قازاقستان مەن ورتا ازيا ەكولوگياسىنىڭ باستى جاۋى بولىپ وتىرعان «بايقوڭىر» كوسمودرومىنىڭ قۇرىلىسى 1955 جىلى باستالىپ، قازiر 6717 شارشى شاقىرىم ايماقتى الىپ جاتىر. 1957 جىلى تامىزدا العاشقى راكەتا ۇشىرىلعان. سودان بەرگi 50 جىلدا ءارتۇرلi ماقساتتاعى 1100 كوسموس اپپاراتى جانە 100-دەن استام كونتينەنتارالىق بالليستيكالىق راكەتا ۇشىرىلىپ، سىنالىپتى. سونىمەن قاتار 38 ءتۇرلi سوعىسقا قاجەتتi, جاپپاي قىرىپ جوياتىن راكەتالار مەن كوسموس كەمەلەرiنiڭ 80-نەن استام موديفيكاتسياسى دا سىنالعان.

كوسمودرومداردان ۇشقان راكەتالاردىڭ بiرiنشi ءبو­لiكتەرi قا­را­عاندى وبلى­سىن­­داعى № 25-زو­ناعا ءتۇس­سە، ەكiنشi بولiكتەرi سول وبلىستاعى № 4-زوناعا، ءۇشiن­شi بولiك­تەرi دە قازاقستاندا ورنالاسقان     № 310-زوناعا (شى­عىس قازاقستان) تۇراقتى تۇردە قۇلاپ، كۇز، قىس، كوكتەمدە داۋىلدار مەن ۇسiك، ايازداردى، جازدا قاتتى ىستىقتاردان باسقا ورمان، دالا ورتتەرiن دە كوبەيتۋدە.

راديواكتيۆتi ۋلى راكەتا سىنىقتارى دالالارىمىزدا شاشىلىپ جاتىر. راكەتالاردا قولدانىلاتىن وتىندارداعى ۋلى، زياندى قوسپالار، ساۋىلداپ ءتۇسiپ جاتقان راكەتا سىنىقتارى دا ەكولوگيالىق زارداپتار اكەلۋدە.

قازاقستان مەن ورتا ازيا ەكولوگياسىنىڭ باستى جاۋى بولىپ وتىرعان «بايقوڭىر» كوسمودرومىنىڭ قۇرىلىسى 1955 جىلى باستالىپ، قازiر 6717 شارشى شاقىرىم ايماقتى الىپ جاتىر. 1957 جىلى تامىزدا العاشقى راكەتا ۇشىرىلعان. سودان بەرگi 50 جىلدا ءارتۇرلi ماقساتتاعى 1100 كوسموس اپپاراتى جانە 100-دەن استام كونتينەنتارالىق بالليستيكالىق راكەتا ۇشىرىلىپ، سىنالىپتى. سونىمەن قاتار 38 ءتۇرلi سوعىسقا قاجەتتi, جاپپاي قىرىپ جوياتىن راكەتالار مەن كوسموس كەمەلەرiنiڭ 80-نەن استام موديفيكاتسياسى دا سىنالعان.

كوسمودرومداردان ۇشقان راكەتالاردىڭ بiرiنشi ءبو­لiكتەرi قا­را­عاندى وبلى­سىن­­داعى № 25-زو­ناعا ءتۇس­سە، ەكiنشi بولiكتەرi سول وبلىستاعى № 4-زوناعا، ءۇشiن­شi بولiك­تەرi دە قازاقستاندا ورنالاسقان     № 310-زوناعا (شى­عىس قازاقستان) تۇراقتى تۇردە قۇلاپ، كۇز، قىس، كوكتەمدە داۋىلدار مەن ۇسiك، ايازداردى، جازدا قاتتى ىستىقتاردان باسقا ورمان، دالا ورتتەرiن دە كوبەيتۋدە.

