شاكارىم پۋشكيننىڭ “دۋبروۆسكي” شىعارماسىن قالاي اۋدارعان ەدى
زادان جۇماعالي، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ابايدىڭ تىكەلەي قاتىسۋمەن ءبىرسىپىرا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ قالعان قازاق-ورىس ادەبي بايلانىسىنىڭ ودان ارمەن دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى بولاتىن. ول پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ، تولستوي سىندى الىپتاردىڭ ءومىر جولىن، باستى-باستى شىعارمالارىن ۇلكەن بىلىمدارلىقپەن، ەرەن تالانت قۋاتىمەن زەردەلەي كەلىپ، اتتارى اتالعان ويشىلداردىڭ تۋ ەتىپ كوتەرگەن ەستەتيكالىق-فيلوسوفيالىق كونتسەپتسيالارى جەكەلەگەن ۇلتتىڭ دارا جەتىستىگى ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ مۇددەسىنە ورتاق قىزمەت ەتەتىن بىرەگەي رۋحاني بايلىق دەپ تانىدى. تۋعان حالقىنىڭ وسىنداي وزىق كاۋساردان بارىنشا مول سۋسىنداۋىن يگىلىكتى ءىس دەپ بىلگەن شاكارىم دۇنيە ءجۇزى، ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ تاڭداۋلى دەگەن شىعارمالارىن انا تىلىندە سويلەتە باستادى. سونىڭ ەڭ ەلەۋلىلەرىنىڭ ءبىرى - ا.س.پۋشكيننىڭ "دۋبروۆسكي" رومانى.
زادان جۇماعالي، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ابايدىڭ تىكەلەي قاتىسۋمەن ءبىرسىپىرا دەڭگەيگە كوتەرىلىپ قالعان قازاق-ورىس ادەبي بايلانىسىنىڭ ودان ارمەن دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى بولاتىن. ول پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ، تولستوي سىندى الىپتاردىڭ ءومىر جولىن، باستى-باستى شىعارمالارىن ۇلكەن بىلىمدارلىقپەن، ەرەن تالانت قۋاتىمەن زەردەلەي كەلىپ، اتتارى اتالعان ويشىلداردىڭ تۋ ەتىپ كوتەرگەن ەستەتيكالىق-فيلوسوفيالىق كونتسەپتسيالارى جەكەلەگەن ۇلتتىڭ دارا جەتىستىگى ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ مۇددەسىنە ورتاق قىزمەت ەتەتىن بىرەگەي رۋحاني بايلىق دەپ تانىدى. تۋعان حالقىنىڭ وسىنداي وزىق كاۋساردان بارىنشا مول سۋسىنداۋىن يگىلىكتى ءىس دەپ بىلگەن شاكارىم دۇنيە ءجۇزى، ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ تاڭداۋلى دەگەن شىعارمالارىن انا تىلىندە سويلەتە باستادى. سونىڭ ەڭ ەلەۋلىلەرىنىڭ ءبىرى - ا.س.پۋشكيننىڭ "دۋبروۆسكي" رومانى.
شاكارىمنىڭ اتالمىش شىعارمانى اۋدارعاندا قانداي پرينتسيپتەر ۇستانعانىن اڭگىمەلەمەس بۇرىن مىنا جايلارعا قىسقاشا توقتالايىق. "رۋسلان مەن ليۋدميلا", "ەۆگەني ونەگين" سىندى قايتالانباس رۋحاني قازىنالاردى دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى كلاسسيكتىڭ كەي ءسات پروزاعا بارعانى، بۇل سالاداعى تۆورچەستۆولىق ىزدەنىستەردىڭ دە ويداعىداي بولعانى بارشامىزعا ءمالىم. زەرتتەۋشىلەردىڭ سوزىنە باقساق، ول ءوزىنىڭ كەيبىر زامانداستارىنا ورىس پروزاسىنا كوڭىلى ونشا تولمايتىنىن، ونىڭ پوەزياعا قاراعاندا قارابايىرلاۋ، شابان دامىپ كەلە جاتقانىن تالاي رەت ايتسا كەرەك. بۇل پۋشكيننىڭ 1975 جىلعى 10 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 5-تومىنداعى س.پەتروۆ جازعان سوڭعى سوزدە بايقالادى. "دۋبروۆسكي", "كاپيتان قىزى" شىعارمالارى مەن تاعى باسقا اڭگىمە، پوۆەستەرى ايگىلى سۋرەتكەردىڭ سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىنداعى تالپىنىسى ەكەن. اقىننىڭ ارا-تۇرا پروزاعا بارۋىنىڭ سەبەبى وسىلاي دەلىك. ال شاكارىمنىڭ ءوزىنىڭ دە قارا سوزگە كەلگەندە قۇر اتتاي جەلەتىنىن ءىس جۇزىندە دالەلدەي تۇرا، "دۋبروۆسكي" مەن "بوراندى" قازاقى قارا ولەڭ - پوەزيا تىلىمەن سويلەتكەنى قالاي؟ بۇل ورايدا ءارتۇرلى بولجام بولۋى ءمۇمكىن. ءبىزدىڭ دە ازداعان ءوز توپشىلاۋىمىز بار.
تارجىمەمەن جانە ونىڭ سانالۋان پروبلەماسىمەن اينالىسقاندار پوەزيانى اۋدارۋشىنىڭ تۇپنۇسقانىڭ اۆتورىمەن قايتكەنمەن دە باسەكەلەسىپ وتىراتىنىن، ال پروزانى اۋدارۋشىنىڭ تۇپنۇسقانىڭ اۆتورىنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا ءجۇرىپ دەگەندەي، ونىڭ ىقپالىنا تۇسەتىنىن، قۇلاقكەستى قىزمەتشىسىنە اينالاتىنى، قۇددى ديريجەردىڭ قولىنداعى تاياقشانىڭ ءاربىر قيمىلىنان كوز جازباۋعا تىرىساتىن مۋزىكانت سياقتى ەرەكشە كۇي كەشەتىنىن ايتادى. بۇل ارادا اڭگىمە اۋدارمانىڭ ونەرلىك دەڭگەيدە جەتكەن ءتۇرى جونىندە بولىپ وتىر. پۋشكيننىڭ جوعارىدا اتالعان شىعارمالارىن قازاقشالاعاندا ءشاكارىمنىڭ قانداي جان ازابىن باستان كەشكەنىن كوزگە ءدال ەلەستەتۋ قيىن. قارا سوزبەن بەرىلگەن ويدى، سان قيلى سۋرەتتى پوەزيا تىلىمەن جەتكىزۋ وراسان زور ەڭبەكتى قاجەت ەتكەنى تالاسسىز. ءبىر اشىق نارسە - قاشاندا، قايسىمىز دا پۋشكيندى ەڭ الدىمەن اقىن دەپ قابىلدايتىنىمىز. شاكارىم ءۇشىن دە ونىڭ كوركەم پوەزيانىڭ ءدۇلدۇلى بولعانى داۋسىز. سوندىقتان قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ونىڭ پروزاسىن، قازىرگىشە ايتقاندا، اۆتوردىڭ ماركاسىن ساقتاي وتىرىپ سويلەتۋدى ءجون كورگەن. وعان قوسا تاعى ءبىر جورامال، اۋدارما سالاسىندا دا مولىنان تانىلىپ ۇلگەرگەن ول ورىس ادەبيەتىنىڭ مىناداي كەسەك ۇلگىلەرىن ساحارا تۇرعىندارىنا انا تىلىندە تانىستىرۋ ارقىلى ءوز مۇمكىندىگىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن سىن سارابىنان تاعى ءبىر وتكىزگىسى كەلگەن ويى دا بولعان شىعار. ءتىپتى مۇنى ونىڭ ۇلى اقىنمەن ءبىر ءسات ونەر سايىسىنا تۇسكەنى دەسەك تە شىندىقتان شىعانداپ كەتپەيمىز. وسى بولجامدارعا قوسا تاعى ءبىر ايتپاعىمىز، شاكارىم قاجى مىنا جاعداياتتى - ءوز كەزىندەگى جازۋ-سىزۋ ونەرىنىڭ جارىتىمسىز بولۋىنا بايلانىستى پوەزيادان گورى پروزا بەدەلىنىڭ تومەندەۋ، سۇرانىمىنىڭ ازداۋ ەكەنىن ەسكەرگەن بە دەيمىز. جان دۇنيەسىن قوزعايتىن ولەڭدى جۇرت ىزدەپ ءجۇرىپ تاۋىپ، جاتتاپ الادى. ال قارا سوزدە قانشاما وي، سىرلى سۋرەت تۇنىپ تۇرعانىمەن توكپەي-شاشپاي جادىڭا ۇستاي المايسىڭ. قىسقاسى، "دۋبروۆسكي " مەن "بوراننىڭ" شاكارىم قاجى جاساعان نۇسقاسى حاقىندا ايتىلار ساليقالى اڭگىمەنىڭ ءوز كەزەگىن كۇتىپ تۇرعانىندا ەش كۇمان جوق.
