رەداكتسياعا قىتايدان كەلگەن بiر ورالمان جiگiت حابارلاستى. «قىتايداعى ۇيعىرلار وقيعاسىنان كەيiن الىپ ەلدەگi قازاقتار ماسەلەسi قيىنداپ كەتتi»، - دەپ شاعىم ايتتى. ەلiمiزدە ونسىز دا قوردالانىپ تۇرعان ورالماندار ماسەلەسi - ءوز الدىنا بiر توبە. وسى ماسەلەلەر توڭiرەگiندەگi وي-ءتۇيiندi تارقاتپاققا دۇنيە ءجۇزi قازاقتارىنىڭ قاۋىمداس­تىعىنا حابارلاستىق. بiزگە قاۋىمداستىقتىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بوتاگوز ۋاتقان ورالماندار تاقىرىبىنا بايلانىستى جاعدايدى تومەن­دەگi­دەي ءوربiتتi.

قىتايداعى ۇيعىرلار وقيعاسىنان كەيiن قازاقتار ماسەلەسi قيىنداپ كەتتi دەپ بiزگە ەشكiم ايتىپ كەلگەن جوق. ونىڭ ۇستiنە، سول وقيعادان كەيiن قىتاي ەلiندەگi قانداستارمەن مۇلدە حابارلاسا الماي قالدىق. تەلەفون جالعانبايدى، ينتەرنەت جابىق. شەتەلدەگi قازاقتار جايلى الۋان ءتۇرلi الىپقاشپا اڭگiمە بار. ماسەلەن، ولاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگi, كۇي-جايى تۋرالى كەيدە بiز ەستiمەگەن جاعدايلار ايتىلىپ جاتادى. انىعى مىناۋ: شەتەلدەگi قازاقتاردىڭ الەۋمەتتiك جاعدايى سول ەلدiڭ باسقا حالىقتارىمەن بiردەي.

رەداكتسياعا قىتايدان كەلگەن بiر ورالمان جiگiت حابارلاستى. «قىتايداعى ۇيعىرلار وقيعاسىنان كەيiن الىپ ەلدەگi قازاقتار ماسەلەسi قيىنداپ كەتتi»، - دەپ شاعىم ايتتى. ەلiمiزدە ونسىز دا قوردالانىپ تۇرعان ورالماندار ماسەلەسi - ءوز الدىنا بiر توبە. وسى ماسەلەلەر توڭiرەگiندەگi وي-ءتۇيiندi تارقاتپاققا دۇنيە ءجۇزi قازاقتارىنىڭ قاۋىمداس­تىعىنا حابارلاستىق. بiزگە قاۋىمداستىقتىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بوتاگوز ۋاتقان ورالماندار تاقىرىبىنا بايلانىستى جاعدايدى تومەن­دەگi­دەي ءوربiتتi.

قىتايداعى ۇيعىرلار وقيعاسىنان كەيiن قازاقتار ماسەلەسi قيىنداپ كەتتi دەپ بiزگە ەشكiم ايتىپ كەلگەن جوق. ونىڭ ۇستiنە، سول وقيعادان كەيiن قىتاي ەلiندەگi قانداستارمەن مۇلدە حابارلاسا الماي قالدىق. تەلەفون جالعانبايدى، ينتەرنەت جابىق. شەتەلدەگi قازاقتار جايلى الۋان ءتۇرلi الىپقاشپا اڭگiمە بار. ماسەلەن، ولاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگi, كۇي-جايى تۋرالى كەيدە بiز ەستiمەگەن جاعدايلار ايتىلىپ جاتادى. انىعى مىناۋ: شەتەلدەگi قازاقتاردىڭ الەۋمەتتiك جاعدايى سول ەلدiڭ باسقا حالىقتارىمەن بiردەي.

