سۇلتانعازين، ساعاديەۆ، ءجۇمادىلوۆ...
...ءومىر تولقىنىندا ەسكەكسىز قايىقتاي قالت-قۇلت ەتكەن دارمەنسىز، داروگەي كۇيى شە... باعىت-باعدارى بولجاۋسىز ەدى. ماڭايى قارا تۇمان. ءباتۋاسىز ءھام كۇڭگىرتى قويۋ كۇيدىرگىدەي كۇندەردە كۇيرەكتىكپەن كۇڭىرەنگەنى، جاراتۋشى ءبىر ۇلى كۇشكە اتا-بابالارىنا ۇقساپ سىيىنعانى، جاردەم تىلەپ جالبارىنعانى ەسىنەن شىقپاس. ون ەكى جاسىندا تۇلدىر جەتىم اتانىپ، يمەنە باققانى وزگەنىڭ قاس-قاباعى بولدى. الماعايىپ زاماننىڭ زىكىر سالعان اڭگىر تاياعىنان باسىن قورعالاي الماي تۇڭىلگەندە، ەت-باۋىر جاقىندارى جۇرەك جىلۋىمەن جانىن جادىراتقان. قايران سول كەزدىڭ قارتتارى، ابىزدارى، ارداقتىلارى، اسىلدارى... قاتارى سيرەپ كەتىپ ەدى قايعى مەڭدەتىپ. اسقاردىڭ كوزىنشە تۇگەسىلگەن ءبىرازى. ءوزى سولاردىڭ سوڭعى سەركەسىندەي بولىپ تۇياق سەرىپكەن... ولە-ولگەنشە ءبارى-ءبارى جادىندا ماڭگىلىككە جاتتالىپ قالىپتى.

سۇلتانعازين، ساعاديەۆ، ءجۇمادىلوۆ...
...ءومىر تولقىنىندا ەسكەكسىز قايىقتاي قالت-قۇلت ەتكەن دارمەنسىز، داروگەي كۇيى شە... باعىت-باعدارى بولجاۋسىز ەدى. ماڭايى قارا تۇمان. ءباتۋاسىز ءھام كۇڭگىرتى قويۋ كۇيدىرگىدەي كۇندەردە كۇيرەكتىكپەن كۇڭىرەنگەنى، جاراتۋشى ءبىر ۇلى كۇشكە اتا-بابالارىنا ۇقساپ سىيىنعانى، جاردەم تىلەپ جالبارىنعانى ەسىنەن شىقپاس. ون ەكى جاسىندا تۇلدىر جەتىم اتانىپ، يمەنە باققانى وزگەنىڭ قاس-قاباعى بولدى. الماعايىپ زاماننىڭ زىكىر سالعان اڭگىر تاياعىنان باسىن قورعالاي الماي تۇڭىلگەندە، ەت-باۋىر جاقىندارى جۇرەك جىلۋىمەن جانىن جادىراتقان. قايران سول كەزدىڭ قارتتارى، ابىزدارى، ارداقتىلارى، اسىلدارى... قاتارى سيرەپ كەتىپ ەدى قايعى مەڭدەتىپ. اسقاردىڭ كوزىنشە تۇگەسىلگەن ءبىرازى. ءوزى سولاردىڭ سوڭعى سەركەسىندەي بولىپ تۇياق سەرىپكەن... ولە-ولگەنشە ءبارى-ءبارى جادىندا ماڭگىلىككە جاتتالىپ قالىپتى.