تۇپنۇسقا مەن شاكارىمنىڭ "دۋبروۆسكيىن" ءالىمىز جەتكەنشە ءوزارا سالىستىرىپ قاراعانىمىزدا، قازاق اقىنىنىڭ اتالمىش پولوتنونىڭ بۇكىل ءبىتىم-بولمىسىن مەيلىنشە تولىق شىعارۋعا كۇش سالعانىن بايقايمىز. پۋشكين قاعازعا تۇسىرگەن حيكايانىڭ سىرتقى نوبايى عانا ەمەس، ىشكى يىرىمدەرى دە، ايسبەرگتىڭ سۋ استىنداعى بولىگىنىڭ سۇلباسى دا ناقىشىن جوعالتپاعان. كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز-قۇلقىن، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ دارالىق سيپاتتارىن ورنەكتەۋدەگى تۇپنۇسقا اۆتورىنىڭ قولتاڭباسى بىلىمدارلىقپەن قوسا بەساسپاپ سۋرەتكەرلىكپەن جۇزەگە اسقان. دەگەنمەن شاكارىمنىڭ پۋشكين سوقپاعىنان تابان اۋدارماۋدى جالاڭ ماقساتقا اينالدىرماعانىن ازدى-كوپتى كەيبىر ەركىندىكتەرگە بارۋ ارقىلى شىعارمانىڭ جۇرتشىلىققا تۇسىنىكتىرەك بولۋى جاعىن نەگىزگى نىسانا ەتكەنىن اتاپ ايتۋىمىز كەرەك. مۇنى الدىمەن ەسكەرتكەن شاكارىمنىڭ ءوزى. اۋدارمانىڭ كىرىسپەسىندەگى:
جازبايمىن ءدال وزىنشە پۋشكين ءسوزىن،
قازاقتىڭ شاعىلدىرار نادان كوزىن.
عىلىمنان كوزىلدىرىك كيمەگەن ەل،
تۋرالاپ كورە الماس كۇننىڭ كوزىن.
سويتسە دە كەتە قويمان شەتكە باسىپ،
ايتارمىن الىستاماي شىن جاناسىپ.
انشەيىن ەرتەك ايتىپ وتىر دەمەي،
جۇرەككە تىڭداعايسىڭ اقىلداسىپ، - دەگەن جولدار سونىڭ دالەلى.
بارىمىزگە ءمالىم، زامانا سىرىن جان-جاقتى ءارى تەرەڭنەن قامتۋدا پروزانىڭ مۇمكىندىگى ادەبيەتتىڭ باسقا سالالارىنا قاراعاندا الدەقايدا مول. ال پوەزيانىڭ جولى ءوز الدىنا بولەك. ول پروزاداي ەمەس، وتكەن-كەتكەننىڭ تەك ەلەۋلىلەرىن تەرىپ الادى دا كەزدەيسوقتاردى، ۇساق-تۇيەكتەردى جىپكە تىزە بەرمەيدى. ەگەر م.اۋەزوۆ ابايدىڭ ءومىر جولىن، ول ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ كەسكىن-كەلبەتىن ولەڭمەن جىرلاسا، بىزگە ەپوپەيادان تانىس تالاي-تالاي ەپيزودتار، شتريحتار ساحنانىڭ سىرتىندا قالىپ قويعان بولار ەدى. كەيىپكەرلەردىڭ دە بىرسىپىراسىمەن ۇشىراسۋ، تىلدەسۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلعان بولار ەدىك. بۇل ايتىلعاننىڭ "دۋبروۆسكيدىڭ" شاكارىم قاجى جاساعان نۇسقاسىنا دا تىكەلەي قاتىسى بار.
پۋشكيندە روماننىڭ سيۋجەتى بىردەن: "نەسكولكو لەت تومۋ نازاد ۆ ودنوم يز سۆويح پومەستي جيل ستاريننىي رۋسسكي بارين، كيريلا پەتروۆيچ تروەكۋروۆ" (س.128) دەپ باستالسا، شاكارىمنىڭ "دۋبروۆسكيى" 124 جولدان تۇراتىن پرولوگتان كەيىن بارىپ جەلى تارتادى. پۋشكيننىڭ وي-ءورىسىن، قالام ۇستاۋ وزگەشەلىگىن، ازاماتتىق پوزيتسياسىن تولىق تا تەرەڭ زەردەلەي ءبىلگەن دالا اقىنى ءار داۋىردەگى ادامنىڭ، قوعامنىڭ بولمىسىن شولا كەلىپ، جەكە مەن جەكەنىڭ، جەكە مەن كوپتىڭ اراسىنداعى ۇيلەستىكتىڭ نە قايشىلىقتىڭ ارقيلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ءبىر قالىپتا تۇرمايتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى. بۇگىنگى باردىڭ ەرتەڭ جوق بولۋىنىڭ، بۇگىنگى دوستىڭ ەرتەڭ جاۋلاسىپ شىعا كەلۋىنىڭ الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق استارىنا ۇڭىلۋگە تالپىنادى. تۇپتەپ كەلگەندە بۇل - روماندا ايتىلاتىن ويدىڭ نەگىزگى قازىعىن، يدەيالىق نىساناسىن مەڭزەيدى:
جازعان جوق پۋشكين مۇنى ەرمەك ءۇشىن،
ماقسۇتى: بىزگە عيبرات بەرمەك ءۇشىن.
قياناتشىل، زورلىقشىل، پاراقوردىڭ،
مىنەزىنىڭ سۋرەتىن كورمەك ءۇشىن.
وسىنداي تولعانىستان كەيىن بارىپ ءبىز جوعارىداعى پۋشكيننىڭ وزىنەن الىنعان جولداردىڭ قازاقشاسىن وقيمىز:
جەر اينالماي تۇرمايدى دۇنيە جاي،
كەلەر، كەتەر ادامزات ءىز قالدىرماي.
سول وتكەن كوپ زاماننىڭ ءبىر كەزىندە،
بولىپتى تروەكۋروۆ دەگەن ءبىر باي.
كەلتىرىلگەن شۋماقتىڭ باستاپقى ەكى تارماعى جوعارىدا پۋشكيننەن الىنعان ۇزىندىدە جوق، اۋدارماشىنىڭ ءوز تاراپىنان بەرىلگەن پرولوگتاعى ايتىلاتىن ويدىڭ قايتالاماسى. ال ونىڭ ەسەسىنە تۇپنۇسقاداعى "ستاريننىي رۋسسكي بارين" دەگەن ايقىنداما قالدىرىلىپ كەتكەن. بىراق وقىرمان رومانمەن ارمەن قاراي تانىسۋ بارىسىندا تروەكۋروۆتىڭ اتا-باباسىنان بەرى اتاقتى الپاۋىتتار تۇقىمىنان ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. دەمەك بۇل - قالدىرىلىپ كەتكەن ول تىركەستىڭ ورنى جوقتالمايدى دەگەن ءسوز.
