇقى مەن بوستاندىعىنا دەگەن كوزقاراسى وزگەرىپ قالعان سياقتى. وسىنىڭ اسەرىنەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋعا دەگەن ۇمتىلىس تا باسەڭسىپ قالعانداي. ءشۇۋ دەگەندە ءبىز اقتاۋ جۇمىستارىنا بارىنشا بەلسەنە كىرىستىك. ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جولىندا مىڭداعان قىلمىستىق ىستەردى قايتا كوتەرىپ، ونداعان مىڭ جازىقسىز اتىلعانداردى، سوتتالعان­داردى اقتاۋ جونىندە جوعارعى كەڭەستىڭ، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ زاڭ اكتىلەرى قابىل­داندى. كوپتەگەن عىلىمي كونفەرەن­تسيا­لار وتكىزىلىپ، جۇزدەگەن ماقالالار جازىل­دى. جازىقسىز قۇربان بولعان ارىستاردىڭ اتىنا كوشە، اۋىل، اۋدان اتاۋلارى بەرىلىپ جاتتى. جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ كوميسسياسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دە كەڭەيتىلگەن قۇقىقتىق باعا بەردى. وسىنىڭ ءبارى ۇلكەن ىستەر، ولاردى جوققا شىعارۋعا بولمايدى، بىراق ەندى وتكەندى ايتقاننان گورى وسى تاراپتاعى ءالى كۇنگە شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان بۇگىنگى پروبلەمالاردى ايتۋ كەرەك.

نەگىزگى پروبلەمانىڭ ءبىرى - ءبىزدىڭ بارلىق قۇقىقتىق اكتىلەرىمىزدە قازاقستانعا قۋعىن-سۇرگىننىڭ قانداي ساناتى ءتان ەكەنىن انىقتاۋ جانە ساراپتاۋ جوق، ءسويتىپ بۇل ىستە بىرجاقتى تاسىلگە جول بەرىلگەن. بىزدەگى تاسىلدەر ۋاقىتپەن شەكتەلىپ، تەك 30-شى جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردى عانا زەرتتەپ، 20-شى جىلدارداعىلارعا ءۇستىرت قاراعان. ال كەڭەستىك كەزەڭنەن بۇرىنعى شاق مۇلدە اۋىزعا الىنبايدى. بۇل شاقتا كادىمگى قازاق حالقىنىڭ ءوز بوستاندىعى مەن جەرى ءۇشىن كۇرەسى بولماعان، الەۋمەتتىك، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قۋعىن-سۇرگىن جاسالماعان، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار مەن ۇمتىلىستار قاتاڭ جازالانىپ، قازاقتىڭ ەڭ ارداقتى ۇلدارى قانعا بوگىپ، جازالاۋ اكتسيالارىنا ۇشىراماعان سياقتى.

ءبىز 37-ءشى جىلمەن عانا شەكتەلىپ قال­­ماۋى­مىز كەرەك. ءيا، بۇل قازاق حالقىن سورلاتقان قاسىرەتتەردىڭ ءبىرى. الايدا، مۇنداي جانتۇرشىگەرلىك قىرعىندار قازاق حالقىنا قاتىستى ۇنەمى بولىپ تۇردى. بىزدە بولعان كەيبىر قۇرباندىق ساناتتارى، جازالاۋ ناۋقاندارى، قۋعىن-سۇرگىن ادىستەرى ورتالىق رەسەي اۋماقتارىندا مۇلدە بولعان جوق دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. تەك كەڭەس جىلدارىن­داعى جازالاۋ ساياساتىنىڭ ۇلتتىق ەمەس، تاپتىق قاعيدات ۇستانعانىندا عانا بىزدە ورتاق ۇقساستىقتار بولدى.

قازاقستاندا بولعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ سالدارىن جان-جاقتى ساراپتاي كەلگەندە تۇيگەنىمىز: ولار نەگىزىنەن ەلدىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن اڭساعان جانداردى، وتارشىلدىق ساياساتقا قارسى كۇرەسكەن ساياساتكەرلەر مەن پاتريوتتاردى قىرۋعا عانا باعىتتالعان.

