وتكەن جىلعى قوعامدىق-ساياسي كەڭىستىكتىڭ باستى نيۋسمەيكەرلەرىنىڭ ءبىرى، ءسوز جوق،  سول كەزدە «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان دارحان كالەتاەۆ بولعانى انىق. وسى ءبىر ساياساتكەردىڭ اشىقتىعى مەن قاراپايىمدىلىعى، وتكىرلىگى كوپتىڭ ەسىندە جاتتالىپ قالىپتى. «ايتPARK» پىكىرتالاس الاڭىنىڭ مودەراتورى نۇرلان ەرىمبەتوۆ تە كالەتاەۆ تۋراسىندا «جىل اشقان جاڭالىق» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. بۇگىنگى كۇنى د.كالەتاەۆ پرەزيدەنتتىڭ جانىنداعى سەنىمدى، تاجىريبەلى سەرىگى عانا ەمەس، از ۋاقىتتا ءوزىن مويىنداتا بىلگەن بەدەلدى ساياساتكەر رەتىندە بەلگىلى. ال وتىز بەن قىرىق جاستىڭ اراسىنداعى ساياساتكەر قازىرگى يستەبليشمەنتتىڭ ىشىندە ىلۋدە بىرەۋ عانا. وسى سەبەپتىڭ جەتەگىمەن بولاشاقتاعى پارلامەنت سايلاۋى تۋرالى قوعامدى كەۋلەگەن اڭگىمە جايلى كەيىپكەرىمىزدىڭ پىكىرىن ءبىلۋدى ءجون كوردىك. ارينە، «بولاشاقتاعى» دەگەندە ءبىز «مەرزىمىنەن بۇرىنعى» سايلاۋدى مەڭزەپ وتىرعان جوقپىز. قازاقستان پارلامەنتىنىڭ تومەنگى پالاتاسىندا ءبىر سايلاۋدىڭ بولارى انىق. سوندىقتان سايلاۋدان كەيىنگى ساياسي كۇشتەردىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن وسى باستان سارالاي بەرگەن ورىندى سياقتى. ءبىزدىڭ سۇراۋىمىز بويىنشا ساياسي عىلىمداردىڭ دوكتورى دارحان كالەتاەۆ بيلىك پارتياسىنا قارسىلاس كۇش تۋرالى جان-جاقتى تۇسىنىكتەمە بەردى.

وتكەن جىلعى قوعامدىق-ساياسي كەڭىستىكتىڭ باستى نيۋسمەيكەرلەرىنىڭ ءبىرى، ءسوز جوق،  سول كەزدە «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان دارحان كالەتاەۆ بولعانى انىق. وسى ءبىر ساياساتكەردىڭ اشىقتىعى مەن قاراپايىمدىلىعى، وتكىرلىگى كوپتىڭ ەسىندە جاتتالىپ قالىپتى. «ايتPARK» پىكىرتالاس الاڭىنىڭ مودەراتورى نۇرلان ەرىمبەتوۆ تە كالەتاەۆ تۋراسىندا «جىل اشقان جاڭالىق» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. بۇگىنگى كۇنى د.كالەتاەۆ پرەزيدەنتتىڭ جانىنداعى سەنىمدى، تاجىريبەلى سەرىگى عانا ەمەس، از ۋاقىتتا ءوزىن مويىنداتا بىلگەن بەدەلدى ساياساتكەر رەتىندە بەلگىلى. ال وتىز بەن قىرىق جاستىڭ اراسىنداعى ساياساتكەر قازىرگى يستەبليشمەنتتىڭ ىشىندە ىلۋدە بىرەۋ عانا. وسى سەبەپتىڭ جەتەگىمەن بولاشاقتاعى پارلامەنت سايلاۋى تۋرالى قوعامدى كەۋلەگەن اڭگىمە جايلى كەيىپكەرىمىزدىڭ پىكىرىن ءبىلۋدى ءجون كوردىك. ارينە، «بولاشاقتاعى» دەگەندە ءبىز «مەرزىمىنەن بۇرىنعى» سايلاۋدى مەڭزەپ وتىرعان جوقپىز. قازاقستان پارلامەنتىنىڭ تومەنگى پالاتاسىندا ءبىر سايلاۋدىڭ بولارى انىق. سوندىقتان سايلاۋدان كەيىنگى ساياسي كۇشتەردىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن وسى باستان سارالاي بەرگەن ورىندى سياقتى. ءبىزدىڭ سۇراۋىمىز بويىنشا ساياسي عىلىمداردىڭ دوكتورى دارحان كالەتاەۆ بيلىك پارتياسىنا قارسىلاس كۇش تۋرالى جان-جاقتى تۇسىنىكتەمە بەردى.

