الاشوردا ارداگەرلەرiنiڭ قيلى تاعدىرىن باياندايتىن سۇحباتتار سەرياسىن جالعاستىرىپ بەرiپ وتىرمىز. بۇل رەتتە ەتنوگراف-جازۋشى سەيiت كەنجەاحمەتۇلى احاڭ مەن جاقاڭنىڭ جانە ارعى بەتتە تiرiدەي كومiلگەن قازاقتىڭ قايسار ۇلدارىنىڭ بiرi رايىمجان مارسەكوۆتiڭ بەينەلەرi تاڭبالانعان سۋرەتتەردi, سونداي-اق ءابiلحان قاستەەۆ سالعان امانكەلدi باتىردىڭ ايگiلi پورترەتiن قالاي ساقتاپ قالعانى تۋرالى اڭگiمەلەيدi. امانكەلدiنiڭ مەمۋارلىق مۇراجايىندا تۇرعان iلگەرiدەگi تاعى بiر سۇمدىق سۋرەت تۋرالى باياندايدى. جالپى سۇحباتتىڭ مازمۇنىندا ادامنىڭ جانىن تەبiرەنتەتiن تۇستار جەتiپ-ارتىلادى.

ۇستازدىقتىڭ سىرتىندا اۋداندىق كوركەمونەرپازدار ۇيiرمەسiنە ارالاستىم جانە تەاتردىڭ رەجيسسەرi بولدىم. بiر سوزبەن ايتقاندا، اۋىل اراسىنا ەرتە تانىلدىم. ەلدiڭ قازاقي تانىمى، ويلاۋ جۇيەسi بۇزىلماعان زامان ەدi-اۋ. اسiرەسە كونەنiڭ كوزiندەي ەستi قاريالارعا ۇيiرسەك بولدىم. ولار ماعان iشكi سىرلارىن ايتىپ، شەرiن تارقاتاتىن. بiر جاعىنان حالىقتىڭ باسىنان وتكەن ادiلەتسiز وقيعالاردى بiلە ءجۇرسiن دەيتiن شىعار.
اۋىلدا عاني دەگەن مولدا بولدى. ءوزi بانكتiڭ كۇزەتشiسi ەدi. كۇزەتشi دەگەن اتى عانا، قولىندا قاۋقار كورسەتەر تاياعى دا جوق. بانكتiڭ ەسiگiنiڭ الدىندا ۇستەل سياقتى ۇزىن الاسا ورىندىق بار. سونىڭ ۇستiنە شىعىپ الىپ، عاينەكەڭ نامازىن وقيدى. بۇل 1961 جىلى بولاتىن. وسى كiسi بiر كۇنi مەنi شاقىرىپ الىپ، «ءجۇر، مۇراجايعا بارايىق» دەدi. مۇراجاي امانكەلدi يمانوۆتىڭ بۇرىنعى شتاب-ۇيiندە ورنالاسقان، امانكەلدiنiڭ مەمۋارلىق مۇراجايى-تىن. كەلدiك. بiر سۋرەتتi كورسەتتi. سۋرەتكە قاراسام، ادام شوشيتىن ءۇش توبەت بەينەلەنiپتi. اياقتارىن ءجۇن باسىپ كەتكەن، جۇلىپ جەپ قويارداي «ارسىلداپ تۇر». جۋان شىنجىرمەن بايلاپ قويىپتى. شىنجىردىڭ بiر ۇشى ورىس گەنەرالدىڭ قولىندا تۇر. بۇل گەنەرال، اقتىڭ وفيتسەرi كولچاك ەكەن. قۇدiرەت-اۋ، الگi ءۇش توبەتتiڭ باسى كادۋiلگi ادام. اقساقال ايتتى: «بالا، ەسiڭدە بولسىن، مىنا «ءۇش باسقا» جاقسىلاپ قاراپ ال. بۇلار يت ەمەس، قازاقتىڭ ناعىز ۇلىلارى وسىلار. مىناۋ تۇرعان شاشى تاقىرلاۋ، جانارى وتكiر، قىران قاباقتى ادام – ءاليحان بوكەيحانوۆ. ورتاداعى كوزiلدiرiگi بارى – احمەت بايتۇرسىنوۆ. ال مىنا شەتiندە تۇرعان ءوزiڭنiڭ تۋىسىڭ – مiرجاقىپ دۋلاتوۆ»، – دەدi. بiز، مiنە، وسىلايشا قازاقتىڭ ءۇش ارىسىنىڭ ارۋاعىن قورلاپ، ماسقارالاعان سۇمدىقتى دا كوردiك.