پۋشكيندەگى تيموشكانىڭ جارامساق سوزىنە قاتال تويتارىس بەرۋدىڭ ورنىنا، داراقىلانا ءماز بولعان تروەكۋروۆقا دۋبروۆسكيدىڭ قاتتى رەنجىگەنى، ءسويتىپ، اڭعا شىعۋدان وسى جولى كوپە-كورنەۋ باس تارتقانى، ونىڭ بۇل "تارتىپسىزدىگىنە" ولەردەي دولىرعان اپەرباقان الپاۋىتتىڭ دۋماندى سايرانعا وزگە ۇزەڭگىلەستەرىن ەرتىپ كەتە بارعانى، بىراق قىرسىق شالعانداي ۇزاقتى كۇن تەك ءبىر قوياندى عانا ولجالاپ، كەشكە يمەنيەسىنە كوڭىلسىز ورالعانى باياندالاتىن ەلەۋلى ەپيزودتى شاكارىمنىڭ سول باستاپقى ءوڭىن جوعالتپاي جەتكىزۋگە ەرەكشە كۇش سالعانىن ايقىن كورەمىز. بىراق كەلتىرىلگەن ەپيزودتىڭ سوڭعى تۇسى قازاقشاسىندا ازداپ وزگەرتىلگەن. ياعني، كيريلا پەتروۆيچ "نا ۆوزۆراتنوم پۋتي، سو ۆسەيۋ سۆوەيۋ وحوتويۋ ناروچنو پوەحال پوليامي دۋبروۆسكوگو" (س.132) دەگەن جولدار:
اندرەيدىڭ ەگىنىن تاپتاپ-تاپتاپ،
كەشكە كەلدى ۇيىنە قايتا سالىپ، - دەپ تارجىمالانعان. بۇل اۋىتقۋدا ۇلكەن ءمان بار. ايتالىق، ول كەزدەگى ولشەنىپ، ءپىشىلگەن جانە ونىسى مۇقيات حاتتالعان مەكەن-جايدا تىرشىلىك ەتكەن ورىس جۇرتىنداي ەمەس، كەڭ ساحاراعا بىتىراي قونىستانعان كوشپەلىلەر ءۇشىن اۋىلدىڭ نە جايلاۋدىڭ ۇستىنەن سالت اتتىلاردىڭ ءوتىپ كەتەتىنى جان سىزداتاتىن ارەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلا قويمايدى. ال ەگىندى تاپتاۋ دەگەن قاشاندا ۇلكەن قاستاندىقپەن، بۇلىنشىلىكپەن پارا-پار قيمىل. شىعارمادا ورنەكتەلەتىن تارتىستىڭ قانداي سەبەپتەردەن باستاۋ الىپ، بارا-بارا قالاي اسقىنعانىن مولىراق اڭعارتۋ ورايىندا اۋدارماشى الگىندەي ەركىندىككە ادەيى بارعان.
پۋشكيندەگى تروەكۋروۆ پەن دۋبروۆسكيدىڭ ارا قاتىناسى بارا-بارا قاتتى شيەلەنىسىپ، اقىرى سوڭعىسىنىڭ اۋىر سىرقاتقا ۇشىراعانى، توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان ونىڭ ماڭىنا قىزمەتشىلەرىنىڭ باتىپ جاقىنداي الماعانى، قوجايىندى تەك ەگوروۆنانىڭ كۇتىپ-باققانى، سونىڭ قولىنان عانا ازداپ ءدام تاتقانى باياندالاتىن جولداردى شاكارىم مەيلىنشە تارتىمدى، ءارى جاتىق سويلەتە بىلگەن. تەك تۇپنۇسقاداعى: "ونا (ەگوروۆنا - ز.ج.) سموترەلا زا نيم (دۋبروۆسكيم - ز.ج.), كاك زا رەبەنكوم، ناپومينالا ەمۋ و ۆرەمەني پيششي ي سنا، كورميلا ەگو، ۋكلادىۆالا سپات" (س.139) - دەگەن جولدار قازاقشاسىندا:
ۋاقىتىمەن جاتقىزار توسەك سالىپ،
ستاقانمەن ءشاي بەرەر قولىنا الىپ.
"تاماق ىشەر مەزگىلىڭ بولدى عوي", دەپ
نان سالادى اۋزىنا مايعا مالىپ، - بولىپ وزگەرىپ شىققان. بۇل - اۋدارماشىنىڭ جاعداياتتى دالا وقىرماندارىنا تولىعىراق، تولىمدىراق جەتكىزۋ نيەتىنەن تۋعان ەركىندىك. ءتۇپنۇسقاعا تيگىزەر قياناتى، زالالى جوق تولىقتىرما.
پۋشكيننىڭ قولىنان شىققان نۇسقادان تروەكۋروۆ پەن دۋبروۆسكيدىڭ تارتىسقا تۇسكەن تۇسىندا سوڭعىسىنىڭ جالعىز ۇلى ءۆلاديميردىڭ كادەت كورپۋسىن بىتىرگەننەن كەيىن پەتەربۋرگتەگى جاياۋ اسكەر پولكىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەنىن وقىساق، اۋدارمادا اتتارى اتالعان ورىس كاپۋلەتتيى مەن مانتەككيىنىڭ ءوزارا سويىلداسۋ كەزىندە ءۆلاديميردىڭ استاناداعى "ۋنيۆەرسيتەت دەگەن مەدرەسەدە" ءدارىس الۋشىلاردىڭ ءبىرى ەكەنى ايتىلادى. بۇل اۋىتقۋدىڭ سەبەبى نە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، رومانداعى نەگىزگى ورتالىق تۇلعانىڭ ءبىرى - بالا دۋبروۆسكي. ونىڭ وزىق ءتۇر-تۇرپاتىن تولىعىراق جەتكىزۋ ماقساتىندا شاكارىم قاجى وسى تۇستا دا ازداپ ەركىندىك قاجەت دەپ بىلگەن. دەمەك، قاتارداعى كوپ ۇلاننىڭ قايسىسىنان دا ۇلكەن ءبىلىم ورداسىندا تاربيەلەنىپ جۇرگەن تالاپكەر جاستىڭ ەڭسەسى بيىك، ارۋاقتى، ايبىندى دەپ توپشىلاعان. ۋنيۆەرسيتەت دەپ دارا اتاسام، مۇمكىن كەيبىرەۋلەر تۇسىنبەي قالا ما دەپ، وعان ۇلكەن-كىشىنىڭ بارىنە ءمالىم مەدرەسە اتاۋىن تىركەۋدى ورىندى كورگەن.
