ءالىبي توعجانۇلى جانگەلدين! اتى اڭىزعا اينالعان ادام ول. ويتكەنى، ءدال وسى قانداسىمىز سەكىلدى ءومىر تاريحى باي جاندار حح عاسىرداعى قازاق تاريحىندا وتە از. ءيا، از. تاعدىردىڭ جازۋى ما، جوق الدە ۋاقىت تالابى سولاي ما، ايتەۋىر ءوزىنىڭ جەر باسىپ جۇرگەن 69 جىلدىق عۇمىرىندا بۇل كىسىنىڭ سول كەزدەگى ولشەممەن الىپ قاراعاندا كورمەگەن جەرى، بارماعان ەلى جوق. سونداي-اق الەكەڭنىڭ ءوز زامانىنداعى كۋاگەر بولعان ءىرى وقيعالار مەن ول اتقارىپ، ارقالاعان تاريحي مىندەتتەرى دە از ەمەس. سولاردىڭ بارىنە ەمەس، كەيبىرەۋلەرىنە عانا توقتالساق، ونىڭ العاشقىسى رەتىندە قايداۋىلدان شىققان قارا بالانىڭ ورىنبور مەن قازاندا ءبىلىم العاننان كەيىن ماسكەۋ ءدىني اكادەمياسىنىڭ جولداماسىمەن دۇنيە ءجۇزىن جاياۋ ارالاپ شىعۋدى ماقسات ەتكەن ساپارىن ايتۋعا بولادى. وسى ويمەن 1909-1913 جىلدار ارالىعىنداعى ساياحاتىن ۋكراينانىڭ پولتاۆا وڭىرىنەن باستاعان اعامىز بۇل جورىعىن ەۋروپا، افريكا، ازيا قۇرلىقتارىنىڭ 18 مەملەكەتىن كوكتەي ءوتىپ، كۇنشىعىستاعى جاپونيا ارقىلى تۋعان جەرگە امان-ەسەن ورالادى. سودان كەيىن الەكەڭنىڭ 1915 جىلى شۆەيتساريادا ەميگراتسيادا جۇرگەن ۆ.ي.لەنينمەن كەزدەسىپ، تانىسۋى دا كەز كەلگەن قانداسىمىزدىڭ ءومىربايانىندا كەزدەسە بەرمەيتىن سيرەك وقيعا. وسىدان سوڭ 1918 جىلعى ازامات سوعىسىندا بۇل كىسىنىڭ ماسكەۋدەن دالا ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى مانداتىن الىپ، ارنايى اسكەري ەكسپەديتسيامەن كاسپيدەگى استراحان - بوزاشى تەڭىز جولى ارقىلى ماڭعىستاۋعا كەلىپ ءتۇسۋى، ءسويتىپ 500 تۇيەگە تيەلگەن جۇكپەن ءۇستىرتتى باسىپ ءوتىپ، تۇركىستان مايدانى ءۇشىن شالقارعا قارۋ-جاراق جەتكىزۋى ەرەكشە ارەكەت. ال الەكەڭنىڭ كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ، سونىڭ الدىنداعى قازاق دالاسىنداعى اقتار مەن قىزىلدار قىرقىسۋىنان ابدەن قالجىراعان حالىققا ازىق-تۇلىك پەن دارىگەرلىك كومەك كورسەتىپ، ەلدى وقۋ-بىلىمگە ۇندەۋ باعىتىندا ۇيىمداستىرعان "قىزىل كەرۋەنى" شە؟! 1922 جىلى كوكتەمدە ورىنبوردان شىققان بۇل كەشەندى مادەني-ۇگىت ەكسپەديتسياسى ورال، تورعاي، اقمولا، پاۆلودار وڭىرلەرى ارقىلى سەمەيگە دەيىن 3 مىڭ شاقىرىم جول ءجۇرىپ ءوتىپ، ول جەرلەردە مەكتەپ، اۋرۋحانا اشۋعا جاندى ىقپال ەتتى.

مىنە، وسىنداي اعا ۇرپاق وكىلى تۋرالى قازىرگى جاستار بىلە مە؟ جالپى جانى جايساڭ الەكەڭ ومىرىنە كىمدەر قالام تارتىپ، اتى اڭىزعا اينالعان دالا كوميسسارى جونىندە قانداي شىعارمالار جازىلعان؟ ال ول كىسىنىڭ ۇرپاقتارى شە؟ بار ما؟ بار بولسا قايدا تۇرادى جانە نەندەي كاسىپپەن شۇعىلدانىپ، بۇگىنگى مىنا نارىق زامانىندا قالاي تىرلىك ەتىپ جاتىر؟ وسى سۇ­راقتاردى ءبىز ەلىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنداعى كوپتەگەن وقيعالاردان حا­بارى مول قارت قالامگەر، قادىرمەندى قاريا ساپابەك اسىپوۆكە قويعان ەدىك.

- ساپابەك اعا! بۇگىنگى بۋىن­نىڭ ەسىندە ءجۇرۋ ءۇشىن ايتى­ڭى­ز­شى، ءالىبي جانگەلدين تۋرالى بىزدە قانداي شىعارمالار بار. ول كىسى جونىندە كەزىندە كىمدەر نە جازعان؟