قازاقستاننان باسقا بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ كوبىندە تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇل ىسكە تۇبەگەيلى جاڭا كوزقاراس قالىپتاستى. ماسەلەن، شاعىن عانا ليتۆا رەسپۋبليكاسىندا 1940-90 جىلداردا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان جانداردىڭ قۇقىن قالپىنا كەلتىرۋ جونىندە 10 زاڭ مەن ۇكىمەت­تىڭ 19 قاۋلىسى قابىلداندى. قارسى­لاسۋ قوزعالىسىنا قاتىسقانداردىڭ جانە وككۋپاتسيا مەن قۋعىن-سۇرگىندەردەن زارداپ شەككەندەردىڭ ءىسى بويىنشا ليتۆا سەيمىندە تۇراقتى كوميسسيا جانە ارناۋلى مەملەكەت­تىك ورتالىق جۇمىس ىستەيدى. بۇلار كۇنى بۇگىن­گە دەيىن جۇمىس ىستەۋدە. گرۋزيا رەسپۋبلي­كاسىندا 1992 جىلدىڭ مامىر ايىندا ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكە قاتىسقاندارى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندارعا قاتىستى ادىلەتتىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جونىندە ارنايى دەكرەت قابىلداندى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ وزىندە "قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان حالىقتاردى اقتاۋ جونىندە" ارنايى زاڭ شىقتى. وسى ءىلتيپاتىنىڭ وزىمەن رەسەي كسرو-نىڭ قۇقىققابىلداۋشىسى رەتىندە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءوز اۋماعىندا كەيبىر حالىقتاردىڭ تولىعىمەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، زارداپ شەككەندەرىن مويىندادى جانە ولاردى ەسكە الىپ، ازا تۇتاتىنىن زاڭ جۇزىندە بەكىتتى.

ال بىزدە بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە شەشىمىن تاپپاي، قالىڭ قاتپارلاردا جاتىر. تەك كەيبىر جۋرناليستەر مەن جازۋشىلار، عالىم­دار ءوز بىلگەندەرىن گازەت-جۋرنال بەتىندە جا­زىپ، جۇرتشىلىقتى حاباردار ەتەدى. ماسەلەن، بىزدە 20-شى جىلدارى بولعان ءجۇز­دە­گەن كوتەرىلىستەرگە قاتىسقان مىڭداعان جانداردى، ولاردىڭ سۇراۋسىز، تەرگەۋسىز جازالاۋشى وتريادتاردىڭ قاندى قولىمەن، اسقان قاتىگەزدىكپەن قىرىلعانىن، ورنىندا وتىرعان ەلدىڭ جاپپاي قاشا كوشۋىن قۇقى­لىق ساراپقا سالماي، مەملەكەتتىك تۇرعىدان ەشقانداي باعا بەرىلمەي، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالا بەرۋى كەرەك پە؟ ءسويتىپ، كەڭەستىك تاريحتاعى "ۋچاستنيكي باندفورمي­روۆاني" دەگەن قۇقىقتىق باعا ءالى كۇنگە سول اتاۋمەن قالا بەرە مە؟ سونداي-اق، ءبىز قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان چەشەن، ينگۋش، كورەي سەكىلدى حالىقتاردى اقتادىق. ال وزىمىزدەن كۇشپەن جەر اۋعان قانداستارى­مىزدى اقتاعان بىردە-ءبىر ارنايى مەملەكەتتىك اكت قابىلداعان ەمەسپىز...

جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جيىرما جىلدان ارتىق ۋاقىت بويى اتتان تۇسپەي كۇرەسكەن، حالىقتى جاۋعا قارسى ۇيىمداستىرىپ، ۇزاق ۋاقىت ءۇش ءجۇز قولىنىڭ ساردارى بولعان قوجابەرگەن باتىردىڭ ەسىمىن ارداقتاۋ تۋرالى دا ەشقانداي ارنايى مەملەكەتتىك قۇجات قابىلدانعان جوق. تەك ەلدىڭ پاتريوت ازاماتتارى، عالىم-جازۋشى­لاردىڭ كۇشىمەن عانا ءبىر رەتتىك ايماقتىق شارالار جاسالىپ ءجۇر. مۇنداي تۇلعالار بىزدە از با؟ ال رەسەيدە ءاربىر مەكتەپ وقۋشى­سى مينين مەن پوجارسكي، كۋتۋزوۆ پەن سۋۆوروۆ سياقتى ورىس حالقىنىڭ ارداقتى ۇلدا­رىن وتە جاقسى بىلەدى جانە ولاردى وزدەرىنە ۇلگى تۇتىپ، پاتريوتتىق سەزىمدەرىن وياتادى. ويتكەنى، ولاردىڭ ەسىمدەرى مەملەكەتتىك تۇرعىدا قورعالىپ، ارنايى ۇكىمەتتىك قۇجاتتارمەن رەسەي تاريحىنا التىن ارىپتەرمەن ەنگىزىلگەن.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 18 جىلدىق تاڭى اتسا دا حالقىمىزدىڭ ار-نامىسىن، ابىرويىن ساقتاپ قالعان جەلتوقسان ەرلەرىن دە ءبىز مەملەكەتتىك تۇرعىدا لايىقتى باعالاي الماي كەلەمىز. ونىڭ قاھارماندارىن رەسپۋبليكا­مىزدىڭ بارلىق تۇكپىرىندەگى وسكىندەرىمىز جاقسى ءبىلىپ، ولاردىڭ ەسىمدەرىمەن ماقتانۋ­لارى كەرەك ەدى عوي. پاتريوتتىق سەزىم وسىن­داي جەردە ويانباي ما؟ سول ءۇشىن جاسالعان مەملەكەتتىك تۇرعىداعى شارالار بار ما؟ جوق. ءبارى دە ءبىر رەتتىك، جەكە ادامداردىڭ ولەرمەندىگىمەن جاسالىپ جاتقان ىستەر. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز ءوز حالقىن ءوزى قاشان رەسمي، زاڭدى تۇردە سىيلايتىن بولادى؟