تورعايدىڭ قاسيەتتى ءبىر پۇشپاعىندا، كەشەگى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، سەيدازىم قادىرباەۆ، الماعامبەت قاسىموۆ سىندى الاش ارىستارىنىڭ كىندىگى كەسىلگەن قىزبەلدە بۇل دا 1908 جىلدىڭ 15 جەلتوقسانىندا دۇنيە ەسىگىن اشىپتى. جاي اشپاپتى. تاۋ تۇلعالى تاعدىرلاستارىمەن ەلىنىڭ ءبىر كادەسىنە جاراۋ ءۇشىن، اياقتى ۇزەڭگىگە بىرگە سالىپ، تەبىنگىنى بىرگە تەبىنۋ ءۇشىن جاراتىلىپتى. وسى ءبىرتۋار اعالارىمەن قاناتتاسىپ ءجۇرىپ، ونەگە ۇيرەنگەنىن اشىپ ايتۋعا جاق قارىستىرعان ءزارلى قوعامنىڭ زاپىرانىن تۇنشىعىپ جۇتقاننىڭ ءبىرى وسى اسقار بولاتىن. ويعا جەگىلىپ باقسا، عۇمىرى¬نىڭ عاقليالى بوپ ورىلگەنى سول سيرەك جاراتىلعان جاقىندارىنىڭ جانايقايىنا قۇلاق توسەپ وسكەندىگىمنەن دەگەن توقتامعا كەلەتىن. سولارعا ەلىك¬تەۋ ەلدىك مۇراتتىڭ ۇلى مۇراسىنداي مۇڭعا دا باتىرىپ، شۇعىلاعا دا مالىندىرىپ، العا القىن¬دىرماي جەتەلەپتى. وقىماعان وقۋى جوق. ءالىمباي اۋىلىنداعى مەكتەپتەن اشقاراقتانىپ ساۋات اشىپ، الىسقا – ءبىلىم كوكجيەگىنە قانات قاقتى. ورىنبور، ماسكەۋ ءبىلىمىن ءىنجۋ-مارجانداي ەتىپ ءتىزدى. ءبىلىمدى ورگە باتىل جۇزەدى ەكەن. نەبىر باس اينالدىرار لاۋازىمدى ءوزى ءۇشىن ەمەس، ەل قامىن جەپ، قاجىرلىلىقپەن اتقارعان ەكەن. قىزمەتتىڭ ءتىزىمى تولعانتپايدى ونى، حالقىنىڭ كادەسىنە قالاي جاراعانى ۋانتادى ونى. ال، قاراڭىز، مىنا ەكىنىڭ بىرىنە جالىنان ۇستاتپاي¬تىن وركەشتى ءومىر وتكەلدەرىندە تۇرعان نە بار دەيسىز عوي. ۇعىنىقتى. ۇلىلار سويىنان قويىلا¬تىن ۇلار جولىنداي ۇرىمتال سۇراق. بەلدەن باسىپ بەدەرلەيتىن زاڭدى ماسەلە. بىرەگەي بىرەۋلەر باسىپ وتەتىن كوپ باسپالداقتىڭ سورابىنان عوي دەسەڭىز، قارسى داۋ ايتۋعا ەشكىمنىڭ دە لاجى جوق. كەلىسە كەتەدى. بىراق تا بارماقتاي باعى باردىڭ ەل قامىن اتان تۇيەگە ارتارلىقتاي باتپان جۇگى جەتەرلىك ەكەنىن ەسكە سالۋ ءۇشىن دە، قىزمەتتەر ايالداماسىنا تىزە بۇگە كەتەلىكشى...
سونىمەن، ۇستازدىق ۇلى جول مۇعالىمدەر دايارلايتىن قازاقتىڭ ۇلاعاتتى ءبىلىم شاڭىراعىنا ۇستازدىق ەتۋدەن باستالىپتى. جايساڭ تۇرمىسقا سوعىس كيلىگىپ كەتەدى دە، اسقار مايدان ايقاسىندا “اق جول !” دەپ، اھ ۇرىپ اتويلايدى. وتان ءۇشىن تۇتاس توزاقتا وتقا شارپىلىپ، توسىننان تۇتانعان جاپون قاقتىعىسىن باسۋعا دا بەلى قايىسپاي مارتتىك تانىتادى. وسىنداي ويرانداردان امان شىعىپ، ومىراۋىن وردەن، مەدالعا تولتىرىپ امان-ەسەن ەلىنە قايتادى عوي ەلجىرەپ. بەيبىت مايداننىڭ مىلتىقسىز شايقاسى دا جان-جۇرەككە كۇش تۇسىرەدى ەكەن... قايىسپادى، قايراتتانا ءتۇستى. قىزمەت بىتكەن ءوزىنىڭ الدىندا قۇرداي جورعالادى: قازپي-دەگى وقىتۋشىلىق; كانديداتتىق دارەجە; ءوز قازپي-ىنە ديرەكتور بولۋ; قازمۋ-ءدىڭ ەكى دۇركىن رەكتورى; قازاق كسر وقۋ ءمينيسترى; قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنبا¬سارى بولا ءجۇرىپ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن باسقارۋى; قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعا¬سى، دەپۋتاتى سەكىلدى اۋىزعا سىيۋ تۇگىلى، قۇشاققا قۇنداقتالمايتىن داقپىرتتى لاۋازىمدار بيىگىنە كونتەرلىلىكپەن كوتەرىلىپتى-اۋ اسقار اعامىز. سوعىستان جۇرەك جۇتىپ كەلگەندىكتەن شىعار، بالكىم، وسىنداي ءبازبىر كىسىنىڭ تۇسىنە كىرمەيتىن كادەلى قىزمەتتەردى بوتالاتىپ اتقارىپتى...