- جالپى بىزدە الەكەڭنىڭ كۇر­مەۋى كوپ كۇردەلى ءومىر جولى جاي­لى جازىلعان تاريحي ءدۇ­نيە­لەر مەن دەرەكتى، ادەبي كوركەم شىعارمالار كوپ. ەل ىشىندە اۋىز­­­­­­دان اۋىزعا تاراعان اڭگىمە­لەر مەن ولەڭ-جىرلار دا جەتكى­لىك­تى. ولار­دىڭ اراسىنان قازاق كەڭەس ادە­بيە­تىنىڭ كلاسسيگى ءىلياس جان­سۇ­گىروۆ پەن كورنەكتى اقىن قالي­جان بەكحوجيننىڭ پوەما­لارىن، تور­عايداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازات­تىق كوتەرىلىسىنىڭ سار­بازى، كەيىن قازاق كسر جو­عار­عى سوۆەتىنىڭ دەپۋتات­تىعىنا ءۇش مارتە سايلان­عان حالىق اقى­نى ومار شيپين­نىڭ داستا­نىن اتاپ ايتۋعا بولادى. بۇل تاقى­رىپ­تاعى ورىس تىلىندە جا­ريا­لانعان تۋىن­دىلار دا ءوز الدىنا ءبىر توبە. سولاردىڭ ارا­سى­نان ءماس­كەۋلىك قالامگەر گەور­گي سۆي­ريدوۆتىڭ "جانكەشتى جو­رىق", قازاقستان­دىق جازۋشى مو­ريس سيماشكو­نىڭ "كوميس­سار جان­گەل­دين" روماندارى قالىڭ وقىر­مان قاۋىمنىڭ جەكە كىتاپ­ح­ا­نالا­رى سورەسىنەن لايىق­تى ورنىن العان. ءسوز اراسىندا 1965 جىلى "قا­زاق­­فيلم" كينو­ستۋديا­سى ءتۇ­سىر­گەن "ۇشى-قيىر­سىز جول" كي­نو­لەنتاسىن دا ايتا كەتەيىك. بۇل تاقىرىپقا مەن دە ءوز ۇلەسىمدى قوس­تىم دەپ ايتا الا­مىن. وعان 1990-2007 جىلدار ارالىعىنداعى ءارتۇرلى باسپالار مەن باسى­لىم­دار­دا شىققان ء"الىبي جان­گەل­دين", "تار كەزەڭ­دە تانىلعان ۇلى تۇلعا", "قازاق دالاسى: تا­بى­لۋى مەن تانىلۋى", ء"بىز ءبىل­مەي كەل­گەن شىندىق" اتتى تۋىن­­دى­لارىم دالەل بولادى عوي دەپ ويلايمىن.

- ءسوز ەتىپ وتىرعان تاقى­رىپ­­قا بارۋىڭىزعا نە نارسە سەبەپ بولدى دەپ ويلايسىز؟

- قازاقى جولمەن كەلگەندە مەن الەكەڭە جيەندىك جاقى­ن­دى­عىم بار. دەمەك، تۋىس ءارى جەر­لەس­پىن، سوندىقتان اۋىل-ايماق­تاعى ول كىسىگە قاتىستى ۇلكەندى-كىشىلى اڭگىمەنىڭ ءبارى جاس­تا­يىم­نان ماعان جاقسى تانىس دەگەن ءسوزىم عوي بۇل. ءومىرىمنىڭ 40 جىل­عا جۋىق ۋاقىتى كىندىك كە­سىپ، كىر جۋ­عان تۋعان جەرىمدە ءوتتى. سول ۋا­قىتتىڭ ىشىندە اتى اڭىزعا اي­نالعان اعامىزدى كوزى­م­ەن كور­گەن، ەلگە كەلگەندە جا­نى­نا ەرىپ ءجۇرىپ سەرىكتەس، سا­پار­­­لاس بول­عان تالاي قاريالار­دىڭ ەستە­لىكتەرىن ەستى­گە­نىم بار. بۇعان 70-ءشى جىل­دار­دىڭ باسىن­دا الماتى­عا كوشىپ كەلىپ، قازاق كەڭەس ەنتسي­كلوپەدياسىنىڭ باس رەداك­تسيا­سىن­­دا جۇمىس ىستەپ ءجۇر­گەن كەزىم­دە الەكەڭمەن كە­يىن­گى كەزدە وتاسقان اپامىز سو­فيا اسفەن­ديار­قىزىمەن ارا­لاس-قۇ­را­لاس­تىعىمىزدى قوسى­ڭىز. وسىنىڭ ءبارى ماعان اسىل ازامات تۋرالى قالام تارتقىزباي قويعان جوق.

- دۇرىس ەكەن. دەگەنمەن، اعا، ءالىبي توعجانۇلى تۋرالى جوعا­رى­داعى ءوزىڭىز ايتقان تۋىن­دى­لار­دا ول كىسىنىڭ ءومىرى مەن اتقارعان قىزمەتى جانە مەملەكەت الدىن­دا­عى سىڭىرگەن ەڭبەگى ەگجەي-تەگجەيلى ءسوز بولعانىمەن، وتبا­سى، ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى تۋرالى كوپ ەشتەڭە ايتىلمايدى.

- ءيا، ونىڭ راس. شىنىمدى ايتسام، بۇل تاقىرىپتى قامتىپ-قاۋزاۋعا مۇمكىندىك بولا تۇرسا دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى ءجايت مەنىڭ دە ويىما كەلمەپتى.

- دەمەك، ءسىز ول كىسىنىڭ ۇر­پاق­تارىن بىلەدى ەكەنسىز عوي.

- بىلگەندە قانداي! بۇل باعىتتاعى اڭگىمەنىڭ القيس­سا­سىن وتە ەرتەرەكتەگى وقيعادان باس­­تا­يىن. الەكەڭنىڭ ءورىمتال شاعى - ارمان قۋىپ الىسقا اتتا­نار ال­دىندا ءوزىنىڭ اتامە­كە­نى قاي­دا­ۋىلدا ومىرگە كەلگەن مەرعالي دە­گەن ۇلى بولدى. ءوت­كەن عاسىردىڭ 60-شى جىل­دارىندا ول كىسى ءبىزدىڭ تورعاي­داعى ۇيگە ءجيى كەلىپ، مەنىڭ قارت اكەم اسىپپەن اڭگىمە-دۇكەن قۇ­ رۋ­شى ەدى. الماتىدا تۇرىپ، 1980 جىلى قايتىس بولدى. سول مەرعاليدان تاۋگەلدى، داۋكەن، كەن­جەباي دەگەن ءۇش ۇل قالعان. ءبارى دە جوعارى ءبىلىمدى جىگىتتەر-ءتىن. تاۋگەلدى قۇقىق قورعاۋ ءجۇ­يەسىندە جۇمىس ىستەپ، باسشىلىق قىزمەتكە دەيىن كوتەرىلدى. ءداۋ­كەن ينجەنەر-ەلەكتريك مامان­دى­عىن الىپ، ءبىر مينيسترلىكتە جۇمىس جاسادى. كەنجەباي پوش­تا-تەلە­گراف سالاسىندا بايلا­نىس­شى كاسىبىمەن شۇعىلداندى.