پۋشكيننىڭ "دۋبروۆسكيىندە" ەگوروۆنانىڭ حاتىنان ءبىرسىپىرا جايدان حاباردار بولىپ، اسىعىس ۇيىنە ورالىپ كەلە جاتقان ءۆلاديميردى انتون جامشىكتىڭ "پەسوچنوە" ستانساسىندا (اۋدارمادا "قۇمدىبەكەت") كۇتىپ العانى، جولدا بالا دۋبروۆسكيدىڭ اكەسىنىڭ جاي-كۇيىن سۇراعانى، قىزمەتشىنىڭ نەندەي جاۋاپتار قايتارعانى جونىندە ءبىر الۋان مالىمەت بار. بۇل ەپيزود شاكارىمدە جوق. مۇنىڭ ءمانىسى، بىزدىڭشە، مىناۋ. وقىرماندار تروەكۋروۆتىڭ قولدان جاساعان قيانات-قىسىمىنان كارى دۋبروۆسكيدىڭ دەرتكە ۇشىراپ، قاتتى ناۋقاستانىپ قالعانى تۋرالى بۇرىننان تولىق تانىس بولاتىن. ەكى بايدىڭ نە سەبەپتەن ارازداسقانى شىعارمانىڭ بۇدان كەيىنگى بەتتەرىندە تام-تۇمداپ ءارتۇرلى جاعداياتتارعا وراي قايتالانىپ وتىرىلادى. سوندىقتان شاكارىم الدىندا ايتىلىپ وتكەن وقيعانى جۇرتتىڭ ەسىنە تاعى دا ءبىر سالا كەتۋدى ارتىق دەپ ساناعان. پروزادا اۋەل باستاعى بەلگىلى ەپيزودتاردى بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن قايىرا جاڭعىرتۋلار جاساۋعا بولا بەرەدى. ال پوەزيانىڭ تابيعاتىنا مۇنداي جومارتتىق جاراسا قويمايدى. اۋدارماشى مۇندا مىنە، وسى ۇستانىمدا قالعان سياقتى.
پۋشكيندە جاس دۋبروۆسكيدىڭ جامشىك انتوننان ءبىراز ءجايتتىڭ سىرىن اڭعارعاننان كەيىن كوڭىل-كۇيى قۇلازىپ، كوپكە دەيىن وزىمەن-ءوزى بولعانى قىسقاشا باياندالسا، قازاق اقىنى ونىڭ سول ساتىندەگى مۇڭ مەن شەرگە تولى ىشكى الەمىن مولىراق قامتۋدى دۇرىس دەپ ساناعان. مۇنى داستاننىڭ بويىنداعى ەڭ ءبىر تارتىمدى جولدار دەپ بىلەمىز.
شال انتون بيشىك بۇلعاپ بوجى قاقتى،
سار جەلدى كۇرمەدەگى ات، شەتكى ات شاپتى.
وتكەنىن قانشا ۋاقىت پايىم ەتپەي،
ۆلاديمير تىم تەرەڭ وي ويلاپتى.
ات پىر-پىر، اربا كۇر-كۇر،
قوڭىراۋ شىلدىر،
تاۋ، اعاش كەيىن قالىپ، قاقتى بۇلدىر.
بۇلاردان ۆلاديمير تۇك سەزبەيدى،
اكەتپەس الدەقايدا كوڭىل قۇرعىر.
ءتۇپسىز وي، ءتۇپسىز قيال نەشە مىڭداپ،
ءبىرى ءبۇيت، ءبىرى ءسۇيت دەپ
تۇرادى ىمداپ.
تۇڭعيىق تۇماندانعان
الدىڭعى ءومىر،
تۇرعانىن ءبىلىپ بولماس نە
دايىنداپ.
قايرايدى، كەيدە ىزا بوپ،
جاۋعا ءتىسىن،
ويلايدى كەيدە رەتتەپ، قىلماق ءىسىن.
اشىق كوزى جۇمۋلى ەسەپتى بوپ،
كورسە دە كورمەگەندەي تۇكتىڭ ءتۇسىن.
وسىنداي ۇيقىلى-وياۋ ءبىر وي باستى،
قايعى، ءۇمىت، قايرات، ىزا ارالاستى.
"انەكەي، "پوكروۆسكي" قىشىلاق" دەگەن،
انتوننىڭ داۋىسىمەن كوزىن اشتى.
وسى كەلتىرىلگەن ءۇزىندى اۋدارماشىنىڭ سوزبەن كەلىستى ورنەك سالا بىلەتىن ۇزدىك تالانت يەسى، مايتالمان پسيحولوگ ەكەنىن، دەمەك پۋشكيننىڭ سۋرەتكەرلىك قولتاڭباسىن جەتىك تۇسىنگەنىن اينىتپاي ايعاقتايدى. ناعىز ونەر سايىسى وسىنداي بولماق. ارباعا جەگىلگەن اتتاردىڭ قايسىسىنىڭ قالاي جورتقانى دا تارجىمەشىنىڭ ءوزىنىڭ بولجاماسىمەن دۇنيەگە كەلگەن جولدار. ءتول ەڭبەگى.
پۋشكيندە كارى دۋبروۆسكيدىڭ اۋىر سىرقاتتان دۇنيە سالعان ءساتى: "ون لەجال ۆ كرەسلاح، نا كوتورىە پەرەنەس ەگو ۆلاديمير، پەرۆايا رۋكا ەگو ۆيسەلا نا پولۋ، پولوۆينا وپۋششەنا بىلا نا گرۋد - نە بىلو ۋجە ي پريزناكا جيزني ۆسەم تەلە، ەششە نە وحلادەلو، نو ۋجە وبەزوبراجەننوم كونچينويۋ" (س.145) دەگەن جولدارمەن بەرىلسە، شاكارىمدە سول كورىنىس:
ولمەي، وشپەي تۇرا ما ادام ءفانى،
مۇزعا اينالىپ قالىپتى ىستىق ءتانى.
باسى ءيىلىپ كەتىپتى كەۋدەسىنە،
اشۋلى وڭ قولىنىڭ الاقانى.
باسىن يمەك - تاعدىرعا كوندىم دەمەك،
ء"فارمانىنا موينىمدى بەردىم", - دەمەك.
الاقانى اشىلعان يشاراتى -
"نەسىن الدىم، مەن اقتان ءولدىم" - دەمەك، - دەگەن ولەڭ تارماقتارىمەن بەينەلەنگەن. شاكارىم قاجى تۇپنۇسقادان ارنايى اۋىتقي وتىرىپ جەر باسىپ جۇرگەندەردىڭ بارىنە قاتىستى وي تۇيەدى. كىم بولساڭ ول بول، ءتىرشىلىكتەگى كورگەن جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ ءبارى كوز جۇمىلعان سوڭ تۇگەل ءتامام. جيعان-تەرگەننىڭ قادىر قاسيەتىن، بەرەكە-بۇيىرۋىن باس امان، دەن ساۋدا باعالاي ءبىل. و دۇنيەگە قورا-قورا مال ايداپ، بۋما-بۋما اقشا الىپ كەتكەن ەشكىم جوق. ەڭ اقىرعى الار ەنشىڭ - قول سوزىم قاراڭعى قۋىس پەن 3-4 ارشىن شۇبەرەك قانا. وسىنىڭ جايىنان كارى-جاستىڭ ءبارى حاباردار. بىراق جۇرتتىڭ ءبارى جەر ۇستىندە جۇرگەنىندە تاڭىرگە باعىپ، بۇيىرعانعا شۇكىرشىلىك ەتە قويا ما. باستىڭ قۇنىنا تاتيتىنداي نارسە بولسا ءبىر ءسارى، كەيدە قوتىر ەشكىنىڭ تەرىسىنە تۇرمايتىن بىردەڭە ءۇشىن جانجالداسىپ، سويىلداسىپ جاتقانى.
ومىردە تالاي-تالاي قاقتىعىس-تارتىستىڭ كۋاسى بولعان عۇلاما اقىننىڭ ورىستىڭ سوناۋ كەزدەن ءوزارا سىرلاسىپ، سىيلاسىپ كەلگەن ەكى الپاۋىتىنىڭ اياق استىنان نىلدەي بۇزىلىپ، ءبىر-بىرىنە كور قازۋعا دەيىن بارعانىن زەردەلەۋ ۇستىندە وي تۇڭعيىعىنا تاعى ءبىر تەرەڭ بويلاعانى كۇمانسىز. ادام تابيعاتىنىڭ وڭى مەن سولىن شىندىقتا بولعان نەمەسە بولۋى مۇمكىن وقيعانى قيسىنىن كەلتىرە اڭگىمەلەۋ ارقىلى تارازىعا تارتىپ، زامانداستارىن ءوزارا سىيلاستىققا، مەيىرىمدىلىككە، بىرلىككە ۇندەگەن، شىنايى سەزىمنىڭ قاراپايىم پەندەشىلىكپەن قوڭسى قونا المايتىن شۋاقتى نۇرىن شىرقاتا اۋەلەتكەن پۋشكيننىڭ جاي اۋدارۋشىسى عانا ەمەس، ول ونىڭ بىرەگەي پىكىرلەسى، ارىپتەسى ەكەنىن دالەلدەيدى.
