كاسىپكەرلىكتى ەكونوميكامىزدىڭ باستى تىرەگىنە اينالدىرۋ ءىسى-ەلىمىز ەگەمەندىك ۋىسقا تۇسىسىمەن قولعا العان باستى شارۋانىڭ ءبىرى. سونىڭ نەگىزىندە ەلدىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋدا اتانعا جۇك بولارلىق ءىس تىندىرىپ وتىرعان كاسىپكەرلەر جۇمىسسىزدىق ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە دە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ وتىر. نارىققا بەيىمدەلىپ، حالىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرىپ كەلەتىن ولار ءسويتىپ مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا سەنىمدى ارىپتەسىنە اينالعانى انىق. دەگەنمەن، كاسىبىنەن ءناسىبىن ايىرۋلى كاسىپكەرلەردىڭ «باسىنان قيقۋ» كەتىرمەي وتىرعان جايلار دا از ەمەس.

دالىرەك ايتار بولساق، ولاردىڭ قۇقىن قورعاۋ جاعىنا كەلگەندە، تەكسەرىس جۇرگىزەتىن قۇزىرلى ورگاندارمەن «كوكەلەپ كورىسەتىن» كۇيى بار.

كاسىپكەرلىك كوكجيەگىنىڭ كەڭەيۋىنە، ياعني، ولاردىڭ قۇقىنىڭ قورعالۋىنا سەپ بولار دەگەن ماقساتتا قۇرىلعان اسسوتسيانىڭ ورتا جولدا قالۋىنىڭ كەرى اسەرى كادىمگىدەي سەزىلىپ وتىر.

ءبىر جاعىنان بۇعان كاسىپكەرلەردىڭ وزدەرىنىڭ ىقىلاستى بولماي، ورتاق ىسكە ۇيىمداسا الماۋىنىڭ دا سالقىنى ءتيىپ تۇرعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. جاعداي بۇلاي ءورشى بەرسە، اۋدان ەكونوميكاسىنىڭ بيۋدجەت ءبۇيىرىن بۇتىندەپ تۇرعان «ميلليوندارمەن» قوش ايتىسۋىنا تۋرا كەلەدى.

اۋدان اكىمدەگى كاسىپكەرلەرمەن بولعان جۇزدەسۋدە سول سەبەپتى اسسوتسياتسيانى اياعىنان تىك تۇرعىزۋ ماسەلەسى تالقىلاندى.

كاسىپكەرلىكتى ەكونوميكامىزدىڭ باستى تىرەگىنە اينالدىرۋ ءىسى-ەلىمىز ەگەمەندىك ۋىسقا تۇسىسىمەن قولعا العان باستى شارۋانىڭ ءبىرى. سونىڭ نەگىزىندە ەلدىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋدا اتانعا جۇك بولارلىق ءىس تىندىرىپ وتىرعان كاسىپكەرلەر جۇمىسسىزدىق ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە دە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ وتىر. نارىققا بەيىمدەلىپ، حالىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرىپ كەلەتىن ولار ءسويتىپ مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان العاندا سەنىمدى ارىپتەسىنە اينالعانى انىق. دەگەنمەن، كاسىبىنەن ءناسىبىن ايىرۋلى كاسىپكەرلەردىڭ «باسىنان قيقۋ» كەتىرمەي وتىرعان جايلار دا از ەمەس.

دالىرەك ايتار بولساق، ولاردىڭ قۇقىن قورعاۋ جاعىنا كەلگەندە، تەكسەرىس جۇرگىزەتىن قۇزىرلى ورگاندارمەن «كوكەلەپ كورىسەتىن» كۇيى بار.

كاسىپكەرلىك كوكجيەگىنىڭ كەڭەيۋىنە، ياعني، ولاردىڭ قۇقىنىڭ قورعالۋىنا سەپ بولار دەگەن ماقساتتا قۇرىلعان اسسوتسيانىڭ ورتا جولدا قالۋىنىڭ كەرى اسەرى كادىمگىدەي سەزىلىپ وتىر.

ءبىر جاعىنان بۇعان كاسىپكەرلەردىڭ وزدەرىنىڭ ىقىلاستى بولماي، ورتاق ىسكە ۇيىمداسا الماۋىنىڭ دا سالقىنى ءتيىپ تۇرعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. جاعداي بۇلاي ءورشى بەرسە، اۋدان ەكونوميكاسىنىڭ بيۋدجەت ءبۇيىرىن بۇتىندەپ تۇرعان «ميلليوندارمەن» قوش ايتىسۋىنا تۋرا كەلەدى.