بۇل ءبىر دەيىك. ەكىنشى، ازا­مات سوعىسى كەزىندە قازاق ولكە­سى­نىڭ توتەنشە كوميسسارى اتان­عان ءالى­بي جانگەلدين 1919 جىل­دىڭ كوكتەمىندە ورىنبور، با­تىس ءسى­بىر، تۇركىستان، استراحان گۋ­بەر­­نيالارى مەن زاكاۆكازە ءاس­كەري وكرۋگىنە ءبولىنىپ، بىتى­راپ كەت­كەن قازاق ايماقتارىن كەڭەستىك نەگىزدە بىرىكتىرۋ ماق­ساتىن كوز­دەگەن. وسى ويمەن قا­زاق رە­ۆوليۋتسيالىق كو­­مي­­تە­تىن قۇرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس اي­تىپ، ءماس­­­­كەۋگە بارعان. سول كەزدە كرە­ملدەگى ارتيللەريا باس­قار­ما­سىن­دا حاتشىلىق جۇمىس ىستەپ ءجۇر­گەن بۇرىنعى پاتشا ارمياسى پول­كوۆ­نيگىنىڭ 18 جاسار قىزى ەلەنا افاناسەۆنا درو­ۆياز­گينامەن تانىسادى. قايتاردا ونى وزىمەن بىرگە الا كەتكەن اعا­مىز بۇل كىسىنى اۋەلى ورىنبورعا، كەيىن قىزىل­ور­دا­عا اكەلىپ، وت­باسىن قۇرايدى. الە­كەڭ وسى ەلە­نادان ەكى ۇل ءسۇي­گەن. ۇلكەنى تەمىر­لان 1923 جىلى تۋ­عان. اسكەري ۇشقىش مامان­دىعىن العان. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ال­عاش­قى جىل­دا­رىنداعى جاۋ تىلىنا جاساعان جورىقتارىنىڭ بىرىندە ول باسقار­عان اۋە كەمەسى نە­مىس زەنيت­كا­سىنىڭ وعى­نان ورمانعا قۇلاپ، سو­دان مەرت بول­عان. ال ودان كەيىن، ياعني 1925 جىلى ومىرگە كەلگەن تاڭىربەرگەن مايدانعا كىشى لەي­تەنانت پوگونى­مەن اتتانىپ، ەلگە كاپي­تان شەنى­مەن ورالدى. زەي­نەت­كەر­لىككە شىق­قانعا دەيىن اۋدان­دىق، وبلىستىق اسكەري كوميس­ساريات­تاردا جۇمىس ىستەدى. 1992 جىلى ءدۇ­نيە سالدى. ونىڭ ۇلى يۋري ءتاڭىر­بەرگەنۇلى قازىر ءماس­كەۋدە تۇرادى.

وسى جەردە ەسكەرتىپ ايتا كەتە­تىن ءبىر ءجايت، جوعارىداعى ەكى ەر بالادان باسقا اعامىزدىڭ 1921 جىلى  تۋعان راۋحات دەگەن ۇلى بول­عان. ونى الەكەڭ مەن ەلەنا قول­دارى­نا الىپ ءتار­بيەلەگەن. ۋنيۆەر­­سيتەتتەگى ادە­بيەت فاكۋلتەتىنىڭ سوڭ­عى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كە­زىن­دە اسكەري كوميس­سا­ريات ونى جۇرە­گىڭدە كىنارات بار دەپ كوميس­سيادان وتكىزبەي قويعان. بىراق راۋحات بۇل شەشىمگە بوي بەر­مەي ءجۇرىپ ەرىكتىلەر قاتارىنا كىرگەن دە مايدانعا اتتانعان. ءۇش ايدان سوڭ لەنينگراد تۇبىندەگى شايقاستا قازا تاپ­قان. ءسويتىپ، الەكەڭنىڭ ءۇش ۇلى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىناسقان دا، ەكەۋى ەل ءۇشىن قۇربان بولىپ، بىرەۋى الماتىعا امان ورالعان.

بابا قازاق كەيىنگىلەرگە: "اتا­دان ۇل تۋسا يگى، اتا جولىن قۋسا يگى", - دەگەن عوي. مۇنى مەن الە­كەڭ­نىڭ جو­عا­رىداعى اتى اتالعان ۇلدارىنان كە­يىنگى كەنجەسى شىڭ­عىس­قا قاراتىپ ايتقالى وتىرمىن. 1931 جىلى اعا­مىز زايىبى ەلەنا افانا­سەۆنادان اجىراسادى دا 1939 جىلى سوفيا اسفەنديارقىزى كەن­جيناعا ءۇي­لەنەدى. شىڭعىس 1940 جى­لى، مىنە، وسى اپامىزدان تۋعان ۇل.

- سوفيا اسفەنديارقىزى كەن­جي­نا... بۇل كىسى اتاقتى الاش قاي­رات­كەرى، كەيىن بولشەۆيكتەر وكىمەتى تا­راپىنان كەشىرىم جاسالعان از ار­ىس­­­تارىمىزدىڭ ءبىرى رەتىندە كە­ڭەس­تىك قازاقستاننىڭ حالىق اعارتۋ كو­ميسسارى بولىپ قىزمەت اتقارعان اس­­فەنديار كەنجيننىڭ قىزى ەمەس پە؟