شاكارىم جاساعان نۇسقادا ءۆلاديميردىڭ دەفورج دەگەن جالعان ەسىممەن تروەكۋروۆتىڭ يمەنيەسىنە العاش مۇعالىمدىك قىزمەتكە كەلگەن بەتىندە كەيىنگىسىنىڭ كەلىسسوز سوڭىندا وعان مىناداي قاتاڭ شارت قويعانى ايتىلادى:
بىلمەيدى فرانتسۋزشا بايدىڭ ءوزى،
ناداننىڭ ءتىپتى توپاس كەلەر ءسوزى.
ماريانى ءتىلماش قىلىپ جىگىتكە ايتتى:
"جۇرمەسىن قىزىمدا بوپ ەكى كوزى".
اتالمىش دەتال پۋشكيندە بۇدان ءبىراز وزگە. وندا تروەكۋروۆتىڭ "فرانتسۋزعا" باستى مىندەتى ساشانى جاقسىلاپ وقىتىپ، تاربيەلەۋ ەكەنىن، قىزمەتشى قىز-كەلىنشەكتەرگە كوز سالماۋىن، ەگەر وسى ورايدا كىناسى سەزىلە قالسا، ءيتتىڭ كۇشىگى قۇساتىپ قۋىپ جىبەرەتىنىن ەسكەرتەدى. بۇل اراداعى اڭگىمەگە ماريا كيريلوۆنانىڭ قاتىسى جوق. ال شاكارىم وسىنىڭ ءبارىن بىلە، ۇعا تۇرا جاڭاعىداي اۋىتقۋعا نەگە بارعان؟ ونىڭ ءمانى، بىزدىڭشە، وقىرمانداردىڭ بۇكىل نازارىن ماريا كيريلوۆنادان وزگەگە بۇرماۋ ماقساتىنان تۋعان. تۇپنۇسقانىڭ باستاپقى بەتتەرىنىڭ ءبىر جەرىندە "پوكروۆسكوە" قىستاعىنىڭ قىزمەتشى قىز-كەلىنشەككە تولى ەكەنى، ونىڭ كەيبىرەۋلەرى تروەكۋروۆتىڭ رۇقساتىمەن تۇرمىسقا شىعا قالسا، ورنى جاس بيكەشتەرمەن تولىقتىرىلىپ وتىرىلاتىنى، اتالمىش مەكەن-جايدا قوجايىننىڭ وزىنەن اينىمايتىن، بىراق رەسمي اكەسى بەلگىسىز سابيلەردىڭ كورگەن كۇنى، حال-جاعدايى تۋرالى قىسقاشا مالىمەتتەر بار-تىن. مۇنى اۋدارماشى قاجەتسىز دەپ ەسەپتەپ، قالدىرىپ كەتكەن. ويتكەنى كۇندەلىكتى ومىردەگى ۇساق-تۇيەكتى پروزانىڭ قامتۋعا مۇمكىندىگى كوتەرگەنىمەن، پوەزيانىڭ تابيعاتىنا جيناقىلىق، از سوزدىلىك قانا جاراسادى. الدىندا كەرەگى جوق دەپ تانىلعان دەتالدى ءبىرازدان سوڭ شەگىنىس جاساۋ ارقىلى سيۋجەتكە ەنگىزگەن جاعدايدا، باسقا تۇك تە ەمەس، ءبىر ءبۇيىر قىسىر كەڭەسكە ورىن بەرىلگەن بولار ەدى. سوندىقتان قازاق اقىنى جۇرتشىلىقتىڭ ىقىلاسىن اۋەل باستان جاقسى تانىس ماريا كيريلوۆنادان باسقا جاققا اۋدارماۋدى دۇرىس ساناعان دا، ازدى-كوپتى الگىندەي ءيىپ-بۇگۋگە بارعان. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇدان ۇتپاسا ۇتىلماعان. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، مول بايلىقتىڭ ارقاسىندا كەردەڭدەي باسىپ، كەسىرلەنە سويلەۋدى ادەتكە اينالدىرعان داراقى بايدى ءوزىنىڭ تۋعان جالعىز قىزىنىڭ كوزىنشە سولاي بەيپىل سويلەتۋ ارقىلى جۇرتشىلىقتى جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ نە ەكەنى تۋرالى تاعى ءبىر رەت شىنداپ پىكىر تۇيۋگە شاقىرادى. تروەكۋروۆ ءتارىزدى جاندارمەن قانداي قارىم-قاتىناس ۇستاعان دۇرىس؟ وسى ساۋالدىڭ لايىقتى دا ءتيىمدى جاۋابىن ويلاستىرۋعا جەتەلەيدى.
ۆلاديمير دۋبروۆسكي باستاعان كەكشىلدەردىڭ ۇلكەن جولمەن ءارلى-بەرلى وتكەن جۇرگىنشىلەردى توناپ، زابىرلەۋى كۇشەيگەن تۇستىڭ بىرىندە انتون پافنۋتيچ ەسىمدى چينوۆنيكتىڭ تروەكۋروۆتىڭ ۇيىنە كەلگەنى، ونىڭ قاۋىپسىز دەگەن جوبامەن تۇندە دەفورجدىڭ بولمەسىندە تىنىستاعانى، بىراق بيشارا جاننىڭ كويلەگىنىڭ ىشىنە جاسىرىپ جۇرگەن مول قازىناسىنان قالاي ايىرىلىپ قالعانى پۋشكيندە: "ون (پافنۋتيچ. - ز.ج.) چۋۆستۆوۆال سكۆوز سون، چتو كتو-تو تيحونكو دەرگال ەگو زا ۆوروت رۋباشكي. انتون پافنۋتيچ وتكرىل گلازا ي پري لۋننوم سۆەتە ۋ وسەننەگو ۋترا ۋۆيدەل پەرەد سوبويۋ دەفورجا; فرانتسۋز ۆ ودنوي رۋكە دەرجال كارماننىي پيستولەت، درۋگويۋ وتستەگيۆال زاۆەتنۋيۋ سۋممۋ" (س.167) دەگەن جولدارمەن بەرىلسە، شاكارىمدە ول كورىنىس:
كوزىن اشسا شوشىنىپ ءبىر مەزگىلدە -
فرانتسۋز كەۋدەسىنە مىنگەن مۇلدە.
ءبىر قولىندا التىاتار اقشانى العان،
قورىققاننان باي ايتتى: "تاقسىر بۇل نە؟" - دەگەن ولەڭ تارماقتارىمەن كەستەلەنگەن. وسى كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەردى ءوزارا سالىستىرىپ قاراساق، ولاردىڭ ارا-قاتىناسىندا ءبىرسىپىرا الشاقتىقتىڭ بار ەكەنى بايقالارى ءسوزسىز. تۇپنۇسقادا كۇزگى تاڭنىڭ ءتاتتى ۇيقىسىنا قاننەن قاپەرسىز بالبىراي بەرىلگەن ءپاۆنۋتيچتىڭ اقشاعا تولى دورباسىنان قالاي ايىرىلعانى قاراپايىم باياندالسا، قازاق كلاسسيگى ونىڭ مۇقيات جاسىرعان قازىناسىن ايقىش-ۇيقىش قىزۋ ايقاستىڭ ناتيجەسىندە امالسىزدان الدىرعانىن ايتادى. اۋدارماشىنىڭ پايىمداۋىنشا، دالا وقىرماندارى ءۇشىن سوڭعى كورىنىستىڭ بوياۋ ناقىشى اسەرلىلەۋ. ءبىز دە وسى تۇجىرىمعا قول قويامىز. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل دا جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدار سياقتى ۇلى دانىشپانعا جاسالعان ورىنسىز بازىنالىق، نەمەسە باسا-كوكتەۋ ەمەس، ءومىرى، سالت-ءداستۇرى وزگەلەۋ حالىقتىڭ پسيحولوگياسىن مۇقيات ەسكەرۋدەن، شىعارمانىڭ مەيلىنشە جىلى، شىنايى قابىلدانۋىن ويلاستىرعاندىقتان تۋعان تۆورچەستۆولىق ەركىندىك.