اسقار اعامىزدىڭ كىسى تاني بىلەتىندىگى بالا كەزىنەن قالىپتاسقان قاسيەتتەي-اۋ، ءوزى. ونىڭ تاني ءبىلۋى مەن تالعامى تايتالاس ءتۇسىپ جاتادى ەكەن. تالعام بار جەردە جاپپاي جالپاقشەشەيلىك جات ءۇردىس. سول سەبەپتى دە الدەكىمگە جاقسىلىق جاساۋى سيرەكتەۋ بوپ كورىنەتىن. مىسالى، تۋعان جەرىنە قىز¬مەت جاساۋدىڭ بارومەترىن ابيتۋريەنتتەردى شىتىر¬لاتىپ وقۋعا ءتۇسىرىپ جىبەرۋ دەپ تۇسىنەتىن اعايىن¬داردىڭ باعالاۋىنشا، ول رەكتور كەزىندە “باۋىرمالدىعى شامالى، قاتتىلاۋ” بولعانعا ۇق¬سايدى. نەگە؟ نەلىكتەن؟ ءوز ەلىنە قايىرىمى شا¬ما¬لى ەكەن. وقۋعا تۇسە الماي كەرى قايتقاندارى قان¬شاما؟ ال ءبىر قاراعاننان بولاشاق بولمىسىن بۇكپەسىز بولجاعان بوزوكپەنى قامقورلىعىنا الىپ، ءبىر اۋىز سوزىمەن بىلايعى عۇمىرىنا داڭ¬عىل جول اشىپ بەرگەنىنە سول كوڭىلى تولمايتىن¬دار ءتىپتى دە باس اۋىرتپايدى. ەندى، ءوزى شەكەسىنەن شەرتىپ قاپى¬سىز تاڭداعان شاكىرتتەرىنىڭ جايىنا ويىسالىق¬شى...
...الدىمەن زاكاريننىڭ نازارىنا ىلىككەنى – بولاشاق اكادەميك، الەم عالىمدارىنىڭ جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى اتاناتىن ومىرزاق سۇلتان¬عازين ەدى. ونىڭ تاۋداي تالابىن تانىپ، دارىنىن دامىتۋعا اسا ىقىلاستى بولىپتى. قازمۋ رەكتو¬رى رەتىندە ومىرزاقتىڭ وقۋ بارىسىن بىلدىرتپەي جۇرەك سۇزگىسىنەن وتكىزىپ ءجۇرىپتى. كەيىن ول رەسەي عالىمدارىنان ءدارىس تىڭداۋعا بەت بۇرعان كەزدە: “نوۆوسىبىردە بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتتىرەتىن قازاق¬تىڭ ءبىر بالاسى وقىپ ءجۇر”، دەپ، ءوز زامانداس¬تارىنا ومىرزاق تۋرالى ماقتانىش سەزىممەن ايتىپ وتىرادى ەكەن. ءسوز جاردەمىمەن قوسا ناقتى كومەكتەرى ءوز الدىنا جاراسىم تاۋىپتى. ءناتي¬جەسىن¬دە، سۇلتانعازيندەي دارا عالىم، قانىش تەكتەس عاجاپ ويشىل، قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، تاۋەلسىز مەملەكەت عارىش زەرتتەۋىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ونىڭ شىنايى اتاسى دەۋگە لايىق دارا جاراتىلىس تۇلعالانىپ شىققان ەدى.