– مiرجاقىپ سiزگە جاقىن جاماعايىن با؟
– بiر اتادان تارايمىز: ول كiسi – ماديار، مەنiڭ رۋىم – جىلقىايدار. اتا قونىسىمىز iرگەلەس، ءبارiمiز – اناۋىڭ كiم، مىناۋىڭ كiم دەمەيتiن بiر ەلدiڭ جاماعايىندارىمىز. اتامىزدىڭ اتىن ايتۋعا تىيىم سالىنعان زاماندا ول كiسiنi تۋىسىم دەپ اشىق ايتۋدىڭ ءوزi كوزسiز ەرلiككە پارا-پار ەدi-اۋ. بiرەن-ساران بولسا دا ونداي ادامدار بولدى. اۋىلىمىزدا قاپيات دەگەن اعايىنىمىز بار ەدi, بiر كۇنi سول كiسiنiڭ ۇيiنە باردىم. كوپ سۋرەتتەردi قاراپ وتىرىپ، شاعىن سۋرەتكە كوزiم ءتۇسiپ، «بۇل كiمدiكi?» دەپ سۇرادىم. «مiرجاقىپتiكi» دەدi. «ياپىرم-اۋ، مۇنى اشىق ۇستاپ وتىرعانىڭىز قالاي؟» دەسەم، الگi اعايىنىم: «نەمەنە، تۋىسىمنىڭ سۋرەتiن ساقتاۋعا بولماي ما؟» – دەسiن. جاتا جابىسىپ سۋرەتتi سۇرادىم. «مەن مۇنى ەسەلەپ الايىن، تۇپنۇسقاسىن وزiڭە قايتارام» دەدiم. قايتاردىم دا...
جوعارىداعى وقيعادان كەيiن الاش ارىستارىنا قاتىستى دۇنيەلەرگە اسا نازار اۋدارىپ، سۋرەتتەرiن، وسىلارعا قاتىسى بار قاعازداردى جاسىرىن جيناستىرا باستادىم. ءارi قولايلى تاعى بiر مۇمكiندiك تۋدى.
– ول قانداي مۇمكiندiك؟
– 1961 جىلدىڭ كۇزiندە امانكەلدi يمانوۆتىڭ مەمۋارلىق مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى، اتاقتى اقىن نۇرحان احمەتبەكوۆ دەنساۋلىعىنا بايلانىستى جۇمىستان بوساپ، ورنىنا مەن باردىم. وسى مۇراجايدىڭ قورىندا تورعاي ءوڭiرiنiڭ تاريحىنا قاتىستى دۇنيەلەر كوپ بولدى. الاش ارىستارىنا قاتىستى سۋرەتتەردi تاۋىپ الدىم. ونى كەيiن ايتام...
وسى مۇراجاي 1963 جىلى جابىلدى. مۇراجايدى جابۋ ءۇشiن قوستانايدان پاۆليۆسكي دەگەن ورىس كەلدi. انانى-مىنانى كورiپ، كەرەكسiز قاعاز دۇنيەلەردi تiزiمدەپ ورتەيتiن بولدى. سونىڭ iشiندە 1947 جىلى ءا.قاستەەۆ سالىپ، قازاقستاننىڭ سوۆمينi بەكiتكەن امانكەلدiنiڭ سۋرەتi كەتەتiن بولدى. قاتەلەسپەسەم، 10 مىڭ رۋبلگە باعالانعان ەدi. «ويباي-اۋ، بۇل سۋرەتتiڭ تاريحي ماڭىزى وتە زور دۇنيە ەدi» دەسەم، الگi ورىسىم تىڭدامايدى. قاستەەۆ امانكەلدi باتىردى كورمەگەن، تەك بiلەتiن ادامداردىڭ ايتۋىمەن سالعان. سويتە تۇرا اينا-قاتەسiز ءدال بەينەلەگەن. ەندi نە iستەيiن؟ ويلاپ كورسەم، مۇراجايدىڭ كiلتi وزiمدە، نەگە ۇرلاپ الىپ تىعىپ تاستامايمىن؟ قالاي دەسەك تە، ونەر تۋىندىسى عوي. سودان اۋدان مادەنيەتiن باسقارىپ وتىرعان سامەن دەگەن جiگiتكە باردىم. بەتتi ازامات ەدi. «ساكە، وسىلاي دا، وسىلاي، ۇرلىق iستەيiن دەپ تۇرمىن» دەدiم. ول كiسi: «Iستە، بiراق ماعان اقىلداسقان جوقسىڭ»، – دەدi.
قوستانايلىق ورىستى ۇيiمە اپارىپ جاتقىزىپ، ۇيىقتاعان سوڭ، جالعىز ءوزiم جورىققا اتتاندىم. الدىندا عانا مۇراجايعا ۇرى-قارى كiرiپ كەتپەسiن دەپ اينالاسىن بيiك دۋالمەن قورشاتىپ، قاقپاسىن ءۇش مەترلiك قاراعاي تاقتايمەن قيۋلاستىرىپ، تانكپەن يتەرسە دە، قيرامايتىن قۇلىپ ورناتىپ، توپسا سالعىزىپ ەدiم. ەندi كەلiپ قورلىقتى وسىدان كورەيiن. جاس كەزiم ەمەس پە، قاقپاعا ارقان سالىپ ورمەلەپ شىعىپ، iشكە كiردiم. سۋرەتتi الىپ شىعىپ، ۇيگە اكەلiپ تىعىپ تاستادىم.