رەسەي قازاقتارى اۋقاتتى، ەۋروپا قازاقتارى سول ەلدiڭ ولشەمiمەن جوعارى دەڭگەيدە، قىتاي قازاقتارىندا تiل ماسەلەسiندە قيىندىق ەندi باستاۋ الدى. الەۋمەتتiك جاعدايلارى ويداعىداي. بiراق مەكتەپتەرi جاپپاي ارالاس بولىپ، قىتايلاندىرۋ ساياساتى تەز قارقىنمەن ءجۇرiپ جاتقانى ەشكiمگە قۇپيا ەمەس. قىتايلاردىڭ مۇنىسىن دۇرىس ساياسات دەپ بiلەمiن. سەبەبi, قىتايدا ءومiر سۇرەدi ەكەنسiڭ، وندا مiندەتتi تۇردە قىتاي تiلiن بiلۋiڭ، زاڭىن قۇرمەتتەۋiڭ كەرەك. قازiر بۇل ەلدەگi قازاقتاردىڭ كوبi بالالارىن ارالاس مەكتەپتەردەن گورi, قىتاي تiلiندەگi مەكتەپتەرگە باسىمىراق بەرەدi. ويتكەنi ءومiر ءسۇرۋدiڭ قاعيداسى - سول ەلدiڭ تiلiن مەڭگەرۋ ءارi قاجەتتiلiك دەپ تۇسiنگەن ءجون. بiزدiڭ قازاقستاندا دا قازاق تiلiن وقىتۋ ماسەلە­سiنە قىتاي ساياساتى ارقىلى قاراعان ءجون بولار ەدi.

وزبەكستانداعى قازاق مەكتەپتەرi دە ازايىپ بارا جاتىر. بۇرىن قازاقتiلدi 532 بiلiم ورداسى بولسا، قازiر ونىڭ 236-سى قالعان. ال رەسەي قازاقتارىندا قازاقشا مەكتەپ ەمەس، قازاق تiلiنiڭ ءوزi قولدانىستان قا­لىپ بارادى. بۇرىن بۇل ەلدە دە قازاقشا مەكتەپتەر جۇمىس iستەيتiن. كەيiن ءبارi جابىلدى. التاي ولكەسiندە عانا 11 جىلدىق بiر مەك­تەپ بار. ول بايكامۋت دەگەن جەرiندە. بار-جوعى 50-دەي وقۋشى وقيدى. ديرەكتورى - ساپاربەك ماۋسىمباەۆ دەگەن ازامات. رەسەي­دiڭ زاڭىندا قازاقتiلدi مەكتەپ اشۋعا قارسىلىق جوق. سويتە تۇرا، قر بiلiم جانە عىلىم مينيسترلiگiنiڭ قازاق مەكتەبiن اشۋ جونiندەگi بiرنەشە رەتكi ۇسىنىستارىن رەسەي بiلiم مينيسترلiگi قابىلداماي وتىر. تiپتi اپتاسىنا 2 ساعات­تىق فاكۋلتاتيۆ ەنگiزۋدiڭ ءوزi قيىنعا سوقتى. ال بiزدiڭ ەلدە ورىستار ءۇشiن ءبارi جاسالعان. قاۋىمداستىق بiلiم جانە عىلىم مينيس­ترلiگi مەن تiل كوميتەتiنiڭ بiرلەسiپ ۇيىمداستىرۋىمەن سامارا قالاسىندا 2 رەت ۇلكەن كونفەرەنتسيا وتكiزدi.

ەۋروپانىڭ 12 ەلiندە تۇراتىن قازاق جاس­تارى بۇگiنگi كۇنi بiر-بiرiمەن سويلەسۋدەن قالدى. بۇرىن ءوزارا تۇرiكشە سويلەسەتiن، قازiر ول دا ازايعان. سوڭعى ەكi جىلدان بەرi ەۋروپاداعى قازاق جاستارى باس قوسىپ، وسى ماسەلەنi تالقىلاپ ءجۇر. وتكەن جىلى نەمiس­تiلدi قازاقتار ميۋنحەن قالاسىندا باس قوسسا، بيىل اعىلشىنتiلدi قازاقتار شۆەتسيادا جينالىپتى. بiزدiڭ ەلدەگi باسقا ۇلتتار وسى قاسiرەتتi بiلسە عوي، شiركiن، دەپ ويلايمىن.

موڭعوليانىڭ بايولكەسiندە 40-تان ارتىق قازاق مەكتەبi ءالi جۇمىس iستەپ وتىر. موڭعولداندىرۋ ساياساتى اتىمەن جوق. موڭعوليا - تاۋلى ايماق. ول - ەكi الىپ مەم­لەكەتتiڭ ورتاسىنا قونىس تەپكەن شاعىن ەل. ەكونوميكاسى دا جۇتاڭداۋ. بiراق سولاي بولا تۇرا، ول جاقتاعى اعايىنداردىڭ بالالارى دامىعان ەۋروپا ەلدەرiندە، شىعىس مەملەكەتتەرiندە بiلiم الادى. ونىڭ ۇستiنە، موڭعوليانىڭ جالپى حالىق سانى - 3 ميلليون، مال باسى - 44 ميلليون. بۇدان حالىق تۇرمىسىنىڭ مەشەۋ ەمەس ەكەنiن بiلۋ قيىن بولماس.