تاعى ءبىر سالىستىرما. زەر سالا قاراساق، ماريا كيريلوۆنا مەن دۋبروۆسكيدىڭ ەڭ سوڭعى جولىعۋى سۋرەتتەلگەن ەپيزود ەكى اۆتوردا ءتۇپ-تۇگەل بىردەي شىقپاعان. جات ادامنىڭ تۇتقىنىنان قۇتقارعالى كەلىپ تۇرعانىن بىلدىرگەن ۆلاديميرگە قىز ول كۇتپەگەن، مۇلدە توسىن جاعدايدى حابارلايدى. ياعني، كەيىنگى كۇندەردىڭ وقيعالارىنا وراي بۇرىنعى بەرگەن ۋادەدەن تايعانىن، شاريعات زاڭىن بۇزا المايتىنىن، نەكەلەسكەن ادامىمەن تۇرمىس قۇرۋعا بەل بۋعانىن، قويار اقىرعى ءوتىنىشى - قاسىنداعى جول سەرىكتەرىن قيانات-زالالسىز جوندەرىنە بوساتىپ جىبەرۋى ەكەنىن ايتادى. پۋشكيندە ءۆلاديميردىڭ مۇنى ەستىگەندەگى كوڭىل-كۇيى بىلايشا سۋرەتتەلگەن: "ون (دۋبروۆسكي. - ز.ج.) ۋپال ۋ كولەسا، رازبوينيكي وكرۋجيلي ەگو. ون ۋسپەل سكازات يم نەسكولكو سلوۆ، وني پوساديلي ەگو ۆەرحوم، دۆوە يز نيح ەگو پوددەرجيۆالي، ترەتي ۆزيال لوشاد پود ۋزدتسى، ي ۆسە پوەحالي ۆ ستورونۋ، وستاۆيل كارەتۋ پوسرەدي دوروگي، ليۋدەي سۆيازاننىح، لوشادەي وتپرياجەننىح، نو نە رازگرابيا نيچەگو ي نە پروليۆ ني ەديننوي كاپلي كروۆي ۆ وتومششەنيە زا كروۆ سۆوەگو اتامانا" (س.192). ال ورتالىق تۇلعالاردىڭ ماڭگىلىككە قوشتاسار ءساتى شاكارىمدە:
تۇردى دا ۆلاديمير اڭ-تاڭ قالىپ،
ەستىمەي ءسوز اياعىن كەتتى تالىپ.
قانسىراپ جاراسىنان تالدى عوي دەپ
اكەتتى جولداستارى سۇيرەپ الىپ.
"قوش" - دەدى ءبىراز عانا ەسىن جيىپ،
اۋىزدان ايىرىلاردا ءبىر-اق ءسۇيىپ.
قاراسى ۇزىلگەنشە قاراپ تۇرىپ،
اھ، دەدى ماريا تالدى جانىپ، كۇيىپ، - دەگەن شۋماقتارمەن بەرگەن. بۇل كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەر اراسىنداعى ايىرماشىلىقتىڭ ءمانى نەدە؟ اۋدارماشى ەكى جاستىڭ ءبىر-ءبىرىن قاتەسىز تانىپ، قۇلاي ۇناتقانىن، ولاردىڭ قاشان دا، قايدا جۇرسە دە سول ارداقتى، ارۋاقتى سەزىمگە قىلاۋ جولاتپايتىنىن، نەگىزىنەن تابيعاتى قاتال، كەسەك ارەكەتتىڭ يەسى ءۆلاديميردىڭ مۇمكىندىكتەرى بولا تۇرا اتا جاۋى تروەكۋروۆقا، سونداي-اق دۇنيەدەگى قيماسىن جۇرەگىنەن سۋىرىپ الىپ بارا جاتقان ۆەرەيسكيگە ەشبىر قيانات جاساماۋىنا ماحابباتتىڭ قۇدىرەتى سەبەپكەر دەگەن ۇعىمدى وقىرمانداردىڭ زەردەسىنە تەرەڭىرەك ءسىڭىرۋ ماقساتىندا تاعى ءبىر ەپتەگەن ەركىندىككە بارعان با دەيمىز. روماننىڭ قازاقشا نۇسقاسىنىڭ:
زالىم كىم، پاراقور كىم، جازىقسىز كىم،
قايسىسى اق جۇرەكتى، قايسىسى سۇم؟
كەكتى كىم، كەكتى جەڭىپ كەشىرگەن كىم؟
ءبىلدىڭ بە كۇشتى ەكەنىن ماحابباتتىڭ؟ - دەگەن ريتوريكالىق سۇراقتارمەن اياقتالۋى سول ايتىلعان ويعا جەتەلەيدى.
ءبىز بۇل ماقالادا شاكارىمنىڭ "دۋبروۆسكيدى" انا تىلىمىزدە سويلەتۋ ءىسىن قولعا العاندا نەندەي ماقسات-مىندەت قويعانى جانە ونىڭ جۇزەگە قالاي اسقانى تۋرالى ءوز ويىمىزدى بىلدىرگەن بولدىق. تۇيگەن-تۇيسىنگەندەرىمىزدى ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەۋگە تىرىستىق.
تاتيانانىڭ تاعدىرى
سەرىك ءپىرنازار.
"ەۆگەني ونەگين" شىعارماسىنىڭ نەگىزگى بولىگى ءۇشىن ۇلى اقىن جەتى جىلىن سارپ ەتىپ، قوسىمشا شاعىن تاراۋىمەن قوسقاندا سەگىز جىلدى سارقىلتىپ بارىپ، تولىعىمەن جازىپ بىتىرگەنىن زەرتتەۋشىلەر جاقسى بىلەدى. روماننىڭ ادەپكى نۇسقاسىن 1823 جىلدىڭ مامىر ايىندا كيشينەۆتە جۇرگەن كەزىندە قاعازعا تۇسىرگەن اقىن تۋىندىنىڭ سوڭعى سياسىنا 1830 جىلى بولدينونىڭ اتىشۋلى سارى التىن كۇزىندە كەزەك بەردى. بۇل ا.س.پۋشكين ءۇشىن ونشا از كەزەڭ بولا قويعان جوق. وسى مەرزىم ارالىعىندا ول بوزبالا شاقتان ءوتىپ، جان-جاقتى قالىپتاسقان ەرەسەك ادامعا اينالىپ ۇلگەردى. بۇل شاقتا ەركىندىككە قول بۇلعايتىن وتتى ولەڭدەرى مەن دەكابريستەرگە ءبىرتابان ۇيىرسەكتىگىنە وراي الەكساندر ءبىرىنشى پاتشانىڭ پارمەنىمەن وڭتۇستىكتە وتكىزگەن التى جىلدىق جەر ايداۋى ارتتا قالدى. وسى كىتاپتى ءتامامداپ شىققاسىن ول بولاشاق جارىمەن تاعدىرىن قوستى. ال، بۇعان دەيىن تاعى ەكى جىلى ميحايلوۆسكوە مەكەنىندە قۋعىندا وتكەن الەكساندر سەرگەەۆيچ 1830 جىلى اۋەلى ماسكەۋگە ءبىرقاتار ۋاقىتقا ايالداپ، سودان كەيىن پەتەربۋرگكە ورالادى. ءسويتىپ، تۋىندىنى پەتەربۋرگ تۇبىندەگى سەلودا اياقتايدى. جالپى، اقىننىڭ ءوزى روماننىڭ جازىلۋ مەرزىمىن كىتاپ سوڭىنا "1823-1831 جىلدار" دەپ كورسەتكەن ەكەن. شاماسى، سوڭعى ونىنشى تاراۋىنىڭ جازىلىپ ءبىتۋ مەرزىمىن ەسكە الىپ، ول وسىنداي تاڭبا قالدىرعان سەكىلدى.