– بۇل سۋرەت ارتىنان بiر كادەگە جارادى ما؟
– 1970 جىلى تورعاي وبلىسى اشىلىپ، 1972 جىلى الدا بولاتىن امانكەلدiنiڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا دايىندىق باستالدى. قايتادان مۇراجاي اشاتىن بولدى. وزبەكالi جانiبەكوۆ وبكومنىڭ حاتشىسى ەدi. وسى كiسiگە بارىپ، وتكەندەگi «ۇرلىعىمنىڭ» ءمانiسiن ايتىپ بەردiم. مارقۇم وتە شەشiمتال كiسi ەدi, «قايدا ول سۋرەت، ءجۇر، كەتتiك» دەدi. ۇيگە كەلدiك، كوردiك. سۋرەتتi الاتىن بولدى. جانە مەنiڭ ءوز قولىممەن جاساعان بالالارىمنىڭ بەسiگi بار ەدi, مۇراجايعا دەپ سونى قوسا سۇرادى. الگi بەسiك پەن سۋرەت كۇنi بۇگiن ارقالىق قالاسىنداعى دالا مۇراجايىندا تۇر.
– سول كەزدە ەل اراسىندا جاسىرىن بولسا دا ارىستاردى iزدەۋشiلەر بولدى ما؟
– مەن 1966 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قوستانايعا وبلىستىق گازەتكە قىزمەتكە اۋىستىم. قالا ماڭىندا قوناي دەگەن اۋىل بار ەكەن. وندا ەرتەدەگi اشتىق جىلدارى اۋىپ كەلگەن تورعايلىقتار تۇرادى ەكەن. ءبارi مەنiڭ تۋىستارىم – «جىلقىايدارلار». ارالاسىپ مارە-سارە بولىپ قالدىق. بiر كۇنi ۇيiمە شالاباي دەگەن كiسi كەلدi. قاسىندا ايەلi بار. اڭگiمەلەسiپ وتىرىپ: «سەيiت، بiز ساعان ادەيi وڭاشا كەلدiك»، – دەدi. «زاماننىڭ قيىن ەكەنiن بiلەمiز، قاراعىم، بiز ەشكiمگە ايتپايمىز. سەندە مiرجاقىپتىڭ سۋرەتi بار ەكەن، سونى بiر كورەيiك دەپ كەلدiك» دەدi. «سiز كiمi بولاسىز؟» دەدiم. ايەل ادام تۇرىپ: «اينالايىن! مەن مiرجاقىپتىڭ جاقىن قارىنداسىمىن. ول كiسi ۇستالعاندا سەگiز جاستا ەدiم، ارتىنا قايىرىلىپ قاراعانى، كيگەن كيiمi, ءجۇرiسi, تۇرىسى، ءدال قازiرگiدەي كوز الدىمدا تۇر»، – دەپ جىلادى. مەن ايتتىم: «جارايدى، كورسەتەيiن. ول كiسi جيىرما ادامنىڭ ورتاسىندا تۇر. تانىمايتىن شىعارسىزدار»، – دەدiم. كورسەتتiم. كوپ ادامنىڭ اراسىندا تۇرعان اعاسىن دەرەۋ تانىدى. «اينالايىن-اي، اعاكەم-اي، سۋرەتiڭدi كورۋگە زار بولدىم-اۋ» دەپ، كوكiرەگiنە باسىپ ەڭiرەدi-اي كەلiپ. «مەن بۇل سۋرەتتi سۇرامايمىن. بiراق كەلiپ كورiپ تۇرايىن، ءتۇبi كورەسiڭ، سەيiت، وسى كiسiلەر اقتالادى. سەن مۇنى تەگiن ساقتاپ وتىرعان جوقسىڭ. كەرەكسiز سۋرەت بولسا لاقتىرىپ جiبەرمەيسiڭ بە؟» دەدi. وسى كiسi اقىرى اعاسىنىڭ اقتالعانىن كورiپ بارىپ دۇنيەدەن ءوتتi.
– جاڭاعى سۋرەت سiزدiڭ قولىڭىزعا قايدان ءتۇسiپ ءجۇر؟
– بۇل سۋرەتتiڭ تاريحى قىزىق. 1918 جىلدىڭ جازىندا احمەت، مiرجاقىپ، رايىمجان مارسەكوۆ، سادىق امانجولوۆ، تاعى بiر ادام بار، بەس كiسiلiك دەلەگاتسيا قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنا بارعان. سونداعى قازاقتارمەن كەزiككەن. ۇرiمجiگە بارىپ، شىڭجان ولكەسiنiڭ باستىعى يان زىن شىننىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، جاڭادان قۇرىلعان الاشوردا اتىنان كەلiسiم جاساۋعا ارەكەتتەر قىلعان. سول ساپارلارىندا شاۋەشەك قالاسىندا سۋرەتكە ءتۇسiپتi. Iشiندە ءانشi اسەت نايمانباەۆ تا بار.