سول سياقتى "الاش-وردا" اسكەرى مەن ونىڭ قاراپايىم مۇشەلەرىن اقتاۋ تۋرالى دا بىزدە ەشقانداي زاڭ اكتىسى قابىلدانعان ەمەس. تەك ۇلكەن مىنبەرلەردەن ونىڭ ليدەرلەرىن ماقتاي بەرگەننەن ارتىققا بارعان ەمەسپىز. ءالى كۇنگە "الاشتىقتار" زاڭدىلىق قۇجات­تاردا "ۇلتشىلدار", "حالىق جاۋلارى" بولىپ تىركەلگەن. ولاردىڭ ۇرپاقتارى ۇزاق جىلدار بويى كگب-نىڭ باقىلاۋىندا بولىپ، ەركىن سويلەپ، ەركىن كۇلەتىن ادامي قۇقىقتارىنان ايىرىلعانىن دا بىلە بەرمەيمىز. ويتكەنى، ولاردى زارداپ شەگۋشى رەتىندە اقتاعان ەشكىم جوق. وسى ورايدا سولتۇستىك قازاقستاندا "الاش" پارتياسىنىڭ فيليالىن جانە قازاق كوميتەتىن اشپاقشى بولعان نيەتتەرى ءۇشىن عانا 1940-شى جىلعى ءبىر ءىس بويىنشا سولتۇستىك قازاقستاندا قۋعىنعا ۇشىراپ، ارتىنان ەش اقتالماعان، ەسىمدەرى ءالى كۇنگە قارا تىزىمنەن شىقپاعان ادامداردى اتاي كەتەيىن. ولار: تەمىربەكوۆ ءابجان، تەمىر­بەكوۆ قۇسايىن، احمەتوۆ بايعازى، مالىكوۆ قايروللا، بوكەتوۆ ارىستان، ساعىندىقوۆ مالگاجدار، سابىروۆ ەسىمسەيىت، جاندوسوۆ سادۋاقاس، بەگيشەۆ سەيىتقاسىم، يبراەۆ ماۋلەن، بەلگىباەۆ قوجاحمەت، ءۋاليحانوۆ ماحمەت، قوسپانوۆ قوشان، وماروۆ جارمانتاي، بيمۇرزين ابىلكارىم، ماحمەتوۆ ساكەن، جاندوسوۆ ماجەن، ايباسوۆ قاپەز، شوقاەۆ عابدوللا جانە باسقالار.

وسىلاردىڭ كەيبىرى اتۋ جازاسىنا كەسىل­گەن، ال ولاردىڭ ەسىمدەرى زاڭدىلىق قۇجاتتار جوق بولعان سوڭ اقتالعان ەمەس. ءسويتىپ، ولار، قاتتىراق ايتقاندا، ەكى رەت ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ وتىر. ونىڭ العاشقىسىن ستاليندىك باسكەسەرلەر جاساسا، ەكىنشى رەت ولاردى اقتاماعاندىقتان، ەسىمدەرىن ماڭگىلىككە ۇمىتتىرۋ ارقىلى ءولىم جازاسىنا پاراپار جازانى ءبىز بەرىپ وتىرمىز. تاعى ءبىر سۇمدى­عى سول - وسى وڭىردەن شىققان زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن مارقۇمداردىڭ ۇرپاقتارى دا داۋىس كوتەرىپ، ولاردى اقتاۋ جولىندا ارەكەت جاساعان ەمەس. قۇقىق قورعاۋشىلار، تاريحشى عالىمدار دا ءۇن شىعارمادى. ەستى ەسەڭگىرەتىپ، جادىنى جوق قىلۋ دەگەن وسى ەمەس پە؟