اۋدان اكىمدەگى كاسىپكەرلەرمەن بولعان جۇزدەسۋدە سول سەبەپتى اسسوتسياتسيانى اياعىنان تىك تۇرعىزۋ ماسەلەسى تالقىلاندى.

اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ب.سابىروۆتىڭ سابىرعا شاقىرا وتىرىپ جۇرگىزگەن دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى ديدارلاسۋعا اۋداندىق كاسىپكەرلەر اسسوتسياتسياسىنىڭ توراعاسى، ماقات كەنتى اكىمى، تەكسەرۋشى ورگان باسشىلارى قاتىستى.

ۇياتتان بەتتى ورتتەپ تۇرعان ماسەلەنىڭ كۇن تارتىبىندە قارالۋىنا سوناۋ كۇنگى كاسىپكەرلەردىڭ اراسىنداعى «قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق» دەگەندەي كيكىلجىڭنىڭ سەبەپ بولعانىن جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. «كىلت ۇستاعاننىڭ قۇداي ەكەنىن» انىق بايقاتقان «بارىس» بازارى يەسى مەن بازاردا ورنالاسقان دۇكەن يەلەرىنىڭ اراسىنداعى داۋدىڭ ءالى كۇنگە تولىققاندى شەشىلمەۋى وسىعان اكەپ تىرەدى. ونىڭ ۇستىنە كۇنى كەشەلەرگى ەكولوگيالىق تالاپتاردىڭ ساقتالۋىنا تەكسەرگەن قۇزىرلى ورگاننىڭ رەيدىنەن كەيىن زار يلەپ قالعان كاسىپكەرلەر ۇيقىدان ەندى ويانعانداي. ماڭدايعا تاياق تيگەسىن اسسوتسياتسيانىڭ ماڭىزىن ۇعىنعاندىقتىڭ سىرى سەزىلگەن دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ قىزۋ وتكەنىن بىردەن ايتا كەتەيىك.

كەلەلى ماسەلەنىڭ كوتەرىلىپ وتىرىلعانىن قاپەرلەگەن جيىندى ۇيىمداستىرۋشى اۋداندىق ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ە.جانايسوۆ جىلدار جىلجىعان سايىن كاسىپكەرلەر قاتارىنىڭ كوبەيىپ كەلە جاتقانىن، قازىرگى تاڭدا كاسىپتەن ءناسىپ ايىرعاندار قاتارىنىڭ اۋدان بويىنشا مىڭعا جۋىقتاعانىن قاپەرلەدى. ولاردان اۋدان بيۋدجەتىنە 260 ملن.تەڭگە تابىس تۇسكەنىن مالىمدەدى ول «كومەيگە قادالعان سۇيەكتەي» كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەنى تانىستىرىسىمەن.

كەزەكتى ءسوز اۋداندىق كاسىپكەرلەر اسسوتسياتسياسىنىڭ توراعاسى ب.امانعاليەۆقا بەرىلدى.

ب.امانعاليەۆ: -اسسوتسياتسيا دەگەن اتى بولماسا، شىنىن ايتۋ كەرەك ول جۇمىس جاساماي تۇر. ءتىپتى، ۇيىمىمىزدىڭ تۇراقتى مەكەنى دە جوق.

بىرنەشە مارتە كاسىپكەرلەردىڭ باسىن قوسۋعا تالپىنعانىمىزبەن، ونىمىزدان تۇك شىقپادى. ويتكەنى، ءبارى ۋاقىتىنىڭ جوقتىعىن العا تارتقانى بىلاي تۇرسىن، «ول بىزگە نە بەرەدى؟» دەگەن كەيىپتەگى اڭگىمە وسى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ كەلەدى. ەندى باسقا ءىس تۇسكەندە قورعانسىز بالاپانداي «شىرىلداي» باستادىق...بارىنەن بۇرىن اسسوتسياتسيانىڭ بەكىتىپ الۋىمىز كەرەك.

ە.جانايسوۆ: -باكەڭ دۇرىس ايتادى. بىزگە قاراعاندا كورشىلەس قۇلسارىلىقتار بۇل باعىتتا جاقسى جۇمىس جاساپ جاتىر. ونداعى اسسوتسياتسيادا ارنايى شتاتتاعى زاڭگەر كاسىپكەرلەر قۇقىن قورعاپ، سولاردىڭ اتىنان سويلەپ، سولاردىڭ اتىنان قۇزىرلى ورگاندارمەن بايلانىس جاساۋ ارقىلى ماسەلەلەردى شەشىپ، شارۋانى دوڭگەلەنتىپ وتىر. بىزدەگى اسسوتسياتسيادا ءدال وسى ءادىس جەتىسپەي تۇر. ياعني، سىزدەر دە اسسوتسياتسيا قۇرامىنا بىرىگىپ، زاڭگەر ۇستاعاندارىڭىز ءجون. ارينە، ول ءۇشىن تۇتاس بيۋدجەت قاجەت بولادى. ونى وزدەرىڭىز جارنا ارقىلى شەشە الاسىزدار.