ەۋروپا قازاقتارىندا مەكتەپ اشىپ، قازاق بولۋعا قادام باسۋ الىستاعى ارمانعا اينالعان. ولاي بولاتىنى - قازاقتىق مەنتاليتەت جاس بۋىننىڭ بويىندا كەمشiن. ورتا بۋىن ەنجار، اعا بۋىن سيرەگەن. بiر بايقاعانىم، شەتتەگi كەيبiر قازاقتاردىڭ بويىندا بiزدەگi سياقتى قازاقى جالقاۋلىق، ەنجارلىق باسىم دەۋگە بولادى. جالپى ايتقاندا، قاي ەلدە جۇرسە دە، بارلىق قازاقتىڭ پسيحولوگياسىندا ۇقساستىق كوپ.

دۇنيە ءجۇزi قا­زاق­تارى قاۋىم­داس­تىعىنىڭ سوڭعى بەس جىلداعى ات­قارعان شارۋاسى قو­ماقتى. ماسەلەن، شەتەل قازاقتارى ءۇشiن قازاق تiلiن ءۇي­رەنۋدiڭ ينتەر­اك­تيۆتi كومپيۋتەرلiك باعدارلامالارى مەن تiلاشار جانە ءۇنتاسپالار شىعارىپ جاتىرمىز. سونىمەن بiرگە ول جاقتاعى اعايىنداردىڭ كiتاپتارىن وزiمiزدەگi «اتا­جۇرت» باسپاسىنان باستىرىپ، تەگiن تاراتىپ ءجۇرمiز. ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتiك قورعاۋ مينيسترلiگi شىعارعان «نۇرلى كوش باعدارلاماسى» جادناماسىن ناسيحاتتاپ، ەلگە ورالۋلارىنا مۇرىندىق بولۋعا تىرىسىپ جاتىرمىز. بۇل جادنامانى ورىس تiلiنەن قازاق، تۇرiك، موڭعول تiلدەرiنە جانە دە توتە جازۋعا اۋدارىپ، تاراتتىق.

وسى ورايدا ورالماندار ماسەلەسi جونiندە بيلiكتەگi ازاماتتاردىڭ «قۇلاعىنا - التىن سىرعا». بۇرىن الىستان كەلگەن اعا­يىندارعا قازاقستان ۇكiمەتiنiڭ 791- قاۋلىسى بويىنشا ۇلتىن انىقتايتىن «قازاق كۋالiگi» بەرiلەتiن. ونىڭ ەل iشiندە كوپ جەڭiلدiگi بار ەدi. سوعان وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگiزiپ، قايتا جاڭالاۋدىڭ ورنىنا، مۇلدە كۇشiن جويىپ تاستاعانى كوپتەگەن قيىندىقتار تۋعىزۋدا.  بۇگiنگi كۇنi قازاقستاننىڭ ءتول­قۇجاتىنا ءوز ۇلتىن كورسەتۋ نەمەسە كورسەتپەۋ اركiمنiڭ ەركi بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. سويتە تۇرا، قر Iشكi iستەر مينيسترلiگi كوشi-قون پوليتسياسى شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا ۇلتىڭدى كورسەتەتiن قۇجات اكەل دەپ اۋرە-سارساڭعا تۇسiرەدi. سوندىقتان № 791-قاۋلى قايتادان قابىلدانسا، دۇرىس بولار ەدi.

ەكiنشiدەن، شەتەلدەن شاقىرۋ قيىنعا ءتۇستi. بۇرىن سىرتقى iستەر مينيسترلiگiنە قولداۋ حات بەرiپ، اعا­يىنداردى ەشبiر بوگەتسiز اتامەكەنگە شاقىرا الاتىنبىز. ەندi وعان كوشi-قون پوليتسياسى مەن ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتi رۇقسات ەتپەسە، ەشكiمدi شاقىرا المايسىز. وسىنىڭ كەسiرiنەن نورۆەگيادا تۇراتىن قازاق وتباسى، ءوزi اۋعانستان ازاماتى، قازاقستانعا كوشiپ كەلگەن، قر ازاماتتىعىن العان اتا-اناسىمەن قاۋىشا الماي وتىر. مiنە، وسىنداي جاعدايلاردان با، بۇگiندە ەلگە كەلiپ جاتقان كوش جوق. كوشتiڭ توقىراۋىنا اسەر ەتكەن بۇدان باسقا دا فاكتورلار بار. ياعني شەتەلدەن كەلەتiن اعايىندارعا بەرiلەتiن جەر تەلiمi جوق، ءۇي باعاسى قىمبات، جۇمىس ماسەلەسi قيىن. جۋىقتا شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكiمi بەردiبەك ساپارباەۆ وسكەمەن قالاسىندا «ورالماندار فورۋمىن» وتكiزiپ، شەتەلدەن كوشiپ كەلەم دەۋشiلەر ءۇشiن جەر تەلiمiن بەرەتiنiن، ولاردى ءۇي-جايمەن، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتەتiنiن ايتتى. وسى يگi باس­تامانى باسقا وبلىس اكiمدەرi دە جالعاستىرسا، اعايىننان الىستاماس ەدiك.