مۇراجايدىڭ ديرەكتورى قىزمەتiن اتقارىپ جۇرگەنiمدە بۇرىش-بۇرىشتا جينالىپ قالعان، ەشكiمگە كەرەكسiز نەشە ءتۇرلi زاتتار بولدى. اراب ەمiلەسiمەن تەكستi جازىلعان سۋرەتتەر بار ەدi. ءتۇبi كەرەك بولادى-اۋ دەگەندەرiن تىققىشتاپ ساقتاپ ءجۇردiم. Iشiندە باياعىداعى ءوزiم كورگەن «ءۇش توبەتتiڭ» سۋرەتiنە دەيiن بار ەدi.
بiردە قوردى اقتارىستىرىپ ءجۇرiپ، قاق ورتاسىندا احاڭ بار، وڭ جاعىندا مiرجاقىپ، سول جاعىندا باسىنا پاپاحا كيگەن، كەۋدەسi كورiكتەي، بiتەۋ جاعالى اق كويلەك كيiپ، قايىس بەلبەۋ بۋىنعان، تۇلعاسى كوز سۇرiندiرەر، ەتجەڭدi ادام وتىرعان سۋرەت تاۋىپ الدىم. كورگەن جۇرت: «ويپىرىم-اي، مىنا احاڭنىڭ سول جاعىنداعى ادام تەگiن بولمادى، ءوزi كiم ەكەن؟» – دەپ سۇرايدى. مەن «بۇل مارسەكوۆ دەگەن» دەيمiن. ول كەزدە مارسەكوۆتi بiزدiڭ جاق ونشا بiلە بەرمەيتiن.
الگi ادامداردىڭ كەلiپ كورiپ جۇرگەنi وسى سۋرەت ەدi.
– بiرەۋلەر كگب-گە ايتىپ قويىپ، باسىڭىز پالەگە قالعان جوق پا؟
– قوستانايدا وبلىستىق گازەتتە جۇمىس iستەپ جۇرگەن كەزiم بولاتىن. بiردە تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەلە جاتىپ، تومەنگi قاباتتا ەسiك كوزiندە تۇرعان ەكi-ءۇش ادامدى كوردiم. ماعان ءبارi دە تەسiلiپ قاراپ قالىپتى. بiر ءتۇرلi سەكەمدەندiم. سوندا دا سىر بiلدiرمەي جوعارى كوتەرiلiپ، كابينەتiمە ەندiم. از عانا ۋاقىت وتكەن سوڭ مازاسىزدانىپ قايتا اينالىپ دالاعا شىقسام، الگiلەر ءالi تۇر ەكەن. مەنi كورە سالىپ: «سiزدە شارۋامىز بار، توقتاڭىز!» – دەدi. شوشىپ كەتتiم. بiرەۋi قالتاسىنان قۇجاتىن سۋىرىپ الدى. كگب-نىڭ قىزمەتكەرلەرi ەكەن. «سiز كەنجەاحمەتوۆ بولاسىز عوي؟» «ءيا!» دەدiم. «كوممۋنيست ەمەسسiز بە؟». «ءدال سولاي» دەدiم. «اكەڭiز سوعىستا قازا تاپتى عوي؟». سولاي بولعان.
الگiلەر مەنi ەرتiپ الدى. قوناق ۇيگە كەلدiك. اڭگiمەنi باستادى. «سiز وسىنداي دا وسىنداي ەكەنسiز. بiراق ءوزiڭiز تۋرالى ەشقانداي جامان پiكiر جوق. وتە ەڭبەكقور ادامسىز. كiتاپتارىڭىز شىعىپتى. ولەڭ جازاتىن كورiنەسiز. بiراق، – دەيدi, – سiزدە انتيپارتيالىق، حالىق جاۋى، قوعامعا جات ادامداردىڭ سۋرەتتەرi بار ەكەن...»
اقىر سوڭىندا وقتى كوزدەرiن كوكiرەگiمە تiرەپ تۇرىپ، سۋرەتتەردi قايدان العانىمدى سۇرادى. شىندىقتى ايتتىم. «سول سۋرەتتەردi بiزگە بەرiڭiز، قارايىق» دەدi. «بەرۋگە بولمايدى عوي» دەدiم. ولار ايتتى: «بiزگە بەرiڭiز، ونداي سۋرەتتi سiز ساقتاۋعا تيiس ەمەسسiز». الىپ كەتتi.
– ونداي سۋرەتتەر سiزدە بار ەكەنiن ولار قالاي بiلiپتi?
– مەن قاراپ جۇرمەي، 1918 جىلى تورعايدا قۇرىلعان سوۆدەۆ (كەڭەس بيلiگi) مۇشەلەرiنiڭ تiزiمiن كگب-دان سۇراتقان ەدiم. سول سوۆدەۆتiڭ مۇشەلەرiنiڭ بiرi ءابدiراحمان قاجى ارتىنان كامپەسكەگە iلiنiپ، جاماناتتى بولعان ەكەن. سودان كۇدiك تۋعىزىپ العانىم. مەن تۋرالى سۇراستىرعان، تەكسەرگەن. اراب قارپiن وقيتىنىمدى بiلگەن. اقىرى سۋرەتتەر تۋرالى بiرەۋ ايتقان.