ساياسات پەن ساياساتتىڭ توڭىرەگىندەگى ورتادا قۋاتتى وپپوزيتسيالىق پارتيا تۋرالى اڭگىمە كۇشەيمەسە، سايابىرسىماسى انىق. ازىرگە ساياساتتاتانۋ تاقىرىبىنداعى كونفەرەنتسيالاردا عانا كوتەرىلىپ جۇرگەن اڭگىمە مىنا ءبىر ادىلەتتى تەزيستەن تۋىندايدى - ازاماتتىق قوعامدى دامىتقىسى كەلەتىن مەملەكەت ءۇشىن ءبىرپارتيالى پارلامەنت ءتيىمدى ەمەس. وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ «تەگەۋرىنى» بيلىكتىڭ بەلسەندىلىگىنە، زاڭنامالىق جۇمىستاردىڭ ساپاسىنا، قوسىمشا جاۋاپكەرشىلىك فاكتورىنىڭ وسۋىنە جانە ت.ت. وڭ ىقپال ەتەدى. ايتسە دە، وسى تەزيستى باسشىلىققا العان داۋكەستەردىڭ كوبىسى بۇگىنگى كۇنى قاي ساياسي ۇيىم كۇش بىرىكتىرىپ، بيلىك پارتياسىنا قارسىلاس بولا الادى دەيتىن ماسەلەنى عانا ءسوز ەتەدى. البەتتە، ەگەر وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ ءبىرى «نۇر وتانعا» سپاررينگ-قارسىلاس بولسا قيسىنعا كەلەتىندەي. بىراق ءبىر قاراعاندا تاپ-تۇيناقتاي كورىنەتىن بۇل سحەما سىرت كوزگە عانا قيسىندى.

قازاقستانداعى شىنايى ءومىردى بىلمەيتىن شەتەلدىك دوستارىمىز مىنا ساۋالداردى ءجيى قويادى: نەگە سىزدەردىڭ بيلىك وپپوزيتسياعا شەكەدەن قارايدى؟ مۇنداي جاعدايدا قوعام الدىنداعى بەدەلىن مەيلىنشە ءوسىرىپ، ۋاقىت وتە كەلە لايىقتى قارسىلاس اتانۋعا كىمنىڭ مۇمكىندىگى بار؟ سول دوستارىمىز دا، ليبەرالدىق ىڭعايداعى وتاندىق قوعامدىق، ساياسي قايراتكەرلەر دە، ماسەلەن، بريتانيانى العا تارتادى. ول ەلدەگى بيلىككە ناقتى تالاسى بار پارتيا ەكەۋ-اق: لەيبوريستەر مەن كونسەرۆاتورلار. ونداعى لەيبوريستەردىڭ نەمەسە كونسەرۆاتورلاردىڭ كوسەمىنە، سايلاۋ رۋلەتكاسىندا جەڭىلىس تاپسا دا، ءمينيستردىڭ دەڭگەيىندەگى «كورولدىك جالاقى» تاعايىندالىپ، جەڭىلگەن پارتيا «جوعارى مارتەبەلىنىڭ وپپوزيتسياسىنا» اينالادى. جانە بۇل دەموكراتيانىڭ جەڭىسى سانالادى. دوستارىمىز بىزدە دە وسىلاي بولسا دەيدى.