قىتايداعى قازاقتاردا قازاقستانعا شىعاتىن قۇجات الۋ ماسەلەسi قيىن. موڭعوليادا جول ازابى - شەكارادان ءوتۋ قيامەت-قايىم. ولار قازاقستانعا رەسەي ارقىلى ەكi شەكارا كەسiپ وتەدi. ونىڭ مىسالى رەتiندە جۋىقتا شۋ بولعان رودينا ماسەلەسiن ايتساق تا جەتكiلiكتi. وزبەكستان، تۇركمەنيا جانە تاجiكستانداعى «قاراكوزدەر» دە تۇرىپ جاتقان ەلدەرiندەگi ءۇي، جەرلەرiن ساتۋ سياقتى الەۋمەتتiك جاعداي بار. ول ەلدەردە ءۇي ارزان، ونىڭ اقشاسىنا مۇندا جەر دە الا المايدى. ال رەسەي، تۇركيا، ەۋروپا قازاقتارىندا وتانعا ورالۋعا دەگەن نيەت - جوقتىڭ قاسى.

كوپ اعايىندار كوشi-قون كوميتەتi مەن دۇنيە ءجۇزi قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ مiندەتiن شاتاستىرىپ جاتادى. بiزگە كەلiپ، كۆوتا بەرمەيسiڭدەر دەپ اشۋلاناتىندارى دا بار.

دۇنيە ءجۇزi قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى - رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بiرلەستiك.  بiرi - مەم­لەكەتتiك ۇيىم بولسا، ەكiنشiسi - قوعامدىق ۇيىم. دەگەنمەن «يلەگە­نiمiز بiر تەرiنiڭ پۇشپاعى» دەگەندەي، قولىمىزدى قۋسىرىپ، قاراپ وتىرا المايمىز. الىستان كەلگەن قانداستارىمىزعا جول سiلتەۋ، قۇ­جاتتارىن جازىپ، تەگiن اقىل-كەڭەس بەرۋ سياقتى جۇمىستارىنا كومەك­تەسiپ كەلەمiز. بiزدiڭ قىزمەت - شەتتەگi اعايىنمەن رۋحاني بايلانىس ورناتۋ. ال كوشi-قون كوميتەتi ەلگە كەلگەن اعايىننىڭ قازاقستانداعى ازاماتتىق، كۆوتا، جەر، ءۇي الۋ سياقتى الەۋمەتتiك جاعدايىن رەتتەيدi.

«نۇرلى كوش باعدارلاماسى» - جاڭا جوبا. ول دا ەلگە كەلگەن «قاراكوزدەردiڭ» قازاقستانداعى جاي-كۇيiنە، ەلگە تۇراقتاۋىنا جا­ۋاپتى. ال ورالمانداردىڭ ءتۇرلi قوعامدىق ۇيىمدارىنا كەلەر بولساق، ول - قازاقستانداعى 5000-نان استام كوپ قوعامدىق ۇيىمداردىڭ بiرەۋi. بiراق ولاردىڭ سانى بiرەۋ ەمەس، كوپ. سولاردىڭ iشiندە ناقتى جۇمىس اتقارىپ جاتقان «اسار» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بiرلەس­تiگiن عانا اتاۋعا بولادى. باسقالارىنان حابارىم جوق.