– ارتىنان سول سۋرەتتەردi iزدەگەن جوقسىز با؟
– Iزدەمەدiم. شىنىن ايتسام، قورىقتىم. كەزiندە «ۇلكەن تۇركiستاننىڭ كۇيرەۋi» اتتى كiتاپ جازعان، كگب-نىڭ پولكوۆنيگi سەرiك شاكiباەۆ دەگەن اعامىز بار ەدi. سوعان بارىپ اقىلداستىم. ول: «سەيiت قاراعىم، سەن سول سۋرەتتەردەن قۇتىلعانىڭا تاۋبە ايت، ەندi iزدەۋدi دوعار»، – دەپ بiر-اق كەستi. سودان كەيiن قويدىم.
– رايىمجان مارسەكوۆتiڭ احاڭ، جاقاڭدارمەن بiرگە تۇسكەن سۋرەتi سول كۇيi جوعالدى ما؟
– ونى بiرنەشە دانا ەتiپ كوبەيتiپ العان ەدiم. كوشiرمەلەرi قولىمدا قالدى. بiرنەشە جىلدىڭ الدىندا بiر گازەت «مارسەكوۆتىڭ سۋرەتi تابىلدى» دەپ، ءسۇيiنشi سۇرادى. ول كiسiنiڭ سۋرەتi 40 جىل مەنiڭ قولىمدا بولدى. مارسەكوۆ تۋرالى مەندە كەرەمەت ماتەريالدار بار.
ودان باسقا مەنiڭ قولىمدا قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعان 100-دەي ادامنىڭ سۋرەتi بار. باسى مۇحامەد-سالىق باباجانوۆ، بەكمۇحامەدوۆتەردەن باستالادى. ال 150 ادامنىڭ تولىق ومiردەرەگi بار. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ تۋعان جىلىن كۇنi بۇگiنگە دەيiن اركiم ءارتۇرلi جازىپ ءجۇرمiز. وتكەن جىلى مەنiمەن اۋىلداس الماتىلىق تاعى بiر دوكەي جازۋشى ءاليحان تۋرالى ماقالا جازدى. تۋعان جىلى تاعى قاتە. ءاليحاننىڭ ءوز قولىمەن تولتىرعان ءومiربايانى بار ەمەس پە، وسىنى ەشكiم ەسكەرمەيدi. مەندە كوشiرمەسi بار. ال احاڭ مەن جاقاڭ تۋرالى جيناعاندارىمنىڭ بiر ءوزi ەكi ۇلكەن پاپكا.
– رايىمجان مارسەكوۆ الاش كوسەمدەرiمەن ۇزەڭگiلەس جۇرگەن ۇلكەن تۇلعا ەمەس پە؟
– مارسەكوۆ – ۇلكەن تۇلعا. شىعىستىڭ قازاعى. 1879 جىلى تۋعان. ومبى گيمنازياسىن ايدارحان تۇرلىباەۆ ەكەۋi ۇزدiك بiتiرگەن. 1897 جىلى پەتربورداعى يمپەراتور ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ زاڭ فاكۋلتەتiنە وقۋعا تۇسەدi. وقۋ بiتiرگەن سوڭ ومبىدا ون نەشە جىل قىزمەت اتقارعان. 1912 جىلى سەمەيگە كوشiپ كەلگەن. الاشوردانىڭ ناعىز قايراتكەرi. س.سەيفۋللين «الاشتىڭ تiلi» دەپ اتاعان «سارىارقا» جۋرنالىن شىعارىپ تۇرعان.
سەمەيدە قۇرىلعان الاش اسكەرiنiڭ باسشىسى بولعان. 1922 جىلى بiر تۇندە قىتاي اسىپ كەتكەن. سوندا اعارتۋشىلىق قىزمەتiن اتقارىپ ءجۇرiپ، 1939 جىلى iشiندە شاكارiم قاجىنىڭ بالاسى زيات بار ونداعان وقىمىستى قازاقتارمەن بiرگە ء(بارi دەرلiك كەڭەس ەلiنەن باس ساۋعالاپ بارعاندار) قۇربان بولعان. قىتاي وكiمەتiنە وسى جاقتان ارنايى تاپسىرىس تيگەن دەگەن سوزدەر ايتىلىپ ءجۇر. بۇل ءسوز تەگiندە شىندىقتان الىس ەمەس...
وسى كiسiنiڭ جiكەن دەگەن بالاسى 1960 جىلدارى قىتايدان كەلiپ، سەمەيدiڭ اقسۋات اۋدانىندا ەلەۋسiز شوپان بولىپ ءجۇرiپ، بەرتiندە دۇنيەدەن ءوتiپتi.