بۇل جەردە بريتانيالىق پارتيالىق جۇيەنىڭ پايدا بولۋى مەن دامۋى، كونستيتۋتسيالىق مونارحياسى بار بريتان دەموكراتياسىنىڭ ۇلگىسى، بيلىك پارتياسىن باقىلاپ وتىراتىن وپپوزيتسيالىق پارتيانىڭ بريتانياداعى ءرولى جايىندا تاريحتى بايانداپ وتىرۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. كوزى اشىق جاندار وزدەرى-اق بىلەدى، ءتىپتى، كەز كەلگەن ادام بۇل تۋرالى اقپاراتتى وپ-وڭاي جيناپ الادى. قايتا قازاقستاندىق وپپوزيتسيانىڭ دامۋ كەزەڭدەرى تۋرالى اقپارات، جالپى جۇيەلى كوزقاراس اتاۋلى بىزدە تىم تاپشى. ال قازاقستاندىق وپپوزيتسيانىڭ تاريحى ونى وتاندىق ساياساتتاعى قۇبىلىس رەتىندە تانۋعا، ولارعا كەيدە شەكەدەن قاراپ، كەيدە قامقور بولعان بيلىكتىڭ ارەكەتىن تۇسىنۋگە سەپتىگىن تيگىزبەي مە؟!. وسى سەبەپتى دە ءبىز قازاقستاندىق وپپوزيتسيالىق قوزعالىستىڭ دامۋىنا كەڭىنەن توقتالماقپىز.

قازاقستاندا اۋەلدەن ەكى وپپوزيتسيا بولدى! ماسەلە «كونسترۋكتيۆتى» وپپوزيتسيونەرلەر مەن «شىنايى» وپپوزيتسيونەرلەر اتانعانداردىڭ ايىرماشىلىعىندا ەمەس. ولاردىڭ وزدەرى بۇل جىكتەۋدى ويدان شىعارىلعان دەيدى. ال ساياساتتىڭ ماڭىنداعى كونسپيرولوگياعا قۇمار بازبىرەۋلەر «كونسترۋكتيۆتى» وپپوزيتسيانى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگى قىزمەتكەرلەردىڭ فانتازياسىنىڭ جەمىسى دەسەدى. جالپى، بار جاماندىقتى - وپپوزيتسيا رەيتينگىنىڭ جوقتىعىن، حالىقتىڭ وعان دەگەن سەنىمىنىڭ تومەندىگىن، ءوز ىشىندەگى ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتتىڭ ساپاسىزدىعىن بيلىكتەن كورەدى.

ميفولوگيانى جايىنا قالدىرساق، قازاقستانداعى وپپوزيتسيالىق قوزعالىس 2001 جىلى باستالعان جوق. العاشقى وپپوزيتسيا 1990 جىلدارى پايدا بولدى جانە ولار «ميفتىك رەجيممەن» ەمەس (ول ۋاقتا مۇنداي ەرتەگىلەر ايتىلمايتىن دا), جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكپەن كۇرەستى. كادرلىق رەزەرۆتىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، كاسىبي دەڭگەيدىڭ تومەندىگى، بۇرىنعى شارۋاشىلىق بايلانىستاردىڭ ۇزىلۋىنەن پايدا بولعان داعدارىس، وزگە دە پروبلەمالار تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى اتقارۋشى بيلىك ورىندارىنىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرىنە اكەلىپ سوقتىردى. اشكوزدىك پەن سالعىرتتىق جەمقورلىقتى ءورشىتتى،  جۇمىستى تۇرالاتتى.

دەسەك تە، قوعام جاڭا جاعدايلارعا تەز بەيىمدەلىپ، دەموكراتيا مەن نارىق ەرەجەلەرىن قابىل الدى. اسىرەسە الماتىدا قوعامدىق پىكىردىڭ نەگىزگى مەدياتورلارى، يدەولوگيالىق ەمەس، ناقتى ءىستىڭ وپپوزيتسيونەرلەرى شوعىرلاندى. بۇگىن تەك ەستەلىككە اينالعان پارتيالار سول ورتادا قالىپتاستى. 1990 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس جاندانا باستادى، ەلدىڭ قارجىلىق جۇيەسى ەڭسەسىن كوتەردى. بانكتەر، ساقتاندىرۋ كومپانيالارى، ميكرونەسيەلىك ۇيىمدار بەلسەنە ىسكە كىرىستى. بيزنەس جاڭا لەكسيكونمەن قاتار، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى جاڭا بيىكتەردى باعىندىردى. ەڭبەكتى ۇيىمداستىرۋدىڭ جاڭا الگوريتمى مەن تەتىكتەرى تابىلدى. جەكە سەكتور قارقىندى دامىدى. وسىلاردىڭ ارقاسىندا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى دا ءوستى، ساياسي، كوپىرمە ۇراندارعا اينالادى دەگەن ماسەلەلەردىڭ كوبىسى-اق كەلمەسكە كەتتى.