- ءيا. ءدال سولاي. وسى اپا­مىز­دىڭ ايى مەن كۇنى بولعان شىڭعىس كازگۋ-ءدىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1965 جىلى وتە جاقسى دەگەن باعاعا بىتىرگەن. سودان ونى وسى جوعارى وقۋ ورنىنداعى ميكروبيولوگيا كافەدرا­سىنىڭ مەڭ­­­گەرۋ­شىسى داۆيد لازارەۆيچ شا­ميس شاقىرماي ما. بۇل كىسى وعان ءوزىن قالامگەر موريس سيماشكونىڭ اكەسى ەكەندىگىن ايتادى. سويتەدى دە جا­زۋ­شى ۇلىنىڭ ءالىبي جانگەلدين تۋ­رالى رومان جازۋعا ماتەريال جي­ناپ جۇرگەنىن، شىڭ­عىستىڭ اتاق­تى رەۆو­ليۋ­تسيونەردىڭ پەرزەنتى ەكەنىن سول قالامگەر بالاسىنان ەستىگەنىن ءسوز ەتەدى دە ءوزىنىڭ قاراۋىنا كەلىپ جۇمىس ىستەپ اسپيرانتۋراعا تۇسۋگە كەڭەس بەرەدى. بىراق ول بۇل ۇسىنىس­قا راح­مەت ايتىپ، الىس ەل، بەيتا­نىس جەردى كورگىسى كەلەدى دە قيىر شى­عىسقا، ون­داعى كامچاتكاداعى پەترو­­پاۆ­لوۆسك قالاسىندا ورنا­لاس­قان ءبۇ­كىل­وداقتىق مۇحيتتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستي­تۋتىنا تار­تىپ كەتەدى. سوندا التى جىل تابان اۋدارماي جۇمىس ىستەيدى. تەڭىز الەمىنىڭ تىلسىم تۇڭ­عيىعىن ويمەن دە، ىسپەن دە بار­لاپ كورەدى. اقىرى الماتىداعى انا­سى قارتايا باستاعا­نىن ايتىپ حات جازا بەرگەن سوڭ ايە­لى كلارا ەكەۋى كىش­كەنتاي ءسابي­لەرى­مەن الاتاۋ بوكتەرىن­دەگى ار­مان­داي اسىل قالاعا قاي­تىپ ورالادى.

جالپى، ەل اۋزىنداعى اڭگىمە­لەر مەن كوزكورگەندەردىڭ سوزىنە قارا­­عان­دا، ءالىبي توعجانۇلى "مەن" دەپ كوكىرەك كەرمەيتىن، ءار­تۇرلى ءوتى­نىش­پەن كەلگەن ادامداردى كىدىرت­پەي قابىلداپ، وتە جىلى ءسوي­لە­سەتىن كەڭ مىنەزدى، سىپايى كىسى بول­عان ەكەن. اعامىزدىڭ سول قاسيەتى ۇرپاق­تارى­نا دا دارىعان. شىڭعىس تا سولاي. ول قازاق ەلى تا­ريحىندا ەرەكشە ورنى بار اتاق­تى ادام - ءالىبي جان­گەل­دين­نىڭ ۇلى ەكەنىن ايتا بەر­مەۋگە تىرى­سىپ، ادەپتەن اسپاي ءومىر سۇرە ءبىل­گەن ازامات. سو­عان قا­را­ماستان، ءبىر­دە ماعان اكە ەسى­مىنىڭ ءوزى­نە ءمۇل­دە كۇتپەگەن جەر­دەن ەكى رەت پاي­داسى تيگەنىن تولقي تۇرىپ ايت­قانى بار. وقيعا بىلاي بولعان.

اناسىنىڭ وتىنىشىمەن ەلگە كەلۋ ءۇشىن كامچاتكاداعى پەتروپاۆلوۆسك قالاسىنداعى مۇحيتتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ىستەپ جۇرگەن قىز­مەتىنەن ءوز ەركىمەن بوساپ ال­ما­تى­عا جەتكەننەن كەيىن شىڭعىس­قا مۇندا قولايلى جۇمىس تابىلا قوي­ماعان. ەڭبەك ءوتىلى ۇزىلمەۋ ءۇشىن 30 كۇن ىشىندە قايتكەندە دە ءبىر جەرگە ورنالاسىپ، قىزمەت ىستەۋى كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا كەيىن زەي­نەتكە شىعاردا قىرسىعى تيمەك. وسى­نى ويلاپ قاتتى قىسىل­عان شىڭ­عىس بوس جۇرگەنىنە ءبىر اي تو­لۋ­عا ەكى كۇن قالعاندا ءتول مامان­دى­عىنا سايكەس كەلەتىن جۇمىس بار مە­كەمە باستىعىنا كىرىپ، وندا ءوزىن: "مەن قازاق ەلى ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ءالىبي جانگەل­دين­نىڭ كەنجە با­لا­سى ەدىم", - دەپ تانىستىرۋعا ءماج­­بۇر بولعان. مۇنى ەستىگەن باس­تىق: "الەكەڭنىڭ بالاسى­مەن بىرگە جۇ­مىس ىستەۋ بىزگە دە ماق­تا­نىش", - دەپ  ونى ريزاشى­لىق­پەن قىزمەتكە قابىلداعان.

1975 جىلى الماتىدا ءالىبي توع­جان­ۇلى جانگەلدينگە ارنالىپ ۇلكەن ەسكەرتكىش اشىلدى. سونداعى سال­تانات­تى جيىننان كەيىن الە­كەڭ­نىڭ ۇرپاقتارى مەن جاقىن تۋىس­تارىن قازاقستان كومپار­تيا­سى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حات­شىسى ءدىن­مۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ قا­بىل­داعان. سول جۇزدەسۋدە ديمە­كەڭ اعا­مىزدىڭ كەنجە ۇلى شىڭ­عىس­تىڭ كازگۋ-ءدى بىتىرگەننەن كەيىن قيىر شىعىسقا بارىپ، التى جىل بويى سونداعى مۇحيتتانۋ عىلىمي-زەرت­تەۋ ينستيتۋتىندا جۇ­مىس ىستە­گەنىن بىلگەن سوڭ ەندى قازىر قايدا، قانداي قىز­مەت اتقارىپ ءجۇر­­گەنىن سۇراعان. ءسوي­تكەن دە ءۇل­كەن كىسى ارا-تۇرا قو­لىنا قالا­مىن الىپ، الدىنداعى قا­عاز­عا ءبىر ءنار­سە­لەردى ءتۇرتىپ قو­يىپ وتىر­عان. قوش­تاسار­دا: ء"ومىر جو­لىڭدى جاق­سى باستاپ­سىڭ. جۇ­مى­سىڭ­نىڭ ارقا­شان­دا جەمىستى بو­لۋىنا تىلەكتەس­پىن", - دەگەن.