حالقىمىزدىڭ مۇددەسى جولىندا جان­قيار­لىق ىستەرگە بارىپ، ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىك جولىندا جاندارىن پيدا ەتكەن جاندار ءبىزدىڭ حالقىمىزدا ارقاشان دا بولعان. ستاليندىك قاندى شەڭگەلدىڭ زامانىندا دا ولار بۇعىپ قالعان جوق. وسى ورايدا، حالىقتىڭ كوبى بىلە بەرمەيتىن ءبىر مىسالدى ايتايىن. 1940-41 جىلدارى ورال وبلىسىندا "قازاق حالقىن قورعاۋشىلاردىڭ وداعى" اتتى جاستار ۇيىمى قۇرىلعان. وزدەرىنىڭ ۇراندارى مەن باعدارلامالىق قۇجاتتارىندا ۇيىم مۇشەلەرى كەڭەستىك رەجىمنىڭ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بوستان­دىعىن جانە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن اياققا باسىپ وتىرعانىن اشىق جازدى. كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتى كەيبىر حالىقتاردى جەر بەتىنەن جويۋعا، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا ورىستان­دىرۋعا ارنالعان ساياسات جۇرگىزىپ وتىرعانىن دالەلدەپ ايتقان. ۇيىم وسىناۋ شىندىق­تاردى ءجاي عانا دەكلاراتسيا جاساپ قويماي، بارلىق پاتريوتتاردى ۇلت-ازاتتىق كوتەرى­لىس­كە شاقىرعان. 1943 جىلدىڭ 13 قاڭتارىندا نكۆد-نىڭ "ايرىقشا كەڭەسىنىڭ" وكىمىمەن ۇزاققا سوزىلعان ازاپتاۋ، قيناۋ، تۋعان-تۋىسقاندارى مەن تانىستارىن قۋدالاۋ اياقتالعان سوڭ ۇيىمنىڭ 14 بەلسەندى مۇشەسىن ۇزاق مەرزىمدى جازاعا كەسكەن. ال ۇيىمنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى عۇبايدوللا انەسوۆكە اتۋ جازاسىن بەرگەن.

وسى ارىستاردى كىم اقتاۋى كەرەك، ولار كىم ءۇشىن جانە نە ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن. ولار ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءومىرىمىزدى اڭسادى، سونى تەزىرەك تۋدىرعىسى كەلدى ەمەس پە؟ ەندەشە، ولاردىڭ جارقىن ەسىمدەرىن اقتاماساق، ءبىزدىڭ بۇگىن كىم بولعانىمىز؟

بۇرىنعى رەجىمنىڭ كىناسىنەن وسىنداي جارقىن ىستەردىڭ ءبارى زورلاپ ۇمىتتىرىلىپ، حالىق جادىنان شىعارىلعان. بىراق، ءبىز بۇل ىستەردىڭ ناعىز پاتريوتتىق رۋحتى وياتاتىن ورەلى ارەكەتتەر ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. وسىنداي جارقىن جۇرەكتى جانداردى ايتپاساق، ولاردىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتپاساق، قازىرگى جاستار وزدەرىنە كىمدى ۇلگى تۇتادى؟ كەيبىر حالىققا سۇيكىمسىز، مىلجىڭ "قايرات­كەرلەردىڭ" بايلىعىن قانداي جولمەن جيناعانىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەتىن وليگارح­تاردىڭ نەمەسە سوزىندە ءدام جوق، ءسول جوق، تەك بۇلبۇلشا وڭدى-سولدى سايراي بەرەتىن مانساپقور شەنەۋنىكتەردىڭ تەلەديداردىڭ ەكراندارىنان پاتريوتيزم، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تۋرالى "ەت-جۇرەكسىز ەرىننىڭ ۇشىمەن" ايتىلاتىن ۇندەۋلەرى جاستاردىڭ وتانسۇيگىشتىك سەزىمدەرىن سەلت ەتكىزە الار ما؟ ولاردىڭ شاقىرۋلارى، كەرىسىنشە، وسىناۋ قاسيەتتى سەزىمدى اياقاستى ەتپەي مە؟ ناعىز پاتريوتتىق سەزىم تەك قانا ەلىم دەپ ەڭىرەپ، ءوز جاندارىن سول ءۇشىن قۇربان ەتكەن ەرلەردىڭ اسىل ەسىمدەرى مەن ۇلگىسى ارقىلى تۋاتىنىن ۇمىتپايىقشى.