1990 جىلدارداعى وپپوزيتسيا دا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى دۇربەلەڭمەن بىرگە تاريح قويناۋىندا قالدى. ارينە، ساياسات ساحناسىندا قانداي دا ءبىر جولمەن قالعىسى كەلگەندەر از بولعان جوق. حالىقارالىق دەمەۋشىلەردىڭ گرانتتارىنان دامە قىلدى، قىزمەتىن توقتاتىپ، اتى مەن زاتىن وزگەرتتى. بىراق مۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ ەمەس، جەكەلەگەن كوسەمسىماقتاردىڭ، تريبۋندار مەن وراتورلاردىڭ تال قارماعان ارەكەتى عانا ەدى. ال ول كەزدە بۇل ۇيىمداردىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرى جايلى جۇمىس ورىندارى مەن الەۋمەتتىك باعدارلارىن ايقىنداپ، ەل قاتارلى تىرشىلىك كەشىپ جاتقان بولاتىن. مىنە، سول ۋاقىتتا، تابيعي جولمەن تازارعان ساياسي ساحناعا 2001 جىلعى «وپپوزيتسيالىق شاقىرىلىم» مۇشەلەرىنىڭ تابانى ءتيدى. جەكە امبيتسياسىنىڭ جەتەگىندە كەتكەن جاس شەنەۋنىكتەر مەن ۇكىمەتتىك تاپسىرىستاردىڭ ارقاسىندا بايىپ العان بيزنەسمەندەر مەن بانكيرلەر وپپوزيتسياعا «كەتتى». «كەتكەندەردىڭ» كوبىسى ىلە-شالا قايتا ورالدى. بىرەن-سارانى سوندا قالدى.

«ەسكى» مەن «جاڭانىڭ»  ءتوس قاعىستىرۋى سول كەزدەن قايتا باستالعانداي ەدى. ولار ءاردايىم بىرگە بولاتىن سىڭاي تانىتقان. بەستەن، التىدان، ۆزۆودتاپ كونفەرەنتسيالار بەردى، ميتينگتەر مەن «تسيرك» جيىندارىن وتكىزدى. «گەت!» ۇرانىمەن ۋكراين مايدانىنا «ءىسساپارلار» ۇيىمداستىردى. اياعىندا ايقاي-سۇرەڭسىز جۇمىس ىستەۋدىڭ، ۇيىمدار مەن بولىمشەلەر قۇرۋدىڭ، ەلگە ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەن. الايدا جۇمىس ىستەۋدىڭ رەتى كەلمەگەن سياقتى. كوپ كۇتتىرمەي 2002 جىلى ءبىرىنشى جىكتەلۋ باستالىپ تا كەتتى. «كونسترۋكتيۆتى» جانە «راديكالدى» وپپوزيتسياعا ءبولىنۋ دە وسىدان كەيىن سانگە اينالدى.

وپپوزيتسيانىڭ ودان ارعى، ءوز ىشىندەگى شتۋرۆالعا، قارجىلىق قورجىنعا تالاستى، وسەك-اياڭدى تالاپ، تالقىلاپ جاتۋدى ارتىق كوردىك. الايدا، وسى «ساياسي قوزعالىستاردىڭ» بارلىعىنىڭ ءۇردىسى بىرەۋ عانا بولعان سياقتى. ول - «جوعارى مارتەبەلىنىڭ وپپوزيتسياسى» بولۋ. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ قولداۋىن الىپ، پارلامەنتتەن ورىن الىپ، ەلدەگى جالعىز عانا وپپوزيتسيا بولۋ ەدى. ونجىلدىقتىڭ العاشقى جارتىسى وسى ءۇمىتتىڭ جەتەگىندە ءوتتى.

ءبىر نارسەنى ناقتىلاۋ عانا قالعان سياقتى: ەشقانداي ناتيجەسىن كورمەسە دە، بۇل ادامدار ساياسي قىزمەتكە نەگە سونشالىقتى قۇمار دەرسىز. ول ادامداردىڭ جانىنىڭ قالاۋى تۋرالى ءبىر كەزدەرى قازاقستانداعى وپپوزيتسيالىق قوزعالىستى ۇيىمداستىرۋشى سانالعان (ول دا كەزەكتى ميف بولاتىن) اكەجان قاجىگەلديننەن ارتىق ايتقان ەشكىم جوق. ونىڭ ايتۋىنشا، «ورتاق تاباقتان» الاستاتىلعان ادام بيلىككە قايتىپ كەلۋ ءۇشىن وپپوزيتسياعا قاشادى. مۇنىڭ شىن ەكەنىن پرەمەر-مينيسترلىكتەن كەتە سالا وپپوزيتسيالىق پارتيا قۇرىپ ءوزى دە دالەلدەدى.