– قولىڭىزدا احمەت بiرiمجانوۆ تۋرالى دەرەكتەر بار ما؟
– تورعايدا ەكi احاڭ بولعان. بiرi – احمەت بايتۇرسىنوۆ. ەكiنشiسi – احمەت بiرiمجانوۆ. ول كiسi 1870 جىلى تۋعان. 1895 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ زاڭ فاكۋلتەتiن كiشi التىن مەدالمەن بiتiرگەن. وسى مەدال قازiر الماتىداعى تۋىستارىنىڭ قولىندا. بۇل كiسi – اتاقتى شاقشاق جانiبەكتiڭ ۇرپاعى. 1906 جىلدان باستاپ رەسەيدiڭ مەملەكەتتiك دۋماسىنا ەكi رەت دەپۋتات بولعان ادام. 1920 جىلدىڭ ورتا شەنiندە ءتورت، بەس قازاقتى شەتەلگە وقۋعا جiبەرگەن. سونىڭ بiرi – iنiسi عازىمبەك بiرiمجانوۆ بەرليندە مەديتسينالىق جوعارى بiلiم العان. 1938 جىلى اتىلىپ كەتتi.
– 1921 جىلعى تورعايدا الاپات اشتىق بولدى. جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ حالىقتى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشiن سەمەي وڭiرiنەن مال جيناپ ايداپ اپاردى. بiراق...
– بiزدiڭ بالا كەزiمiزدە تورعايدا قىلاعاي قىزىل سيىرلار بولدى. سولاردىڭ تۇقىمى قازiردە بار. جۇدەۋباستاۋ، تۇرقى كiشكەنە، ءسۇتi از مال. ەل ايتاتىن: «بۇلار – باياعى اشتىق جىلدارى سەمەي جاقتان ايدالىپ كەلگەن مالدىڭ تۇقىمى»، – دەپ. ۇزىن ءسوزدiڭ قىسقاسى، 1920-21 جىلدارى تورعايدا الاپات اشتىق بولعان. اتاقتى اقىن ابiقاي نۇرتازيننىڭ «تاس مەشiن» دەگەن داستانى بار. ءدال سول اشتىق تۋرالى جازىلعان.
وسى تۇستا جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ باس بولىپ م.دۋلاتوۆ، ق.ساتپاەۆتار سەمەي وڭiرiنەن مىڭداعان مال جيناپ، تورعايعا جاياۋ-جالپى ايداپ كەلگەن. ەلگە تەگiن تاراتىپ بەرگەن. ەل قايتتi دەيسiز عوي، مالدى دۇرىس تاراتپادى دەپ الگiلەردiڭ ۇستiنەن ارىز جازعان. ءسويتiپ، ايماۋىتوۆتىڭ باسىن سوتقا iلiكتiرiپ جiبەرگەن. مۇنى احمەت بايتۇرسىنوۆ ەستiپ، بەدەلiن سالىپ قۇتقارىپ قالعان. سول سوتتا سويلەگەن جۇسiپبەكتiڭ ءسوزi بار. ول: «اشتان ءولiپ، قىرىلىپ جاتقان ەلدiڭ نەسiبەسiن جەگەنشە، انامنىڭ شۋىن جەگەنiم ارتىق ەدi»، – دەپ نالىعان.
– احاڭ مەن جاقاڭنىڭ اقتالعانىن تۋعان ەلi قۋانىشپەن قابىلدادى عوي. سiز وسى تاريحي وقيعانىڭ ورتاسىندا بولدىڭىز ەمەس پە؟
– 1989 جىلى 4 ناۋرىزدا احاڭنىڭ اقتالعانىنا بايلانىستى تورعايدا كەرەمەت بiر توي ءوتتi. مەن وبلىستىق جازۋشىلار ءبولiمiنiڭ باسشىسى ەدiم. ەل تايلى-تۇياعى قالماي احاڭ تۋعان اقكولگە جينالدى.
حالىق ولگەنi تiرiلiپ، وشكەنi جانعان سوڭ دۋىلداپ، ماسايراپ اناسى بiر، مىناسى بiر ەل الدىنا شىعىپ سويلەپ جاتتى. بiر زاماندا كوپتiڭ اراسىنان بiرەۋ ءسوز سۇراپ قول كوتەردi. ءسوز بەردiك. «ارينە، – دەدi الگi ادام، – احاڭ اقتالدى، قۋانىپ جاتىرمىز. وسى ەل ايتادى، احاڭنىڭ جانىندا مiرجاقىپ دەگەن كiسi بولعان دەيدi...» دەپ، ءسوز باستاپ كەلە جاتىر ەدi, اناداي جەردە وتىرعان ەكiنشi بiر ادام ايعايلاپ: «سەن توقتا! ول تۋرالى قازiر مەن ايتىپ بەرەمiن»، – دەپ ورتاعا ءوزi شىقتى.