ا.س.پۋشكين رومانىنا باستى قاھارماندار رەتىندە الىنعان قىز بەن جىگىتتىڭ ومىردە بولعان كىسىلەر ەكەنىن، ءسىرا، بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەسە كەرەك. شىنىندا شىعارماداعى تاتيانا لارينا مەن ەۆگەني ونەگيننىڭ تىرلىكتە ناقتى پروتوتيپتەرى بولعان. اقىن سوناۋ دنەستر بويىندا قولجازبانى العاش باستاعانىندا، قىزدىڭ اتىن ونىڭ ومىردەگى شىنايى ەسىمىمەن بىردەي ەتىپ الىپ، قاعازدىڭ بەتىنە "ناتاشا" دەپ تۇسىرگەن كورىنەدى. بىراق، كەيىن كەلە ول بۇل اتتان ادا-كۇدە اينىپ، ونى تاتيانا دەپ وزگەرتەدى. بىزدىڭشە، مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بولعان سياقتى. بىرىنشىدەن، ول ايداۋدان ورالعان بويى ءوزىنىڭ قالىڭدىعى، دۆوريان قىزى، ماسكەۋلىك سىلقىم ناتاليا گونچاروۆانىڭ اتىن رومان كەيىپكەرىمەن شاتاستىرعىسى كەلمەسە كەرەك. ەكىنشىدەن، شىعارماعا پروتوتيپ ەتىپ الىنعان باسقا بويجەتكەن ناتاليانى ۇياتقا قالدىرۋعا جازۋشىنىڭ ادەپتىلىگى جىبەرمەگەن سياقتى. بۇل ناتاشا دا - دۆوريان قىزى. تاريحي مالىمەتتەر رومانداعى تاتيانانىڭ ومىردەگى ناتاليا اپۋحتينا ەكەنىن ءدال بايقاتادى.
شىعارمانىڭ وقيعاسى وربىگەن تۇستاردا كوستروما گۋبەرنياسىنداعى وترادا يمەنيەسىنىڭ يەسى دميتري اپۋحتين دەگەن دۆورياننىڭ بولعانى انىق ەكەن. ونىڭ قىزى ناتاشانىڭ باسىنان وتكەن جاعداي روماننىڭ جەلىسىنە قاتتى ۇقسايتىن سىڭايلى. جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان ادەمى قىز پەتەربۋرگتەن كەلىپ، كوسترومادا قىزمەت اتقارعان ءبىر جاس جىگىتكە ولەردەي عاشىق بولادى.
ابايدىڭ تارجىمەسىنە جۇگىنسەك، ء"تاڭىرى قوسقان جار ەدىڭ سەن، جار ەتە الماي كەتىپ ەڭ، ول كەزىمدە بالا ەدىم مەن، اياماسقا بەكىپ ەم" دەپ باستالاتىن شۋماق ناتاشانىڭ سول تۇستاعى كەۋدەسىنىڭ ءدۇرسىلى مەن جۇرەكجاردى سىرىن ءدوپ باساتىنىن بايقاۋعا بولادى. وسى ولەڭنىڭ ءتورتىنشى تاعانىندا تاتيانانىڭ: "سەن جارالى جولبارىس ەڭ، مەن كيىكتىڭ لاعى ەم، ءتىرى قالدىم ولمەي ارەڭ، قاتتى باتتى تىرناعىڭ" دەگەن جىر جولدارى دا، بۇدان ارعى جاعدايعا قانىقتىراتىن: "سەن شوشىندىڭ عاشىعىڭنان، وزگە جۇرتتان قامشى جەپ، مەن دە سورلى ناسىبىمنەن، جاتقا ءتيدىم الشى دەپ" دەگەن قاتارلار دا اپۋحتينا ءۇشىن بوتەن ەمەس ەدى. ومىردە راسىندا دا پەتەربۋرگتىك جىگىت ناتاشانىڭ نازىك سەزىمىن قابىلداي قويماپتى.
ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەسىن ومىردەگى ناتاليا شەشەسىنىڭ كوندىرۋىمەن وزىنەن ءبىراز جاس ۇلكەن گەنەرال م.فونۆيزينگە تۇرمىسقا شىعادى. كىتاپتاعى تاتيانا لارينا ءتارىزدى ول دا بۇل كەز ءالى ءوزىنىڭ باقىتسىزدىعىن باستان وتكەرىپ كورگەن جوق ەدى. بىراق، بۇدان قاشىپ قۇتىلا المايدى. وزىنە-ءوزى: "مەن باسقاعا بەرىلگەنمىن، سوعان ەندى بولام ادال" دەپ ۇكىم شىعارعان ساتتەن-اق ونىڭ تاعدىرى شەشىلىپ قويىلعان ەدى.
ال ءبىزدىڭ گەنەرال م.فونۆيزين دەپ وتىرعانىمىز - ورىستىڭ ءXVىىى عاسىرداعى بەلگىلى جازۋشىسى، باي دۆوريان دەنيس ءفونۆيزيننىڭ (1745-1792) ءىنىسىنىڭ بالاسى. ونىڭ اپۋحتيندەردىڭ كوستروما تۇبىندەگى وترادا يمەنيەسىنە ءحىح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنىڭ باسىندا بارىپ قايتقانى دا تاريحي دالەلدەنگەن.
شىنىندا گەنەرال ءوزىنىڭ ايەلىنەن تۋرا 17 جاستاي ۇلكەن بولعان. اتاپ ايتقاندا، ميحايل الەكساندروۆيچ 1788 جىلى تۋعان بولسا، ناتاليا اپۋحتينا 1805 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. "ۇلكەن سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى" م.ا.فونۆيزين جايلى بۇدان ءارى مىنانداي ماعلۇمات بەرەدى: "...دەكابريست، گەن.-مايور... 1816 ج. كۇزدە دەكابريستىك ءبىرىنشى "قۇتقارۋ وداعى" ۇيىمىنا كىرگەن. 1818-دەن "بەرەكە وداعىنىڭ" ماسكەۋلىك باسقارماسىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى، دەكابريستەردىڭ سولتۇستىك قوعامىنىڭ باعدارلاماسى مەن جارعىسىن تالقىلاۋعا بەلسەنە قاتىستى". (بسە.، ترەتە يزد. توم 27. موسكۆا، 1977, ستر.522). بۇل جەردە ءبىزدى ونىڭ دەكابريست بولعانى قىزىقتىرادى. بىراق، ول 1822 جىلدان باستاپ، قۇپيا ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىسۋدان باس تارتا باستايدى. سوعان قاراماستان، 1825 جىلعى 14 جەلتوقساندا سەنات الاڭىندا وتكەن دەكابريستەر كوتەرىلىسىنە ارالاسادى. سول كەزدە تاققا جاڭا وتىرعان نيكولاي ءبىرىنشى ارتىنشا دەكابريستەردى اياۋسىز باسىپ-جانشىپ، جازالاعان ەدى. سول جازالانۋشىلاردىڭ قاتارىنا ميحايل الەكساندروۆيچ تە ىلىگەدى.