ب.سابىروۆ: -كاسىپكەرلىك مەملەكەتىمىز كوپ كوڭىل ءبولىپ وتىرعان سالا ەكەنىن ءبارىڭىز بىلەسىزدەر. سوندىقتان، اكىمشىلىك جاعىنان قولداۋعا ءبىز قاشان دا ءازىرمىز. تۇراقتى ورىن تاۋىپ بەرۋگە جۇمىستانامىز. بىراق، زاڭگەردىڭ جۇمىس جاساۋىنا تەحنيكالىق بازانىڭ قاجەت بولارى انىق. مۇنى دا وزدەرىڭىز ويلاستىرىڭىدار. «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس» دەگەن بار عوي...

ج.ساعيەۆ: -ماسەلە بارىمىزگە ورتاق. اسسوتسياتسيانىڭ جۇمىسىنىڭ العا جۇرۋىنە الدىمەن كاسىپكەرلەر-وزدەرىڭىز مۇددەلى بولۋعا، باستاماشىلىق تانىتۋعا تيىستىسىزدەر. بىزدە بىرنەشە رەت سىزدەردىڭ باستارىڭىزدى قوسۋعا ۇمتىلدىق. وكىنىشكە وراي، باستارىڭىز بىرىكپەي، ات توبەلىندەي عانالارىڭىز جينالدى. ەگەر دە جاڭاعى ايتىلعانىنداي زاڭگەر جۇمىس ىستەسە بىزگە دە جۇمىس ىستەۋ وڭايعا سوعار ەدى. زاڭداعى وزگەرىستەردى، ەرەجەلەردى سوعان تۇسىندىرسەك، ول سىزدەرگە ايتىپ، سىزدەردىڭ اتتارىڭىزدان وكىلەتتىك ەتەر ەدى. سۇراق-جاۋاپ الماسۋ دا الدە قايدا جەڭىلدەر ەدى.

وعان قوسا ەلەكتروندىق پوشتا جاساقتاپ الساڭىزدار دا ءبىز سوعان تۇسىندىرمەلەردى جىبەرىپ وتىرعان بولار ەدىك. بۇل ەكى جاققا دا ءتيىمدى ءادىس.

ماماندار وسىلاي ءسوز ساپتادى. بۇعان باس يزەسكەن كاسىپكەرلەر اسسوتسياتسيانىڭ جاڭا قۇرامىن بەكىتۋگە قۇلشىنىس تانىتتى. ءسويتىپ، 7 ادامنان تۇراتىن اسسوتسياتسيانىڭ ۇيىمداستىرۋشى مۇشەلەرى سايلاندى.

بۇدان سوڭ اڭگىمە سوڭعى ايلاردان بەرى كاسىپكەرلەردىڭ تۇنگى ۇيقىسى مەن كۇندىزگى مازاسىن الىپ بولعان ماسەلەگە ويىستى. ول «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەمەكشى، «بارىس» بازارى مەن سوندا ورنالاسقان دۇكەن يەلەرىنىڭ اراسىنداعى شەشىمى تابىلماي-اق قويعان جايعا قاتىستى.