...تاعى ءبىر دارابوز اكادەميككە ەن تاققالى وتىرمىز. ول دا قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن باسقارعان، اتاق-داڭقى الەمدىك دەڭگەيمەن عانا ولشەنەتىن كەسەك ءبىتىم يەسى كەنجەعالي ساعاديەۆ ەدى. رەكتور زاكاريننىڭ قابىلداۋىنا كىرمەگەندە ونىڭ تاعدىرى قانداي بۇرالاڭعا سالىنار ەدى. بولجاۋسىز ءجايت. مەكتەپ بىتىرە سالىپ ماسكەۋ وقۋ ورنىنا قۇجاتىن جىبەرگەن كەنجەعالي وداق استاناسى بىلاي تۇرسىن، سۋ تاسىپ كەتىپ، جول قيىلعان شالعايداعى ەلىنەن الماتىعا ەمتيحان باستالاردان ءبىر كۇن بۇرىن جەتىپ ۇلگەرەدى. قۇجاتى ماسكەۋدە، ءوزى الماتىدا. شىبىن جانى شىرقىراپ قازمۋ رەكتورى زاكاريننىڭ الدىنان ءبىر-اق شىعادى. قابىرعا وزەنىنىڭ تاسىپ كەتىپ، وسىنداي پۇشايمان كۇيگە تۇسكەنىن قىسقاشا بايان ەتەدى. “قابىرعا” دەگەندە اسقار اعاسىنىڭ كوزى وتتاي جانىپ، جان تولقىنىسىن ارەڭ تەجەپ، الدىنداعى بوزبالاعا مەيىرىمىن توگىپتى. الدەن ۋاقىتتا الدەكىمگە تەلەفونمەن نۇسقاۋ بەرە باستايدى. ءوزىنىڭ زاڭنان اتتاپ كەتىپ وتىرعانىن ءجۇدا ەسىنە المايتىنداي. ۇمىتكەر بالا اڭگىمەلەسۋ سىنىنان وتە بەرمەك. ماسكەۋدەن قۇجاتتى وزدەرى سۇراتىپ الماق... تاپ سولاي بولدى. ساعا¬ديەۆ سىناقتاردان سىرعىپ ءوتىپ، ستۋدەنت اتاندى. ءسويتىپ، قۇجاتسىز-اق قۇيعىتىپ، ارمانىنا قۇرىق سالىپتى-اۋ! زاكاريننىڭ كىسى تانيتىندىعىنىڭ جارقىن مىسالىنا قوسىپ قويىڭىز مۇنى دا...
... ءۇشىنشى اڭگىمە تەتىگىن باسپاستان بۇرىن تىكەسىنە كوشەيىك. كورنەكتى جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ “تاڭعاجايىپ دۇنيە” عۇمىرناما¬لىق رومانىننىڭ 421-بەتىن بىرىگىپ وقىلىقشى: “قازاق ۋنيۆەرسيتەتىندە رەكتور وزگەرىپتى. بۇرىنعى ءبىز بىلەتىن حيميك دارقانباەۆتىڭ ورنىنا اسقار زاكارين دەگەن ماتەماتيك كەلگەن. جاڭا رەكتور ءار ءسوزىن ساناپ سويلەيتىن، وتە سالماقتى، سىرباز كىسى ەكەن. مەنىڭ ءمان-جايدى بايانداعان ارىزىم مەن ستۋدەنتتىك قۇجاتتارىمدى كوز جۇگىرتىپ قاراپ شىقتى دا:
– ءتورت جىل ۇزىلىستەن كەيىن ستۋدەنتتى قايتا قابىلداۋ ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە بۇرىن-سوڭدى بولماعان نارسە. بىراق ءسىزدىڭ جاعدايىڭىز ەرەكشە ەكەن... امال جوق، زاڭدى بۇزۋعا تۋرا كەلەدى!”– دەپ كۇلدى دە، ارىزىما “قابىلدانسىن!” دەگەن بۇرىشتاما سوقتى”.