وسىدان كەيىن شىڭعىستىڭ ءومى­­رىن­دە قولايلى وزگەرىستەر باس­تال­عان. قا­زاق كسر كاسىپشىلەر وداعى اپپا­راتىنداعى جاقسى جۇمىسقا جوعا­رى­لاتىلىپ، ءماس­كەۋ­دەگى قوعام­دىق عى­لىم­دار اكا­دەميا­سىنا وقۋعا ءجى­بە­رىل­گەن. ودان قاي­تىپ كەلگەننەن كەيىن رەسپۋبلي­كاداعى سالالىق كاسىپشىلەر وداق­تارىنىڭ بىرىنە توراعالىققا ساي­لانعان. شىڭعىس پەن كلارا كەلىن­نىڭ قازىر ءالىبي، اسەت دەگەن ەكى ۇلى جانە التىناي اتتى قىزى بار. ولاردان ءۇش نەمەرە ءسۇيىپ وتىر. بۇلاردىڭ ءبارى دە اتا-انالارىنىڭ قاسىندا الماتىدا تۇرادى.

- ەندى ويىمىزدى جيناقتاپ، ءسوز ەتكەن تاقىرىبىمىزدى تۇجى­رىم­داۋ­عا تىرىسايىق. سونىمەن، سا­پەكە، ءسىز ءوزىڭىز ايتىپ وتكەندەي، ءالى­بي توع­جانۇلىنىڭ بار بالالارى جو­عارى­دا اتتارى اتالعان وسى ازامات­تار عوي.

- جوق. ولاي دەيتىنىم، ەندى مى­نا­داي ءبىر قىزىق بار، قاراعىم. مۇنى وسى اڭگىمەنىڭ اياعىنا دەيىن ادەيى ايتپاي ساقتاپ كەلىپ، ەندى حاباردار ەتۋدى ءجون كورىپ وتىر­مىن. وزىڭنەن: "جانگەلدين­نەن ۇر­پاق بار ما؟ وسى تاقىرىپ ءتوڭى­رە­گىندە سۇحباتتاسساق", - دەگەن ءوتى­نىش­تى ەس­تى­گەن سوڭ قو­سىمشا دە­رەكتەر جي­ناۋ ءۇشىن ۇلتتىق كىتاپ­حا­ناعا بارماي­مىن با. مىنە، سوندا ون­داعى الە­كەڭە قاتىستى بي­بليو­گرا­فيالىق كورسەتكىشتەردى كوم­پيۋ­تەرگە ءتۇسىر­تىپ الىپ جاتقانىم­دا: "گ.جان­گەل­دين: "نەت، مى نە پىل نا كو­ميس­­سارسكيح شلەماح". بەسە­­دو­ۆال يۋ.كي­ري­ني­تسيانوۆ. "ار­گۋ­­مەنتى ي فاكتى كا­زاح­ستان". پريلوجەنيە. 2009, فەۆرال، (№6); "گ.جانگەل­دين: "موي وتەتس - كو­ميسسار جان­گەلدين". بەسەدوۆال يۋ.كي­رينيتسيا­نوۆ. جۋر­نال "مى­سل". 2009, №4, ستر. 32-36" دەگەن ەكى ماقالانى كورىپ تاڭ­عال­دىم. دەرەۋ شىڭعىس پەن تاۋ­­گەلدىگە تەلە­فون شالىپ: "بۇل قايدان شىققان گ.جانگەل­دين؟" - دەيمىن عوي. ولار ءمۇدىر­گەن جوق. گەننادي جانگەل­دين­نىڭ دە الە­كەڭ­نىڭ ءوز ۇلى ەكەنىن اي­تىپ بەردى. اعا­مىز ءبىر كەزدەرى ءوزى ءماس­­كەۋدەن ەرتىپ الىپ كەلگەن ال­عاش­قى ايەلى ەلەنا افا­ناسەۆنادان اجى­را­سىپ، ول اپامىز 1931 جىلى رەسەي­گە كوشىپ كەت­كەننەن كەيىن ءبىراز ۋاقىت سالت باستى، ساباۋ قام­شىلى بولىپ ءجۇر­مەي مە. ءمى­نە، سول كەزدە قالالىق ەم­حانادا جۇ­مىس ءىس­تەيتىن دارىگەر ايەل­­­گە كوڭىلى كەتكەن دە ودان جوعارىداعى گەننادي ومىرگە كەل­گەن. بۇل ازا­ما­ت­­تىڭ ال­عاشقى فامي­لياسى پەتروۆ ەكەن. كەيىن جاسى ۇلعايعان كەزدە ءوز اكە­سىنىڭ تەگىن تاۋىپ، سول كىسى­دەن تۋ­عان­­دى­عىن قا­جەتتى قۇجات­تارمەن دالەلدەپ "گەن­نا­دي الي­­بيەۆيچ جان­گەلدين" بولعان. ول تۇ­تىنۋ­شى­لار قۇقىعىن قورعاۋ وداعى جۇيە­سىندە جۇ­مىس ىستەپ كە­لىپتى. قازىر زەي­نەت­كەر. گەن­نا­دي­دىڭ ءتول­قۇجاتىن زاڭ­داس­تىرىپ، ءالىبي جان­­گەلديننىڭ فا­ميلياسىن الۋى­نا اعامىزدىڭ كەنجە ۇلى شىڭ­عىس پەن نەمەرەسى تاۋگەلدى كو­مەك­تەس­كەن. ءسوي­­تىپ، كوپ جىل­دار­دان كەيىن قاي­تا قا­ۋىش­قان تۋىستار قازىر كا­دىمگى با­ۋىر­لارشا ارالا­سىپ-قۇرا­لاسىپ تۇرادى.

- بارەكەلدى!