مازاسى كەتكەندەر اتىنان ءسوز العان كاسىپكەردىڭ ءبىرى بازار قوجايىنىڭ تاعى دا «قوقان لوقى» كورسەتە باستاعانىن العا تارتتى. شۋلاسىپ كەتكەن كاسىپكەلەردىڭ سوزىنەن ءمالىم بولعانىنداي، بازار يەسى -س.امانيازوۆ ناۋرىزدان باستاپ جەتەككە جۇرمەگەن جيىرما كاسىپكەردىڭ دۇكەنىندەگى جارىقتى قيىپ تاستاماق. وعان سەبەپ، سول ءبىر جىلداردا جاساقتالعان كەلىسىم-شارتتا كورسەتىلگەنىندەي (س.امانيازوۆ  وسىلاي ءتۇسىندىردى) دۇكەندەر اۆتوماتتى تۇردە بازار قوجايىنىنىڭ قول استىنا ءوتۋى ءتيىس. بۇعان كاسىپكەرلەر كەلىسپەيدى. ويتكەنى، جەر س.امانيازوۆتىكى بولعانىمەن دۇكەندەردى كاسىپكەرلەر وزدەرى تىرناقتاپ جيعان ماڭداي اقىسىنا سالىپ العان. كەزىندە س.امانيازوۆتىڭ كەلىسىمىمەن سالىنعان دۇكەندەردى تەگىن بەرە سالۋعا سانالى ادام كەلىسە قويماسى انىق. ولار «ساتىپ السىن» دەسە، بازار يەسى «ساتىپ المايمىن» دەپ تىرەسەدى. وكىنىشكە وراي، «وگىزدىدە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» ماسەلەنى شەشىپ بەرۋ ازىرگە مۇمكىن بولماي وتىر. بۇعان دەيىن ءبىر تولقىتىپ بارىپ كەلگەن كەلىسىمنىڭ «كەرەگەسى سوگىلەتىن» ءتۇرى بار. ىزادان بۋلىققانى سونشا، ءتىپتى، جىلارمان بولعان كاسىپكەرلەر بازار يەسىنەن جيىن بارىسىندا «كەشىرىم» دە سۇرادى.

بۇل ارادا كەزىندە اكىمشىلىك تاراپىنان كەشىرىلمەس كەمشىلىكتىڭ كەتكەنى انىق. جىلجىمايتىن مۇلىكتى تىركەۋ ورتالىعىنىڭ باستىعى ە.كوشكەنوۆ وسىنى ايتىپ، جەرى جوق مۇلىكتى سول كەزدەگى باسشىلىقتىڭ قالاي تىركەپ جىبەرگەنىنە تاڭدايىن قاقتى. ول مۇنى ەكى تاراپتىڭ ساتىپ-ساتىپ الۋ جولىمەن عانا مامىلەگە كەلۋگە بولاتىنىن العا تارتتى. بىراق، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، وعان ەكى جاق تا كەلىسپەي وتىر.

«قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدىنىڭ» داۋرەنى وتكەنى ەمەي نەمەنە بۇل؟ ءىستىڭ اق-قاراسىن ەندى تەك سوتقا جۇگىنۋمەن ايىرۋعا بولادى. بىراق، ول ءۇشىن ەندى 1 جىل ۋاقىت كەرەك. سەبەبى، ەكى تاراپ جىل اياعىنا دەيىن جەردى جالعا الۋ اقىسىن جونىندەگى كەلىسىم-شارتقا قول قويىسقان. «ادامعا ءبارى جەتەدى، تەك جەتپەيتىنى-ۋاقىت» دەگەننىڭ ناق ءوزى.

«ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت» دەمەكشى، كاسىپكەرلەر كوممۋنالدىق تولەمدەردى دە ءوز قالتالارىنان تولەپ وتىرعاندارىن ايتتى.

«جىعىلعانعا جۇدىرىق جۇمساپ» «ماقات ساۋلەت» مەكەمەسى تاعى وتىر. تازالىققا جاۋاپ بەرەتىن مەكەمە ءار دۇكەنگە كونتەينەر ورناتۋ جونىندە تالاپ قويعان. مۇنداي تالاپتى بازار يەسى دە كوتەرىپ، وعان قوسا جارىق، گاز مەكەمەلەرمەن جەكە-جەكە كەلىسىمگە وتىرسىن دەگەن ءۋاج ايتتى. ال، مامانداردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، جەرى جوق بولۋى سەبەپتى كاسىپكەرلەرگە مۇنداي تالاپ قويۋ زاڭعا قايشى.

كاسىپكەرلەردىڭ جيىندا سانيتارلىق ەپيدەميالوگيالىق قاداعالاۋ باسقارماسىن، ەكولوگيا ينسپەكتسياسىنا، ميگراتسياعا قاتىستى ىشكى ىستەر ورگانىنا قويار ساۋالدارى از بولمادى.

كورىپ وتىرسىزدار، بىزدەگى جاعداي كاسىپكەرلەردىڭ جولىن كەس-كەستەگەن كەدەرگىلەرگە تولى. ارينە، ەكىنىڭ ءبىرى زاڭگەر ەمەس. بىراق، كاسىپپەن اينالىسىپ وتىرعاسىن زاڭ تالابىن اتتاپ وتۋگە تاعى بولمايدى. ياعني، اسسوتسياتسيا ءىسىن تەزىرەك جانداندىرۋ كۇن تارتىبىندە كۇيىپ تۇرعان قاجەتتىلىك.

ا.بايجگىتوۆ،

اتىراۋ وبلىسى، ماقات اۋدانى