وكىنىشكە وراي، ءبىز ەلىن سۇيگەنى ءۇشىن، ونىڭ ازاتتىعى مەن بوس­تان­دىعىن اڭساعانى ءۇشىن ازاپ شەگىپ، زاپا تارتقان ەرلەردىڭ ەسىمدەرىن جاپپاي جاڭ­عىرتۋدىڭ ورنىنا ولاردى ۇمىتقان ۇستىنە ۇمىتا تۇسۋدەمىز. ەلىمىز ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن العان بويىندا ءبىرىنشى كەزەكتە قولعا الۋىنا ءتيىستى قاسيەتتى بورىشىمىز، ياعني تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇربان بولعان ەرلەردىڭ ەسىمىن جاڭعىرتۋدى ءبىز ءالى كۇنگە قولعا الماي كەلەمىز. مىنە، جيىرما جىلعا جۋىق مەن وسى ماسەلەنى ءار­تۇرلى دەڭگەيدە كوتەرىپ، ونى شەشۋدىڭ جول­دارىن ۇسىنىپ كەلەمىن، بىراق "جالعىز­دىڭ ءۇنى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپاس" دەگەندەي، ول ەشكىمنىڭ قۇلاعىنا جەتەر ەمەس. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمىمىز بۇل ىستە ەل بولىپ كۇش بىرىكتىرۋدىڭ ورنىنا جۇزدىك، تايپالىق نەمەسە توپتىق دەڭگەيدەن اسا الماي، وي-ورىستەرى شىرمالىپ قالعان. ال ۇلى تاريح ۇلتتىق مۇددە جولىندا قۇربان بولعان ەرلەر ەسىمىن ساتىپ، ۇمىتقاندىقتى كەشىرمەيدى. قازاق ء"ولى رازى بولماي ءتىرى بايىمايدى" دەگەندى الدىمەن وسى ىسكە بايلانىستى ايتسا كەرەك.

1997 جىلى، سەنات دەپۋتاتى كەزىمدە تا­باندى تۇردە تالاپ ەتۋىمنىڭ جانە ارىپتەستە­رىمنىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا پارلامەنت­تىڭ وسى پالاتاسىندا بۇل ماسەلەنى قاراستىرۋ جونىندە ارناۋلى كوميسسيا قۇردىق. باستا­مانى كوتەرۋشى رەتىندە مەنى ونىڭ توراعاسى ەتىپ سايلادى، ال مۇشەلەرى قاتارىنا ەلىمىز­دىڭ بەلگىلى تاريحشىلارى، عالىمدارى جانە وسى تاراپتاعى كەيبىر ماسەلەلەر جونىندەگى ماماندار ەندى. كوميسسيانى قۇرۋ جونىندەگى سەناتتىڭ قاۋلىسىندا ونىڭ جۇمىسى - قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەندەرگە جانە ولاردىڭ جازىقسىز قۋدالانعان ۇرپاقتارىنا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورناتۋ جونىندە زاڭ­نامالىق اكتىنىڭ جوباسىن ازىرلەۋ ەكەندىگى ناقتى ايتىلدى. ءبىز وتارشىلدىقتىڭ سالدار­لارىن جويۋ، زارداپ شەككەن حالىقتاردىڭ قۇقىن قالپىنا كەلتىرۋ پروبلەمالارى ءجو­نىن­دەگى حالىقارالىق اكتىلەر مەن ستاندارت­تارعا سۇيەنە وتىرىپ، قازاق حالقىنا قارسى پاتشا وكىمەتىنىڭ، توتاليتارلىق-كوممۋنيس­تىك رەجىمنىڭ اكتسيالارى مەن اكتىلەرىنە ساراپتاۋ جاساپ، ولارعا ساياسي-قۇقىلىق باعالار بەرۋ ماقساتىن الدىمىزعا قويدىق. جۇمىس بارىسىندا ءبىز قازاقستان اۋماعىندا بولعان قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ولاردىڭ قۇرباندىقتارىنىڭ ءارتۇرلى ساناتتارى مەن تۇرلەرىن انىقتادىق. قولعا تۇسكەن ماتەريالداردىڭ نەگىزىندە ءبىز ەلىمىزدە بولعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جۇيەسىنىڭ ەرەك­شەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ قۇرباندارىن اقتاۋدىڭ قازاقستاندىق تۇجىرىمى مەن تەورياسىن ازىرلەپ، وزىمىزگە ءتان "قۇربان­دىق" جانە "زارداپ شەگۋشى" دەگەن انىقتا­مالار جاسادىق.