كوشi-قون جانە ورالماندار ماسەلەسiندەگi وسى كۇنگە دەيiن شەشiلمەي كەلە جاتقان تاعى بiر ءتۇيiن بار. ول - كوشi-قوننىڭ كوميتەت دارەجەسiندە قالىپ قويماي، جەكە مينيسترلiك بولىپ جۇمىس iستەۋ ماسەلەسi. سوندا عانا شەتتەگi اعا­يىن مەن وتانعا ورالعان «قاراكوز­دەردiڭ» شارۋاسى قيىنداماس ەدi. سونداي-اق، قازاق دياسپوراسىن زەرتتەيتiن ينستيتۋت اشىلسا، بiزدiڭ مادەني مۇرامىزعا قوسىلار قۇندىلىقتاردىڭ كوبەيۋi زاڭدى بولار ەدi. شەتەلدە قانشا قازاق بارى جونiندەگi سان ناقتى ەمەس. ەگەر دياسپورولوگيا ينستيتۋتى جۇمىس iستەسە، جوعالعان قانشاما تاريحىمىز ورالار ەدi. قاۋىمداستىق جانىندا قازاق دياسپوراسىن زەرتتەيتiن عىلىمي ورتالىق بار. بيىل وسى ورتالىق وزبەكستانداعى قازاقتاردىڭ تاريحى جونiندە مونوگرافيالىق ەڭبەك جانە رەسەي قازاقتارىنىڭ انا تiلi جونiندە الەۋمەتتiك زەرتتەۋ جازىپ، جەكە-جەكە كiتاپ ەتiپ شىعاردى.

قازاقستاننىڭ بولاشاعى ءۇشiن شەتتەگi قازاقتاردى وتانعا الدىرۋ ماسەلەسi بiرiنشi ورىندا تۇرۋى كەرەك. كەيدە قازاقپەن جاقىن تۋىساتىن كاۆكازداعى قۇمىق، بالقار، قاراشاي سياقتى ۇلتتارمەن بiرگە وزبەكستانداعى قاراقالپاقتاردى، ەۋروپا ەلدەرiن­دەگi نوعايلاردى قازاقستانعا الدىرۋ يدەياسىن ايتاتىندار بار. ءيا، ولار دا جات ەمەس، جاقىنىمىز. قاراقالپاق ۇلتىنىڭ وكiلدە­رiنە قازاقستان ازاماتتىعى بەرiل­مەيدi. ولار قازاقتىڭ بiر رۋى ەكەنi بەلگiلi. دەگەنمەن قازاقستاندا ولارسىز دا 140 ۇلتتىڭ وكiلi تۇرادى. ءدال قازiرگi ۋاقىتتا بiزگە الەمنiڭ 30-دان استام ەلiندە ءجۇر­گەن قازاقتاردى الدىرۋ ماڭىزدى بولۋى شارت. باسقاسى - كەيiنگi شارۋا.

ەلiمiزدەگi كەيبiر وتانداستارىمىزدىڭ اراسىندا شەتەلدەگi قانداستارىمىزدى وقىماعان، تەك مال شارۋاشىلىعىمەن عانا اينالىساتىن ادامدار دەپ تۇسiنەتiندەر دە بارشىلىق. شىن مانiندە، شەتەلدە دە زيالى قازاق قاۋىمى كوپ. وسى ورايدا دۇنيە ءجۇزi قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ جانىنان اشىلعان «اتاجۇرت» باسپاسى شەتەلدەگi اقىن-جازۋشىلاردىڭ كiتابىن شىعارادى. پەندە بولعان سوڭ، كەيدە سونىڭ وزiنە وكپە ايتىپ جاتاتىندار بار. ماسەلەن، 2008 جىلى 4 كiتاپ باسىلدى. ونىڭ تورتەۋi دە - قىتايدىڭ التاي ايماعىنان شىققان قالامگەرلەردiكi. ول كەزدە باسپا رەداكتورى ءجادي شاكەن مىرزا بولاتىن. سوعان رەنجiگەن تارباعاتاي مەن Iلەدەن، ءۇرiمجi ماڭىنان كەلگەن بiر كiسiلەر: «بۇلارىڭىز جەرگە، رۋعا تارتۋ»، - دەپ، كادiمگiدەي اعا­يىندىق وكپە ايتتى. ورالمان اعا­يىندار مىنانى انىق بiلۋi كەرەك: بiز قاي جاقتىڭ قازاقتارىنىڭ قولجازباسى ساپالى، سونى شىعارامىز. جەرگە، رۋعا تارتقان تۇگiمiز جوق. ونداي بىقسىقتان جانىمىز ادا. قازاقستاندا ءۇش جۇزگە ءبولiنiپ، ىرىڭ-جىرىڭ بوپ جۇرگەنiمiز ازداي، ەندi شەتتەگi قازاقتاردى ەلگە، جەرگە بولەتiن جايىمىز جوق. بiزگە بارلىق قازاق - بiر قازاق.

بوتاكوز ۋاتقان،

دۇنيە ءجۇزi

قازاقتارى

قاۋىمداستىعىنىڭ

ۇيىمداستىرۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 01 (38) وت 06 يانۆاريا 2010 گ.