ءبىزدىڭ رومان كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى وسى ميحايل فونۆيزين ەكەندىگىنە ەندىگى دالەلىمىز - الەكساندر پۋشكيننىڭ سول كەزەڭدەگى ءومىرىنىڭ دەكابريستەرمەن تىعىز بايلانىستا بولعاندىعى، سول ءۇشىن ونىڭ بىرنەشە جىلدى ەلدىڭ ءتۇستىگىندە ايداۋدا وتكىزىپ قايتۋى. سوندىقتان دەكابريستەر قوزعالىسىنىڭ باستاپقى شاعىندا قاعاز جۇزىندە قولعا الىنعان شىعارمادا وسىناۋ تاريحي وقيعالار قامتىلماي قالمادى.
"ەۆگەني ونەگيننىڭ" ءبىرىنشى تاراۋىندا: "ۆولشەبنىي كراي! تام ۆ ستارىە گودى، ساتيرى سمەلىي ۆلاستەلين، بليستال فونۆيزين، درۋگ سۆوبودى" (ا.س.پۋشكين.، سوچينەنيا ۆ ترەح توماح. توم ۆتوروي، موسكۆا، 1986, ستر.192) دەپ باستالاتىن شۋماق بار. وسى "ەركىندىكتىڭ دوسى" - دەكابريست ءفونۆيزيننىڭ ءوزى ەمەس پە ەكەن؟ قالاي دەگەندە دە ونى جازۋشى د.فونۆيزينمەن ەشبىر شاتاستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، بۇل كەزدە ول الدەقاشان باقيلىق بولىپ كەتكەن، ەكىنشىدەن، باي دۆوريان وتباسىنان شىققان ونىڭ ويىنا "ەركىندىكتىڭ دوسى" بولۋ ءتىپتى كەلمەگەن. ولاي بولسا، روماندا ءبىر رەت اتى اتالىپ وتەتىن كەيىپكەر ءفونۆيزيننىڭ ومىردەگى گەنەرال فونۆيزين ەكەنى ەندى ەش كۇمان تۋدىرمايدى.
رومانداعى لارينا مەن ونىڭ كۇيەۋى كنياز N.N.-ءنىڭ ومىردەگى اپۋحتينا مەن فونۆيزينگە ۇقسايتىنىنا تاعى ءبىر دالەل، سوڭعى ەكەۋى، تۋرا كىتاپتاعىداي، ۇلكەن كىسىلەردىڭ ارالاسۋىمەن قوسىلعاسىن، قول ۇستاسىپ، پەتەربۋرگكە كەلەدى. مۇنداعى ناتاليا دميتريەۆنا دا ءوزىنىڭ يناباتتىلىعىمەن، ءبىلىمدىلىگىمەن (ەستەرىڭىزدە مە، تاتيانانى اقىن العاش سۋرەتتەگەندە ونى "ونا پو-رۋسكي پلوحو زنالا، جۋرنالوۆ ناشيح نە چيتالا، ي ۆىراجالاسيا س ترۋدوم نا يازىكە سۆوەم رودنوم، يتاك پيسالا پو-فرانتسۋزسكي" (ۋكاز. كن. ستر.234) دەپ تانىستىرادى عوي), مول پاراساتىمەن ءھام قوناقجايلىعىمەن زيالى قاۋىمنىڭ زور سىي-قۇرمەتىنە بولەنەدى. "ۋەزدىك بيكەش" وسىلايشا استانانىڭ جوعارى قاۋىمى ورتاسىندا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن تابادى. بىراق، بۇل راحات تىرلىكتىڭ عۇمىرى كەلتە بولىپ شىقتى. 1826 جىلى شىلدەنىڭ 25-ىندە قاھارىنان قان تامعان نيكولاي ءبىرىنشى پاتشا دەكابريستەر كوتەرىلىسىنىڭ ەڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى سانالعان 25 وفيتسەردى دارعا اسۋ ارقىلى ءولىم جازاسىنا كەسۋ تۋرالى ۇكىم شىعارىپ، تاعى قانشاما وزىق ويلى ازاماتتاردى ءتۇرلى مەرزىمگە ايداۋعا جونەلتەدى. وسىنىڭ كەيىنگى لەگى قاتارىنان تابىلعان م.فونۆيزين زابايكالەگە 8 جىلعا ايداۋعا جىبەرىلىپ، سودان قالعان سوڭعى عۇمىرىن سىبىردە وتكىزۋگە جازالانادى. (زامالەەۆ ا.ف.، "م.ا.فونۆيزين".، 1976, موسكۆا، ستر.110). سول تۇستاعى دەكابريستەر ايەلدەرىنىڭ ۇلگىسىن قايتالاعان ناتاليا فونۆيزينا دا بايكال كولىنىڭ ارعى جاعىنا جەر اۋدارىلعان كۇيەۋىنىڭ سوڭىنان كەتىپ، ونىڭ ايداۋداعى تىرشىلىگىن ۇزاق جىلدار بىرگە بولىسەدى.
ۇلى اقىن رومانىنىڭ كەيىپكەرلەرى بولعان بۇل ەكەۋدىڭ بىرگە تۇرعان بۇكىل ومىرلەرى وسى ايداۋدا ءوتتى دەسە بولعانداي. بۇرىنعى گەنەرال-مايور م.فونۆيزين پاتشا ۇكىمەتىنىڭ رۇقساتىمەن 1853 جىلى تۋعان جەرگە ايەلىمەن بىرگە ورالادى. وسىندا، ماسكەۋ تۇبىندەگى ءوزى تۋعان مارينو سەلوسىنا ورنالاسىپ، ەستەلىك، ساياسات تاريحى مەن فيلوسوفيا جايىندا تراكتاتتار جازادى. ايداۋدا جۇرگەندە اۋرۋ تاۋىپ قايتقان ول كوپ ۇزاماي، ياعني 1854 جىلى 66 جاسىندا دۇنيەدەن وتەدى. ال، وعان قوسىلعاندا بار-جوعى 19 جاستا بولعان، 21 جاسىندا ونىمەن كاتورگاعا ىلەسىپ بارعان ناتاليا دميتريەۆنا ارادا 15 جىل وتكەن سوڭ، جاسى 64-كە قاراعان شاعىندا باقيلىق ساپارعا اتتانىپ كەتەدى. بىلايشا قاراعاندا، ءومىردەن ەش قىزىق كورمەگەن، ەرەن راحات كەشەر ۋاقىتتارىن جاپان تۇزدە وتكەرگەن بۇل ەكەۋدىڭ سوڭىندا ەسكەرتكىشتىڭ بەلگىسى رەتىندە سول اتاقتى رومان قالىپتى.
راس، الەكساندر سەرگەەۆيچتىڭ ايگىلى شىعارماسىنداعى بەلگىلى كەيىپكەرلەردىڭ پروتوتيپىنە تالاسۋشى بويجەتكەندەر سول زاماندارى ءتىپتى دە از بولماعان. بۇعان باستى سەبەپ، اقىننىڭ جۇرت اراسىندا سول ۋاقىتتارى ءجيى كەزدەسەتىن وقيعانى تاقىرىپ ەتىپ العاندىعىندا شىعار. دەگەنمەن، فابۋلاسىنىڭ ءوربۋ ەرەكشەلىگى مەن قاھارماندارىنىڭ ءوزارا ۇيلەسۋى جاعىنان ءبىز اڭگىمەلەگەن دۆوريان قىزى ناتاليا دميتريەۆنا اپۋحتينا سەنىمدىرەك كورىنەدى. مۇنداي تۇجىرىمدى پۋشكينتانۋشى كوپتەگەن زەرتتەۋشى-عالىمدار دا ايتىپ وتىر. ءبىز تەك سول ويلاردى جالعاستىرىپ قانا بايقادىق.
قىزىلوردا.
«ەگەمەن قازاقستان»، 2006-06-28