ايتا كەتەتىن ءجايت، ءبىز بارلىق وتارشىل­دىق تاريحىمىزدى سيپاتتاپ، ونىڭ بارلىق قىرلارىنا بويلاۋدان جانە وعان باعا بەرۋدەن اۋلاق بولدىق. كەيبىر قارسىلاس­تارىمىز ءبىزدى ناق وسى ءۇشىن ايىپتادى. ونىڭ ەش نەگىزى جوق ەدى. ءبىز قازاقستاندا بولعان قۋعىن-سۇرگىندەرگە بايلانىستى تەك كەيبىر ماڭىزدى تاريحي وقيعالاردى عانا قامتىدىق. كوميسسيا مۇشەلەرى ۇزاق اقىل­داسا كەلىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن مەملەكەت­تىلىگىمىزدى جوعالتقان 1822 جىلعى ء"سىبىر قىرعىزدارى تۋرالى" اتتى جارعىدان باستاۋدى ءجون كوردىك. شىن مانىندە قازاق حاندىقتارىنىڭ، ولاردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىنىڭ جويىلۋى، ولاردىڭ ورنىنا وتارلىق بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ ورناۋى ناق وسى جارعىدان باستالعان ەدى عوي. بۇرىنعىلاردان تەك 1738, 1740 جانە 1742 جىلدارداعى قازاقستاننىڭ رەسەي قولاستىنا ء"وز ەركىمەن" ەنگەنى جونىندەگى كەيبىر سۇل­تاندار مەن ابىلقايىر حاننىڭ قول قويعان "كەلىسىم-شارتتارىن" زەرتتەپ، سارالاۋ عانا ورىن الدى. تولىپ جاتقان دالەلدەرگە قاراعاندا، ەشقانداي ءوز ەركىمەن قوسىلۋ دەگەن بولعان ەمەس ەكەن. تەك ساتىپ الۋ، الداپ-ارباۋ، قورقىتىپ-ۇركىتۋ جولىمەن عانا كەيبىر سۇلتاندار مەن اقساقالدار "كەلىسىمگە" قول قويعان. وسى ماسەلە بويىنشا دا كوميسسيا تاريحي جانە ساياسي-قۇقىلىق ادىلەتتىكتى قالپىنا كەلتىرەتىن پارلامەنت قاۋلىسىنىڭ جوباسىن ازىرلەگەن ەدى.

كوميسسيا مۇشەلەرى مەن ساراپشىلار ودان بەرگى ۋاقىتتاعى پاتشا وكىمەتىنىڭ نەگىزگى جارلىقتارى مەن بۇيرىقتارىن، گەنەرال-گۋبەرناتورلار مەن ىشكى ىستەر مي­نيس­ترلەرىنىڭ انىق جازالاۋشى-رەپرەسسيۆتى سيپاتى بار شەشىمدەرىن زەرتتەپ، ولارعا ساياسي-قۇقىلىق باعا بەردى. ولاردى ىسكە اسىرۋدىڭ جۇيەسى، تەتىكتەرى مەن ادىستەرى تولىعىمەن زەرتتەلىپ قولدانعاننىڭ سالدا­رىنان جاپا شەككەندەر مەن قۇربانداردىڭ كولەمى انىقتالدى.