ساپەكەڭ، ساپابەك اقساقال، ءمى­نە، وسىلاي دەيدى. ول كىسىنىڭ جو­عارىداعى اڭگىمەلەرىنەن بىزگە بۇ­رىن ءمالىم ەمەس تىڭ دەرەكتەر بەل­گىلى بولىپ وتىر. سونداي-اق قالام­گەر اعانىڭ وسى سۇحباتتا ايتقان ءالىبي توع­جانۇلى تۋرالى: "كوز­كور­گەندەردىڭ سوزىنە قاراعاندا ول كىسى ەل ەسىندە كوكىرەك كەرمەي­تىن، كەڭ مىنەزدى، سىپايى ءارى ومىرلىك تاجىريبەسى وتە مول ادام رەتىندە قالعان", - دەگەن پىكىرىندە دە كوپ ءمان جاتىر. ولاي دەيتىنى­مىز، بۇل سوزدەرگە دەگەن ناقتى مىسال­داردى ءار جىلدارى گازەت تاپسىرماسىمەن ءجۇرىپ ءتۇرلى ادام­دار­مەن كەزدەس­كەن­دە، سول كىسىلەردىڭ جان تولقى­تار­لىق ەستەلىكتەرى ارقىلى ءبىزدىڭ دە ەكى-ءۇش مارتە ەستىگەنىمىز بار. جالپى، الە­كەڭ تۋرالى دەيمىز دە... كۇندە قالام تارتىپ، اڭگىمە قوز­عاپ جات­قان جوقپىز عوي. سون­دىق­تان سول لەبىز، پىكىرلەردى وسى ماقا­لا­عا كىر­گىزىپ، شاعىن شتريح، دەتال رەتىندە ايتا كەتسەك، ونىڭ ەش ارتىق­تىعى جوق سياقتى. ەندەشە...

1980 جىلى قازاق كسر-ءىنىڭ 60 جىلدىعى قارساڭىندا "لەنينشىل جاس" گازەتىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ رەداكتسيا تاپسىرماسىمەن ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ۇكىمەت مۇشە­لەرىنىڭ ءبىرى بولعان، كەيىن رەسپۋب­ليكا جو­عار­عى سوۆەتىنىڭ پرەدسە­داتەلى دارە­جە­سىنە دەيىن كوتەرىلگەن دانيال كە­رىم­باەۆ اقساقالمەن كەز­دەسىپ، سۇحبات العانىم بار. اڭگى­مە با­رى­سىندا ول كىسى ەلىمىز حالىق كو­ميس­سارلارى سوۆەتىنىڭ 1944 جىلعى ءبىر جينا­لى­سىن­دا سونىڭ الدىنداعى جاۋ وككۋ­پا­تسيا­سىنان كەيىن تىگەرگە تۇياعى قالماعان ۋك­راينا مەن بەلو­رۋس­سياعا قازاق­ستاننىڭ مال اپارۋ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ ماسە­لەسى قارالعانىن ەسىنە الىپ، سول وتىرىستا سويلەگەن جوعارعى سوۆەت وكىلى ءالىبي توع­جان­ۇلى جان­گەل­ديننىڭ ءسوزىن بى­لاي دەپ بايانداعان ەدى: "جينالعان مالدى با­تىسقا پو­يىز­عا تيەپ اپارۋ بۇل بول­مايتىن ءىس. ولاي دەي­تىنىم، ءىرى قارانى ەشەلونعا كىرگىز­گەن­دە بۇلاردىڭ باس اساۋى با­سىل­­ماعان كەيبىرەۋىنىڭ اياعى سىنىپ، قابىر­عاسى قيراپ دەگەندەي ءولىم-جىتىمگە ۇشىراۋى مۇمكىن. ال بۇل سوعىس جاعدايىندا كەشىرىل­مەي­تىن، سونىڭ سالدارىنان وعان جا­ۋاپ­تى ادام­دار­دى جازىقسىز جازالاۋعا ۇشى­­راتا­تىن نارسە. سودان سوڭ پو­يىزعا تيەل­گەن مالدار ۇزاق جول ءۇس­تىندە ءشوپ جەمەي، سۋ ىشپەي تۇرا ال­ماي­دى عوي. جۇزدەگەن ەمەس، مىڭ­دا­عان ءىرى قاراعا ستانسالار مەن را­زەز­دەردە ولاردى قالاي تاۋىپ بەرەر­سىڭ. سوندىقتان ۋكراينا مەن بەلورۋس­سيا­عا جىبەرى­لەتىن مالدىڭ بارلىعىن رەسپۋبلي­كامىزدىڭ گۋرەۆ، ورال وڭىرلەرىنە توپتاس­تىرىپ جيناۋ كەرەك تە ولاردى مىنە، سول جەر­لەردەن با­تىس­قا ءوز ايا­عى­مەن جايىپ وتىرىپ جەت­كىزۋ قاجەت. سوندا ولار قوڭىن دا جو­عالتپايدى، ءولىم-ءجىتىم­گە دە ۇشىرا­مايدى".

قانداي جاقسى وي. بۇدان ءبىز قولعا الاتىن ۇلكەندى-كىشىلى ءىستىڭ ءبارىن ومىرلىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ شەشەتىن، نەندەي ماسەلە بول­سا دا ونى تار اۋقىمدا ەمەس، كەڭ تۇرعىدا پايىمداپ، دۇرىس شە­شىم قابىلداي بىلەتىن بايىپتى دا بايسالدى ەل اعاسىنىڭ بەينەسىن كورگەندەي بولامىز.

الەكەڭ تۋرالى دانيال كەرىم­باەۆ اقساقال وسىنداي ويلى اڭگىمە ايتسا، اتى اڭىزعا اينالعان پار­تيزان قاسىم قايسەنوۆ اعامىز­دىڭ ەستەلىگى ءتىپتى كەرەمەت. مۇنى ول كىسى بىزگە 1995 جىلدىڭ باسىندا، سول كەزدەگى بار­لىق قازاق باسپاسوزىندە بەل العان: "جەڭىستىڭ 50 جىلدىعى قار­ساڭىندا قاسەكەڭە حالىق قاھار­­مانى اتا­عىن بەرۋ كەرەك", - دەگەن ورتاق باس­تا­ماعا ءۇن قوسۋ ءۇشىن "حالىق كەڭەسى" گازەتى اتىنان بار­عا­نىمىزدا بىلاي دەپ ايتقان ەدى.