بۇل ادامنىڭ جاسى سول كەزدiڭ وزiندە توقساندا ەكەن. احاڭداردىڭ تۇسىندا كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ ميليتسياسى بولىپتى. بايتۇرسىنوۆ تۋرالى جاقسى پiكiر ايتتى. كوزiن كورiپتi. ءسوزiن تىڭداپتى. بiر زاماندا: «جاڭا عانا مiرجاقىپ تۋرالى سۇراعان كiم؟» – دەدi. شەتتە وتىرعان جاسىمىستاۋ جiگiت تۇرىپ «مەن» دەدi. «ول، – دەدi الگi قارت، – بارىپ تۇرعان جاۋىز، قانiشەر بولعان. ەگەر ول اقتالسا، مەن گورباچەۆكە دەيiن ارىز جازام. ول امانكەلدiنi ولتiرگەن».
رايكومنىڭ بiرiنشi حاتشىسى جاقان قوساباەۆ ماعان: «مiنە، ەندi پالە باستالدى. قازiر حالىق ەكiگە ءبولiنiپ تارتىسادى. سiز شىعىپ سويلەڭiز»، – دەدi شاراسىزدان. مەن ءدال وسىعان دايىن ەمەس ەدiم. شىقتىم. ءسوزدi سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ارىستارعا ارناعان ولەڭiمەن باستادىم:
بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، بوكەيحانوۆ،
بiرi – كۇن، بiرi – جۇلدىز، بiرi – ايىم،
كەشەگi قارا كۇنi وسىلار عوي،
حالىق ءۇشiن شام قىلعان جۇرەك مايىن...
«حالايىق! الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى دەگەن. احمەت ايىڭ بولسا، مiرجاقىپ كۇنiڭ ەمەس پە ەدi? قارا باسىنىڭ قامى ءۇشiن ەمەس، حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشiن قۇربان بولعان جوق پا؟» دەپ ءجۇرiپ، داۋدى ازەر باستىق.
– مiرجاقىپ اتامىزدىڭ رەسەيدەن سۇيەگiن اكەلiپ، تۋعان جەرiنە قايتا جەرلەگەن وقيعانىڭ iشiندە بولدىڭىز عوي؟
– بۇل ەلدiڭ ەڭسەسiن كوتەرگەن ەرەكشە تاريحي وقيعا بولدى. نەگiزiنەن باستامانى قولداعان، سۇيەكتi اكەلۋگە كۇش، كولiكپەن كومەكتەسكەن سول كەزدەگi تورعاي اۋدانىنىڭ اكiمi جاقان قوساباەۆ ەدi. ول كiسi دە بيىل مارقۇم بولىپ كەتتi.
جانگەلدين اۋدانىنداعى تورعاي سوۆحوزىنىڭ ورتالىعىنان شامامەن 100 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا، سەكە وزەنiنiڭ بويىندا، قىزبەل تاۋىنىڭ سىرتىندا «بيدايىق» دەگەن سوۆحوز بولدى. وسى سوۆحوزدىڭ اتىن جاقاڭ اقتالعاننان سوڭ «مiرجاقىپ دۋلاتوۆ» دەپ وزگەرتكەن ەدi. وسىعان بايلانىستى مiرجاقىپتىڭ مۇراجايى اشىلدى. ەگiن شارۋاشىلىعى دامىعان باي سوۆحوز.
الماتىدان جاقاڭنىڭ قىزى گۇلنار اپاي كەلدi. كوپشiلiك اقىلداسىپ، جاقاڭدى وسى سوۆحوزعا جەرلەۋدi ۇيعاردى. ءدال ەندi سۇيەكتi ارۋلاۋعا كiرiسكەن جوقپىن. مۇردەنi تەكەمەتكە سالىپ ارۋلاپ اتقارعانداردىڭ بiرi ماديار جۇماباي دەگەن كiسi ەدi. ول – جاقاڭنىڭ جاقىن تۋىسى، ءارi مiرجاقىپ ءتۇسiپ اتتاناتىن ۇلكەن شاڭىراقتىڭ يەسi بولعان ادام. 1937 جىلى حالىق جاۋى اتانىپ سوتتالىپ، كوپ جىل ايداۋدا بولىپ كەلگەن. ومiردەن كورمەگەنi جوق، ناعىز تەكتiنiڭ تۇقىمى ەدi. وسى كiسi ماعان ايتتى: «قۇدايدىڭ قۇدiرەتi-اي، مارقۇمنىڭ شاشى قاپ-قارا كۇيiندە، ەشبiر داق تۇسپەپتi»، – دەدi.
وسىلاي جەرلەندi, ارتىنان ادەمi كەسەنە سالىندى. ونىڭ قارسى الدىنا مۇراجاي بوي كوتەردi. ەكەۋi دە قازiر قاتار تۇر. بiراق وسىعان باراتىن ادام جوق. بۇرىنعى 200 شاڭىراقتان 10-15 عانا ءتۇتiن قالدى. باسقالارى كوشiپ كەتكەن. مiنە، كوردiڭiز بە، مارقۇمنىڭ سۇيەگi تاعى دا دالادا قالىپ قويدى.
– ەكi-ءۇش جىلدىڭ الدىندا زاماننىڭ قيىن كەزiندە جەرگە كومiلiپ ساقتالعان كiتاپتاردى تاۋىپ العانىڭىز جونiندە تەلەديداردان حابار تاراتىلدى. وقيعا قالاي بولىپ ەدi?