كەڭەس جىلدارىنداعى بكپ(ب), سوكپ وك، سوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ، بواك، كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ، قازولكەلىك كوميتەتىنىڭ، قازواك، قازاقستان كپ وك، نكۆد-كگب، پروكۋراتۋرانىڭ، ءىىم، سونداي-اق باسقا دا كەڭەستىك مەملەكەتتىك ورگان­داردىڭ قۋعىن-سۇرگىندىك سيپاتى بار شەشىم­دەرىنىڭ ءبارى ساراپتالدى. بولشەۆيكتەر ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن قازاقستاندا بولعان ازاماتتىق سوعىس جانە كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇشپەن ورناۋى ناتيجەسىندە جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ جاڭا دەرەكتەرى تابىلدى. سونىڭ ىشىندە 1921-23 جىلدارداعى استىق پەن مالدى تارتىپ الۋدىڭ زالالى، سونىڭ كەسىرىنەن بولعان اشتىق; شارۋالار كوتەرىلىسى مەن "باندىلاردى جويۋ" دەپ اتالعان قىرعىن ناۋقاننىڭ; باي-قۇلاقتاردى جويۋ، ولاردىڭ مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ جانە وتىرعان ورىندا­رىنان كۇشتەپ كوشىرۋ; كوللەكتيۆتەندىرۋگە جانە باسقا دا كەڭەستىك سىرتتان تاڭىلعان 1920-33 جىلدار ارالىعىنداعى شارالارعا قارسى كوتەرىلگەن حالىققا جانە ءدىن وكىلدەرىنە ت.ب. قاتىستى جازالاۋ شارالارى مەن قۇرباندارى تۋرالى جاڭا دەرەكتەر اشىلىپ جاتتى. ءبىر عانا قازواك-تىڭ "بايلاردىڭ شارۋاشىلىقتارىن تاركىلەۋ تۋرالى" قاۋلىسىنىڭ قالاي ورىندالعانىن ايتا كەتەلىك. "شاش ال دەسە باس الاتىن" شولاق بەلسەندىلەر وسى قاۋلىنى سىلتاۋرا­تىپ، بايعا ەشقانداي قاتىسى جوق بۇرىنعى سۇلتاندار، بولىستار، بيلەر مەن اتقامىنەر­لەردىڭ ۇرپاقتارىن تەگىس جازالايدى. ولاردىڭ از عانا مۇلكىن تارتىپ الۋمەن قاتار وزدەرىن "سەنىمسىز ەلەمەنتتەر" قاتارى­نا قوسىپ، ءومىردىڭ بارلىق قىرىنان ساياسي، تاپتىق، ۇلتتىق، دىندىك سەبەپتەرمەن قۋ­دالاۋعا ۇشىراتادى. شىن مانىندە، بۇلار­دىڭ ءبارى قازاقتىڭ ساۋاتتى دەگەن ادامدارى ەدى، قۋعىن-سۇرگىن شارالاردىڭ كەسىرىنەن ولار تەگىس قۋعىنعا تاپ بولادى.

كوميسسيا وتكەن عاسىردىڭ 60-70-ءشى جىل­دارى مەن 80-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىن­داعى قارسىلاسۋ قوزعالىسىن، عىلىم مەن ونەردەگى دەموكراتتىق جانە ۇلت-ازاتتىق يدەيالاردىڭ قۋعىندالۋىن دا ارنايى تۇردە ساراپتادى. سونىڭ ىشىندە ماسكەۋدەگى "جاس تۇلپار", تسەلينوگراد پەن تەمىرتاۋدا بولعان وقيعالار دا زەرتتەلدى. قازاقستان كومپار­تياسى وك كەيبىر اۆتورلار مەن ولاردىڭ شىعارمالارىن (بەكماحانوۆ، اۋەزوۆ، ەسەنبەرلين، سۇلەيمەنوۆ جانە ت.ب.) قۋدالاۋىنا قاتىستى ماتەريالداردى قاراستىرىپ، ادامدار تۇگىل ازات يدەيالاردى دا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ ىسىنە جول بەرىلگەنىن انىقتادى.

ءبىز بيلىكتىڭ (ماسكەۋلىك جانە جەرگىلىكتى) قىلمىستىق ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن 20-عاسىردا ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان قاسىرەتتى، ياعني جارتىسىنان كوبى (2,5-3 ملن. ادام) اشتىقتان بۇرالىپ، سورلاپ ءولۋدى باستان كەشىرگەن حالىقپىز. تاريحتا مۇنداي قىرعىندى ءبىر حالىققا قارسى بىردە-ءبىر سوعىس، اشتىق، بىردە-ءبىر گەنوتسيد جاساي الماعان. سوندىقتان قازاقستاندىقتاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى وزدەرىنىڭ بويىندا ادامگەر­شىلىك قايىرىمدىلىقتى، ازاماتتىق جانە ساياسي جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن بولسا، 20-30 جىلدارداعى اشتىققا ساياسي-قۇقىلىق باعاسىن بەرۋى كەرەك. ويتكەنى، قىرعىندى جاساعاندارمەن بىرگە جازىقسىز جانداردىڭ جارقىن ەسىمىن دۇرىس اتاماعاندىعىمىز ءۇشىن ءبىز دە ايىپكەر بولامىز. حالقىنا جانى اشىمايتىن كەيبىر كوبىكاۋىز، اتىن شىعارۋدى عانا ويلايتىن دەماگوگتار مۇنان ساياسات ىزدەگىسى كەلەدى. بىزدىڭشە، مۇندا ەشقانداي دا ساياسات جوق، تەك تاريحي ادىلدىك، بالانىڭ، نەمەرەنىڭ اتا-بابا الدىنداعى قاسيەتتى بورىشى عانا جاتىر. اشتىقتان قينالىپ ولگەن اتا-بابالارىمىزعا ءبىزدىڭ جانى اشىعانىمىز جانە قولىمىزدان كەلگەن جاقسىلىعىمىز سول عانا بولادى.