بايقايسىز با، زاكاريننىڭ كورەگەندىگىن. وقۋىنىڭ ءبىر كۋرسىنان سوڭ قىتاي جاقتاعى اۋىلىنا دەمالىسقا بارىپ، ورىنسىز كۇدىكپەن ءتورت جىل بويى بەرگى بەتكە وتە الماي قالعان ستۋدەنتتى بارلىق كەدەرگىلەرگە قاراماستان قايتا قاتارعا قوسۋى، نەتكەن تەكتىلىك ەدى! قۇدايىم وعان بولاشاق مىقتى جازۋشىنى جازا باسپاي تانىتىپ تۇرعان ەكەن-اۋ دەسەيشى. باسقاشا تاڭدانىستىڭ ءتىپتى دە رەتى جوق.
سونىمەن تاقىرىپشامىزعا شىعارعان ءۇش كىسىنى اداقتاپ وتتىك بىلەم. ايتسە دە، ءۇش تەكتىڭ سوڭىنا كوپ نۇكتە قويىلعانى ەسىڭىزدە شىعار. دەمەك، وسى تەكتەس ءبىراز اڭگىمەنىڭ جالعاسا تۇسەرىنە كۇمان كەلتىرمەسسىز. ءبىرىن ايتىپ كورسەم بە ەكەن... الدە ارتىق بولا ما؟ بولعان ءىس قوي، نەسى ەرسى...
ەندەشە، كەتتىك... 1965 جىل. الماتى. قازمۋ-ءدىڭ جۋرفاگىنا سىناقتارىمدى ءساتتى تاپسىرىپ كەلدىم دە نەمىس ءتىلى پانىنەن مۇرتتاي ۇشتىم. بولاشاق بەلگىلى عالىم سايلاۋ بايزاقوۆ دەدەكتەتىپ زاكاريننىڭ الدىنا الىپ باردى. “قولتىعىڭا انا ەكى تومدىق ماقالالار جينا¬عىڭدى قىسا سال”، دەدى اعام مەنىڭ ماقالالار جەلىمدەلگەن ءبۇيىرى قامپيعان ەكى تەترادىمدى قالجىڭمەن ەسكە سالىپ.
رەكتور ورنىنان كوتەرىلىپ، قول بەرىپ امانداس¬تى. سايلاۋ اعام قىزبەلدىڭ كوپ شالىنىڭ اتىن اتاپ، سولاردىڭ ءبىرىنىڭ بالاسى ەكەندىگىمدى ەستىگەن¬دە ۇلكەن كىسىنىڭ كوزىنەن نۇر تامىپ كەتكەندەي بولدى. ودان ءارى “قازاقستان پيونەرىنىڭ” جولداماسىمەن جۋرناليست بولعىم كەلەتىندىگىن ايتقاندا، رەكتور مەنەن: “جازعان ماقالالارىڭ بار ما؟”– دەپ سۇرادى. جالما-جان داپتەرلەرىمدى ۇسىنا قويدىم. “قىزبەلدەن دە ءبىر جازعىش شىقسىنشى”، – دەپ، قايتا سىناق الۋدى ءوتىنىپ، جازعان قاعازىما ماقۇلداپ بۇرىشتاما سوقتى.
كابينەتتەن شىعا سالىپ بۇرىشتاماعا قاراسام، شۆارتسمانعا كەزىگىپ، زارەم تاس توبەمە شىقسىن. قۇلاتىپ جىبەرگەن سابازىم عوي. امال جوق، ىزدەپ بارساق، ورنىندا جوق ەكەن. “ەسىگىن كۇزەتىپ تۇر، كەلگەندە ماعان دەرەۋ تەلەفون سوق، ءوز بەتىڭمەن كىرۋشى بولما وعان”، دەپ سايلاۋ اعام نىعىرلاپ تاپسىردى دا تىعىز شارۋاسىمەن دەدەكتەي جونەلدى.