- 1944 جىلدىڭ سوڭىندا ۋك­راي­­نا فاشيستەردەن تولىق ازات ەتى­لىپ بولدى دا پارتيزان وترياد­تارى­نىڭ ءبارى تاراتىلىپ، مەن كيەۆتەگى ا.س.كوۆپاك باسقاراتىن ورتالىق ۇيلەستىرۋ شتابىندا قىزمەت ىستەپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى وسى جەرگە پار­تيزان اقىن جۇما­عالي ساين كەلىپ: "ەندى سەنىڭ مۇندا ەشكىمگە كەرەگىڭ جوق. سوندىقتان ەلگە قايتۋعا جينال، قاراعىم. ا.س.كوۆپاك وزىڭە وتە جاق­سى مىنەزدەمە جازىپ بەردى. سول حات­تى قازاقستان كومپار­تيا­سى ور­تالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆكە تاپسىرامىز. ول كىسى سەنى جۇمىسقا ورنالا­ستىرا­دى", - دەدى.

سودان نە كەرەك، 1945 جىلدىڭ با­سىندا الماتىعا كەلدىك قوي. كيەۆ­تەن اكەلگەن قۇجاتتىڭ قۇدى­رەت­­تى­لىگى سونداي، كەڭسە قىزمەتىنەن ءمۇل­دەم حابارى جوق مىنا اعاڭ رەس­پۋب­ليكا جوعارعى سوۆەتى پرە­زي­دۋ­مى­نىڭ اپپاراتىنان ءبىر-اق شىقپاسى بار ما؟! قىزمەتىمنىڭ اتى - ين­فور­ماتسيا-ستاتيستيكا ءبولىمىنىڭ رەفە­رەنتى. باستىعىم قۇشاق-قۇشاق پاپ­كانى الدىما اكەلىپ قويىپ، جۇمىس ءتارتىبىن تاپتىشتەپ-اق ءتۇسىندىرىپ جاتىر. بىراق ولاردىڭ بىرەۋى دە ميىما كىرەر ەمەس. "توزاق تىرلىك قوي", - دەيمىن ىشتەي. ويىم با­تىس­تاعى مايداندا. ەسىل-دەرتىم قايتادان سول جاققا كەتۋ.

ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولمەمنەن شىعىپ كەتكەن سوڭ بۋدىراعان قا­عاز­داردى بىلاي ىسىرىپ تاستاپ بە­دىرەيىپ وتىردىم دا قويدىم. سودان ءبىر ۋاقىتتا جاڭا قىزمەتكەر - مەنى كورگىسى كەلگەن كەڭسە ادام­دارى قىل­تىڭداپ بوي كورسەتە باس­تا­دى. ولار­دى ۇستىمدەگى پارتيزان­دىق كيىم­دەر: باسىمدىعى جالپاق قىزىل لەنتاسى بار پاپاح پەن كەۋدەمدەگى ءدۇربى، پورتۋپەيلى بەلدى­گىمدەگى "تت" پيستو­لەتى مەن بەلگيا براۋنينگى، ءبۇ­يىرىمدەگى تەڭىز وفيتسەرىنىڭ قان­جارى قوساقتالعان پلانشەت پەن اياعىمداعى نەمىس گەنە­را­لىنان تار­تىپ العان حروم ەتىك قاتتى تاڭ­عال­دىراتىن سياقتى. مەن ولارعا نازار اۋدارا قويعان جوقپىن. ء"وز جۇمى­سىم وزىمدە", - دەگەندەي كوبۋرادان "تت" پيس­­تولەتىمدى شى­عا­رىپ الدىم دا ونى بولشەكتەپ، تازالاۋعا كىرىستىم.

ءوستىپ وتىرعانىمدا بولمەمە جانىنا ەكى-ءۇش ادام ەرتكەن ءتى­كى­رەيگەن قىسقا بۋرىل شاشتى، مۇر­تىن وتە ۇقىپتى ەتىپ باسقان، اياعىندا قىزىل بىلعارى ەتىگى بار سۇر كيتەلدى قارت كىسى كەلىپ كىردى. شا­شىپ تاستاعان "زاتتارىمدى" سۋىر­ما­عا اپىل-عۇپىل سالىپ، ورنىمنان اتىپ تۇردىم.

- ءيا، شىراعىم، ءحالىڭ قالاي؟ نە ىستەپ وتىرسىڭ؟ - دەدى الگى قاريا ماعان جۇمساق ۇنمەن. ءسويتتى دە ۇستەل شەتىندەگى ءالى بەتى اشىلماعان پاپكا تولى قاعازعا قاراپ تۇرىپ: "انا ورتالىق تارتپاڭدى اششى", - دەدى. امال جوق، اقساقالدىڭ ايت­قانىن ورىندادىم. ول كىسى سۋىر­ما­داعى پيس­تولەت بولشەكتەرىن ءبىر-بىرلەپ الىپ، ۇستەل ۇستىنە قو­يىپ جاتىر، قويىپ جاتىر. ءتىپتى تارت­پانىڭ ءتۇپ جاعىندا جاتقان باسقا ءبىر تاپان­شامد­ى دا سوپاڭ ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى.