– بالا كەزiمiزدە تورعاي جەرiندە وتە كەرەمەت تاقۋا، وقىمىستى ادامدار بولدى. ولار تاشكەنت، بۇقارا، عاليا مەدرەسەسiنەن بiلiم العان ادامدار بولاتىن. سونىڭ بiرi – اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ اكەسi ەدi. جانە وسى كiسiنiڭ عاليا مەدرەسەسiن بiتiرگەن كۋالiگi ساقتالعان. قازiر دە بار.
ايتايىن دەگەنiم، تورعايدا ارىستانبەك دەگەن مولدا بولدى. قۋعىن-سۇرگiندi قاتتى كورiپ، كوزگە iلiنبەۋ ءۇشiن قاراپايىم سيىرشى بولىپ ومiردەن ءوتتi. تاقۋالىعى سونشالىق، جىل ون ەكi اي ورازا ۇستايتىن. وسىدان 25 جىل بۇرىن دۇنيەدەن قايتتى. ولەرiندە ۇرپاقتارىنا وسيەت ايتىپتى، «مەنiڭ كiتاپتارىمدى بiرەۋ سۇراسا، بەرiڭدەر. ەشكiم سۇراماسا، زيراتىمنىڭ باسىنا اپارىپ، وزiممەن بiرگە كومiڭدەر» دەپ تاپسىرىپتى. مولدانىڭ اماناتىن الىستا ءجۇرiپ مەن ەستiمەي قالدىم.
ارادا بەس جىل وتكەن سوڭ بارىپ مۇراگەرلەرiنەن كiتاپتى قازىپ الۋدى ءوتiندiم. قابىل المادى. ون جىلدان كەيiن تاعى بiر ايتتىم، بولمادى. ون بەس جىل وتكەن سوڭ تاعى ايتتىم، كونبەدi. سودان قويعام.
جيىرما ەكiنشi جىل دەگەندە تورعايدا بiر ادام قايتىس بولىپ، سوعان بارىپ جۇرگەندە مولدانىڭ تۋىستارىمەن جولىعىپ قالدىم. كوزi قاراقتى ادامدار بولاتىن. سودان، ۇزىن ءسوزدiڭ قىسقاسى، كiتاپتى قازىپ الاتىن بولدىق. مولدانىڭ قىزى بار ەكەن. ول كەلiسiمiن بەردi. قازدىق. بۇرىن شايدىڭ قورابىنا سالىپ، رەتسiز كومە سالعان ەكەن. كوبi شiرiپ كەتiپتi. سونىڭ وزiندە وقۋعا جارايتىن وتىزداي كiتاپ شىقتى.
– قانداي كiتاپتار بار ەكەن؟
– باسقاسىن ايتپاعاندا، اراب فيلوسوفياسىنىڭ ءۇش تومدىعى. ءار قايسىسى مىڭ بەتتiك، اراب گرامماتيكاسىنىڭ بiرنەشە تومى شىقتى. باسقاسى – دiني كiتاپتار. قولدانۋعا جارامسىزدارىن قايتا كومiپ كەتتiك.
قولىما تۇسكەنiن وتىرار كiتاپحاناسىنا الىپ كەلدiم. بiراق كiتاپ بەتتەرiن قوزعاماي وقىساڭ تۇرادى، قول تيگiزسەڭ ۇگiتiلiپ ءتۇسiپ قالادى. كۇن كوزiنە شىققان سوڭ، ءسويتiپ كەتتi. «وڭدەپ، جوندەيسiزدەر مە؟» دەپ قولىمدا قالعانىن ۇلتتىق اكادەميالىق كiتاپحاناعا الىپ باردىم. ولار جوندەي المايدى ەكەن، ءارi ساقتاۋعا دا مۇمكiندiگi جوق. ويتكەنi, بۇل كiتاپتاردىڭ اۋرۋى باسقا كiتاپتارعا جۇعۋى مۇمكiن.
– كiتاپتار قازiر قايدا؟
– ۇيiمدە ساقتاپ وتىرمىن.
– بۇل كiتاپتارمەن تانىسقان عالىمدار بولدى ما؟
– مىسىردان بiتiرگەن قادىر دەگەن جiگiت مەنiمەن بiرگە جۇمىس iستەدi. وقىپ، زەرتتەپ ءجۇر ەدi, ول بالا دا قايتىس بولىپ كەتتi. كiتاپتار مىسىردا، يراندا باسىلعان ەكەن. كiتاپتاردى ارىستانبەك مولدا ءوزi وقىپ، تۇسىنا بەلگiلەر قويىپ وتىرىپتى. بiر قۇراننىڭ iشiنەن مولدانىڭ كەرەكتەنگەن سيا قارىنداشى شىقتى. مەندە ساقتاۋلى تۇر.

بەكەن قايراتۇلى
«جاس قازاق» گازەتى، №48-49, 2008 جىل.