بۇل ەكى ارادا الەمدىك قارجى داعدارىسىنىڭ كەسىرىنەن الەۋمەتتىك سەكتورداعى احۋال ناشارلاپ كەتكەن بولاتىن. داعدارىس ەكونوميكاداعى بۇرىن بايقالماعان سوراقىلىقتاردىڭ دا (مىسالى، مىڭداعان ۇلەسكەرلەردى تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتكەن جالعان قۇرىلىس سالۋشىلاردىڭ ارەكەتى) بەتىن اشىپ بەردى. تاعى دا اتقارۋشى بيلىكتىڭ قىزمەتىنە كوڭىلى تولماعان نارازى توپتاردىڭ وشاقتارى پايدا بولدى. بىرەۋلەر ءۇشىن ساياسي ۇپاي جيناۋدىڭ، ىقپال ەتۋدىڭ تاپتىرماس ءساتى تۋعانداي ەدى.

بىراق مىنا ەكىنشى وپپوزيتسيونەرلەر ءبىرىنشى وپپوزيتسيونەرلەر قۇساپ تا جۇمىس ىستەي المايتىن بوپ شىقتى. ولار ناقتى جۇمىس ىستەگىسى كەلمەيدى، ءبىزدى تاعايىنداسا ەكەن دەيدى. بۇل تۋرالى قوعامدا، اقپارات قۇرالدارىندا از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. قازىرگى ۋاقىتتا قىسىمنىڭ جاڭا تۇرلەرىن جاساۋ ءۇشىن، اشىعىن ايتقاندا، ساياسي شانتاج جاساۋ ءۇشىن وپپوزيتسيانىڭ ءبىر بولىگى ۇلت پاتريوتتارىمەن باس ءتۇيىستىرىپ جاتىر. بۇل نەگە الىپ كەلەدى؟ بۇل، بىرىنشىدەن، ازاماتتىق قوعامنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇيىتقى بولاتىن ۇلتتىق-پاتريوتتىق يدەيالاردىڭ قۇنسىزدانۋىنا اپارىپ سوعادى.  وپپوزيتسيا مۇنى قويىپ، 2001 جىلعى ساياسي تولقۋدىڭ باسى-قاسىندا بولعاندارمەن بايلانىس ورناتا باستادى. ال ولار ءوز كەزەگىندە ون جىل بۇرىن بىتىسپەس جاۋ ساناعان قارسىلاستارىمەن بىرىگىپ جاتقان سىڭايلى. مۇنىڭ ءبارى وپپوزيتسيانىڭ جىلدار بويى جيناعان ازعانتاي اتاق-ابىرويىن ايرانداي توگەرى انىق.

وپپوزيتسيا مەن ونىڭ سەركەلەرىنە سەنۋدەن قالعان قوعامدا «ءۇشىنشى سەكتور» بەدەل الا باستايدى. ياعني، بۇدان ءارى وزدەرىن بيلىكتەن دە، وپپوزيتسيادان دا تىس سانايتىن تۇلعالاردىڭ نەمەسە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ سانى كۇرت ارتۋى مۇمكىن. ۋاقىت وتە كەلە، ساپالىق، ساندىق ۇلەسىنىڭ ءوسۋى سەبەپتى، ولار بۇگىنگى وپپوزيتسيامىز دەپ جۇرگەندەردى ساياسات ساحناسىنان تۇبەگەيلى ىسىرىپ شىعارۋى دا كادىك. ازىرگە «ءۇشىنشى سەكتور» ءوسۋ، قالىپتاسۋ ۇستىندە. سولاردان، سول ورتادان عانا «نۇر وتانعا» باسەكەلەس بولا الاتىن شىنايى قارسىلاستى كۇتۋگە بولادى.

«يزۆەستيا-كازاحستان» گازەتى,

2010 جىلعى 16 اقپان