- ال، ەندى وتىر، جولداس پار­تيزان، - دەدى بەيتانىس قارت. ءسويت­­تى دە: - قاسىم قاراعىم، بۇل جەر ۇلكەن بيلىك مەكەمەسى. ەڭ جو­عا­رعى وكىمەت ورنى. مۇنداعى قىزمەتكەر­لەر ونى جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا ءتارتىپ ساقتاپ، ورىن-ورىندارىندا تاپ­جىل­ماي جۇمىس ىستەپ جاتىر. سوعىس ءالى بىتكەن جوق. ازاماتتار مايداندا قان توگىپ جاتقاندا، ءبىز دە مۇندا بار قابىلەت-قارىمىمىزبەن ەڭبەك ەتۋى­مىز كەرەك. ءسويتىپ، سوعى­سىپ جۇرگەن­دەرگە كومەكتەسۋىمىز قا­جەت. سەن جاۋ تى­لىن­دا بولىپ كەلدىڭ، وق پەن وتتان امان ورالدىڭ. ول جاقسى. ەندى سوعىسقا بارمايسىڭ. جان اياماي ءتورت جىل شايقاستىڭ. سول جەتەدى. سوندىقتان مىنا قاپتاعان قارۋدىڭ ەندى ساعان كەرەگى جوق. مۇنىڭ بىرەۋىن، مىسالى اتى-ءجونىڭ جازىلعان انە ءبىر كىشكەنە تاپان­شاڭدى قال­دى­رىپ، باسقاسىن وسىن­داعى "ەرەكشە بولىمگە" تاپ­سىرساڭ دا بولادى. ال مىنا ءۇستى-باس­ىڭ­داعى اساي-مۇسەي­لەرىڭدى ۇيىڭدە توسەگىڭ بار عوي، سونىڭ تۇسىنا ءىلىپ قوي. مۇن­داعى جۇ­مىس ورنىڭدا بۇلاردىڭ كەرەگى جوق، قاراعىم. قىز­مەت ىستەۋ كەرەك. قىز­مەت تارتىبىنە ۇيرەنە ءبىلۋ قاجەت، - دەپ قولىن يىعىما سالىپ تۇردى دا جىلى جۇزبەن قوشتاسىپ شىعىپ كەتتى.

مىنا ءسوزدى ەستىگەندە قاتتى ىڭ­عايسىزداندىم. بەتىمنەن وتىم شى­عىپ تۇرىپ: "بۇل كىسى كىم؟" - دەپ سۇرادىم باستىعىمنان. "1918 جى­لى ۆ.ي.لەنيننىڭ قولىنان مان­دات العان قارت بولشەۆيك ءالى­بي توع­جان­ۇلى جانگەلدين. وسى جوعارعى سوۆەت پرەزيديۋمى اپ­پا­راتىندا باس­شى قىزمەتتە ىستەيدى", - دەدى ول كىسى. سونىمەن اڭگىمەنى كوپ سوزىپ قايتەيىن، اقساقالمەن اراداعى سول جۇزدەسۋدەن سوڭ جالى­ما قول تيگىز­بەيتىن جابايى پار­تيزان مەنىڭ اساۋ ومىرىمدە بايىپ­تىلىق پەن بايسال­دىلىققا باعىت العان وزگەرۋ كەزەڭى باستالدى. وعان سەبەپ بولعان اتاقتى الەكەڭنىڭ، دانا قارت ءالىبي توع­جان­ۇلىنىڭ جەتەسى بار جانعا جەكىر­­مەي-اق جاناشىرلىقپەن ايت­قان جوعارى­داعى جىلى ءسوزى ەدى".

قاسەكەڭنىڭ بۇل سوزىنەن ءبىز ءوزى­مىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان ۇلى تۇل­عا­­نىڭ حالىقتىق ءتالىم-تاربيەنى بويى­نا تەرەڭ سىڭىرگەن ۇلتتىق نە­گىز­­دەگى پەدا­گوگ، جاراتىلىسىنان ۇس­تاز­دىق قا­سيەتكە يە ەل اعاسى ەكەنىن اڭعارامىز.

ماقالامىزدىڭ سوڭىندا كەيىپ­كە­رىمىز جونىندە قازاق قىزدارى ارا­سىنان شىققان تۇڭعىش ستەنو­گرا­فيستكا، كەيىن وسى مامان­دىق­تىڭ قىر-سىرى تۋرالى ارنايى وقۋلىق جازعان دانابيكە باي­قا­داموۆامەن جۇزدەسۋدەگى ول كىسى ايت­قان ءبىر ءسوز دە ويعا ورالماي قوي­ماي­دى. اتاقتى كومپوزيتور باقىت­جان بايقادامو­ۆتىڭ اپكەسى بۇل اپامىز حح عا­سىردىڭ باسىنداعى كورنەكتى قازاق زيا­لىسى، ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان اكەسى بايقادام قارالدين تۋرالى وسى جولدار اۆتو­رى­نىڭ 1991 جىلى "زامانا ترا­گە­دياسى" اتتى ماقالا جازعانىنا راح­مەت ايتۋعا "قازاق­ستان كوم­مۋنيسى" جۋرنالىنا كەل­گەن­دە: "1953 جىلى ءالىبي اعانىڭ سىرقاتى قاتتى مەڭ­دەپ، دارىگەرلەر ونى اۋرۋحانا­دان شىعاردى دا ەندى تەك ۇيدەن قاراپ تۇرۋعا ۇيعارىم جاسادى", - دەپ شاعىن ەستەلىك ايت­­قانى بار. - قارت كىسىنى تاپ­جىل­ماي كۇتۋ جەڭ­گەي­گە اۋىر ءتيدى. سوندىقتان ول كىسى­نى از دا بولسا الماستىرۋعا ءار جەكسەنبى سايىن مەن بارىپ ءجۇر­دىم. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە بەتى ارى قاراي باستاعانىن انىق سەزگەن ءالىبي اعا: "ويپىرماي، داناش-اي!.. - دەدى كۇن شۋاعى مولىنان ءتۇسىپ تۇرعان جاپ-جارىق بولمەگە قيماس سەزىممەن قا­راپ. - ادام عۇمىرى قانداي قىسقا، ءا... ءومىر اتتى كەڭ الەمگە كۇنى كەشە عانا انا ەسىكتەن كەلىپ كىرگەن سياقتى ەدىم... ەندى قاس-قاعىم ءسات بولماي جاتىپ مىنا ەسىكتەن كەلىپ شىعىپ بارامىن. وكىنىشتى... تىم وكى­نىش­تى..." دەپ تەرەڭ كۇرسىنگەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا. سول كەزدە اعامىز­دىڭ جاسى 69-دا ەدى."

دانابيكە اپايدىڭ بۇل ەستەلىگى ءالىبي توعجانۇلىنىڭ تىرشىلىككە وتە قۇشتار، ءومىردى قادىرلەپ، ونى شەكسىز سۇيەتىن ۇلكەن جۇرەك يەسى ەكەنىن بىلدىرەدى.

الماتى.

سۋرەتتە: ءالىبي مەن سوفيا

«ەگەمەن وازاقستان». 2009-11-25