سورلى باسىم شۆارتسماندى كورگەندە، ەسىم شىعىپ سوڭىنان ەرە بەرىپپىن عوي. بولمەگە قۋا كىرىپ، قولىمداعى رەكتوردىڭ بۇيرىق رايىنداعى ءسوزى بار ءوتىنىش-قاعازىمدى كوزىلدىرىگىنە توندىرە ءتۇسىپپىن. دومالانعان باكەنە نەمىس مەنى بوس ۇستەلگە وتىرعىزىپ، ءوزى الدىما قازديىپ جايعا¬سىپ، ال سۇراسىن باستىرمالاتىپ. ساناتادى، سان¬دى¬راققا ۇقساس بىردەڭە. اتتەستاتقا نەمىس ءتىلىن وتپەسەك تە زاۆۋچ كوكەم بادىرايتىپ “4” قويعى¬زىپ بەرگەن ەدى. سونىڭ جەلىگى عوي، تالاپتىڭ كۇشەيىپ جاتقانى. “ماين كولحوز” دەگەن تاقىرىپقا اڭگىمە قۇراستىر دەپ، دىگىرلەسىن الگى نەمىسىم. سۋى تارتىلعان قۇدىقتان سۋ شىعار دەگەنمەن پارا-پار ءدوڭايبات قوي مۇنىسى دەپ، نەمىسكە مەزى بولىپ قارايمىن. وزىمنەن دە، رەكتور بۇيرىعىنان دا ءال-دارمەن قۇرىپ بارا جاتقانىن ىشتەي سەزگەندەيمىن. قاعازىمدى قولىما ۇستاتتى، قايىرا قونجيىپپىن... ەسىكتەن شىعا بەرگەندە ەنتىگىپ جەتكەن سايلاۋ اعامدى كورىپ، جەردىڭ تەسىگىن ىزدەپ ەدىم... نەمىسپەن وڭاشا سويلەسىپ ەدى، ودان دا تۇك ونبەدى...
اۋىلعا قايقايىپ كەتكىم كەلگەن ەدى. بىراق سايلاۋ اعام الماتىداعى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ بىرىنە تۇساپ تاستادى... ايتسە دە زاكارين اعامنىڭ ءوز اۋىلىنان دا ءبىر “جازعىشتى” كورگىسى كەلگەن ءۇمىتىن قالاي اقتاعانىمدى، قانشالىقتى اقتا¬عانىمدى مىنە، قىرىق جىل بويى جۋرناليستيكا¬نىڭ قامىتىن كيگەن كەزدەرىمدە ءالسىن-ءالسىن ەسىمە الىپ، وزىمنەن ءوزىم ەسەپ الىپ وتىراتىن داعدىم¬نان اينىماي كەلەمىن. زاكارينگە دەگەن ادالدى¬عىم با، ماماندىعىما دەگەن ماحابباتىم با، جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ جۋرناليستيكا ءبولىمىن ادەيى ءتامامدادىم. ونى قويشى، ءومىر ۋنيۆەرسي¬تەتىنىڭ جۋرفاگىن ءالى كۇنگە كوز-مايىمدى تاۋى¬سىپ تۇگەسە الماي كەلەمىن. ءومىر بويىنا بال ەمىزىپ، تىكەنەك شايناتاتىن قيالعاجايىپ ەرتەگى¬دەگىدەي ءماندى وقۋ ەكەن مۇنىڭىز، جۋرناليستيكا دەگەنىڭىز... ەرەگىسكەندەي، شەت تىلدەر ينستيتۋتىن جاعالاپ ءجۇرىپ، نەمىس ءتىلى ءپانىن يگەرگەن سارى قىزعا ۇيلەنىپ العانىمدى نەسىنە بۇگىپ قالايىن...
... مەنى قويشى، اڭگىمە اراسىنا قىستىرىل¬عانىم عوي، انشەيىن.
...ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، زاكارين تاي كەزىندە-اق قاپىسىز تانىعان مىنا ۇشتىكتىڭ جىرى بولەك!

“ەگەمەن قازاقستان” گازەتى №184-187 (25584) 27 مامىر 2009 جىل