ءبىزدىڭ كوميسسيا "قازاقستاننىڭ بوس­تاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن­دەردىڭ ەسىمدەرىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ تۋرا­لى", "دەكولونيزاتسيا تۋرالى", "قازاقستان­نىڭ اۋماعىندا بولعان ساياسي قۋعىن-ءسۇر­گىندەردىڭ قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ تۋرالى", "الاش-وردا" قوزعالىسى، وكىمەتى مەن اسكەر قاتارىندا بولعانى ءۇشىن قۋدالانعان جانداردى (ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىن) تولىق اقتاۋ تۋرالى", "ورالماندار مارتە­بەسى تۋرالى" اتتى زاڭ جوبالارىن دايىن­دادى. سونداي-اق، ءبىز "قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ شارتتارى تۋرالى", "قازاقستان تاريحىنداعى كازاچەستۆونىڭ ءرولى تۋرالى", "وتانداستارىمىزدىڭ قازاقستان­نان جاپپاي قۋدالانۋىنىڭ شارتتارى مەن سەبەپتەرى تۋرالى", "قازاقستاننىڭ جاريا­لا­عان تاۋەلسىزدىگى مەن ازاتتىعىنىڭ يدەال­دا­رىن اياقاستى ەتەتىن ەسىمدەردىڭ جەر، ەلدى مە­كەن اتاۋلارىنا بەرىلۋى تۋرالى", "اشتىقتىڭ سەبەپتەرى مەن شارتتارى تۋرالى" جانە ت.ب. پارلامەنتتىڭ قاۋلى جوبالارىن دايىنداپ، ولاردى قاراۋعا ۇسىندىق. ءبىزدىڭ ويىمىزشا وسى قاۋلىلار قابىلدانعاندا عانا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ نەگىزگى ساناتتارى تولىق اقتالىپ، مەملەكەتتىك جانە قۇقىقتىق تۇرعىدا كوپعاسىرلىق وتارلاۋدىڭ سالدارى جويىلعان بولار ەدى. ال مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، عالىمدار مەن پاتريوت ىزشىلدەردىڭ قانداي دا بولماسىن ماڭىزدى كونفەرەنتسيالاردا وسى ماسەلەلەر­دى كوتەرگەنى زاڭدى قۇجات بولماعان سوڭ ءبارىبىر ساياسي جانە قۇقىلىق كۇشكە يە ەمەس.

ەندى كوميسسيانىڭ جۇمىسى نەمەن اياقتالدى دەگەن ماسەلەگە كەلەيىك. ءبىز جۇمىسىمىزدى اياعىنا دەيىن جەتكىزبەي جاتىپ، مەنىڭ دەپۋتاتتىق وكىلەتتىگىم اياقتالىپ قالدى. ءسويتىپ، ۇيقىسىز تۇندەر مەن كۇلكىسىز كۇندەر كەشىپ، جانقيارلىق ەڭبەكپەن جينالعان قۇجاتتار ىسكە اسپاي، ءالى كۇنگە شاڭ باسىپ جاتىر...

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ ون سەگىز جىلدىق تاجىريبەسى، باسقا ەلدەردىڭ وڭ تاجىريبەسىن الا وتىرىپ، بۇل ىسپەن تۇراقتى تۇردە اينالىسۋ قاجەتتىگىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتۋدە. ءبىز بۇل ءىستى قولعا العاندا ءالى ول تۋرالى ءسوز قوزعاماعاندار دا بولعان (ماسە­لەن، ۋكراينا). قازىر ولار بىزدەن الدەقايدا اسىپ كەتتى. سوندىقتان وسى ماسەلەلەردى مەملەكەتتىك جانە عىلىمي ورتالىقتار ارنايى زەرتتەپ، بارلىق دەڭگەيدە جىلجىتىپ وتىرۋلارى كەرەك. بۇل، سايىپ كەلگەندە، قازاقستاننىڭ جارقىن بولاشاعى، ازات وي-ءورىسى ءۇشىن اسا قاجەتتى دۇنيەلەر.

سابىر قاسىموۆ، ساياساتتانۋشى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.

«ەگەمەن قازاقستان» №419-421 (25818) 15 جەلتوقسان سەيسەنبى 2009 جىل