راديواكتيۆتi ۋلى راكەتا سىنىقتارى دالالارىمىزدا شاشىلىپ جاتىر. راكەتالاردا قولدانىلاتىن وتىندارداعى ۋلى، زياندى قوسپالار، ساۋىلداپ ءتۇسiپ جاتقان راكەتا سىنىقتارى دا ەكولوگيالىق زارداپتار اكەلۋدە.

رەسەي كوسموس اسكەر­لەرiنiڭ نەگiزگi ستراتەگيالىق بازاسى بوپ سانالاتىن «بايقوڭىر» مىنا الماعايىپ زاماندا بiزدiڭ مەملە­كەتiمiزدiڭ قاۋiپسiز­دiگiنە، ەلiمiزدiڭ تاۋەل­سiزدiگiنە دە ۇلكەن قاتەر ءتوندiرiپ وتىر. سەبەبi, كوسمودرومنان جيi-جيi كامچاتكاداعى «كۋرا» سياقتى پوليگوندارعا سىناق ءۇشiن جiبەرiلiپ تۇراتىن، سس-18, ناتو-نىڭ كلاسسيفيكاتسياسى بويىنشا «ستيلەت» دەپ اتالاتىن سس-19, سس-20 راكەتالارى بار، ونىڭ ۇستiنە كوسموستاعى ۇشىپ جۇرگەن يادرولىق «كوسموس» سەريالى اسكەري سپۋتنيك­تەردi باس­قارىپ وتىرعان «باي­قوڭىردىڭ»، بiز قانشا جەردەن اتوم قارۋى جوق ايماقپىز دەسەك تە، يادرولىق قارۋى بار ەلدەردiڭ ءوزارا سوعىس جانجالى تۋا قالعان جاعدايدا، بiرiنشi نىسانا كوزi بولارى داۋسىز!!!

قازiر عارىشقا ۇشاتىن راكەتا قوزعالتقىشتارىندا گەپتيلدەن باس­تاپ، نەبiر ۋلى قۇرامدى زاتتارمەن قاتار، كريوگەندi وتىندار دا قولدانىلادى. ياعني اۋا بولگiش قوندىر­عىلاردا وتتەگi مەن سۋتەگi 184 گرادۋستا سۇ­يىل­تىلىپ، ەرەكشە تەح­نولوگيا­لىق ارەكەتپەن قاتايتىلىپ، اۋاسىز كەڭiستiكتە راكەتا وتىندارىن جاعۋعا قاجەتتi, بiزدiڭ ءوزi­مiزگە، ومiرiمiزگە قاجەتتi وتتەگi گازدارى توننالانىپ، اۋا كەڭiس­تiگiمiز تونالىپ، كوسموسقا قايتارىمسىز كەتiپ جاتادى. تابيعات-انانىڭ ءار ايماققا ولشەپ بەرگەن اۋاسى، سۋى، جەلدەرi بولادى. ءارi وسى كوسمودرومنىڭ تەڭiز بەن مۇحيت جاعالاۋىندا ەمەس، تاقىر قۇرلىقتا ورنالاسۋى جەرiمiزدە كۇن وتكەن سا­يىن وتتەگiنiڭ اۋاداعى قالىپتى مولشەردەن ازايىپ كەتۋiنە اكەلۋدە. تiپتەن ءساۋiر مەن قازان ايلارى اراسىندا بۇل جەردەن وتتەگi الۋ مۇمكiن بولماي قالعان. وتتەگiنiڭ اۋا قۇرامىنداعى از عانا اۋىتقۋشىلىعى تەك قانا تىنىس الۋعا ەمەس، ادام اعزاسىنداعى زات الماسۋ پروتسەستەرiنە دە كەرi اسەرiن تيگiزiپ، قانازدىق، قاننىڭ قىزىل ءتۇيiر­شiكتەرiنiڭ ازايۋى، قاتەرلi iسiك، تەرi اۋرۋلارى مەن كوپتەگەن مەديتسينانىڭ شاماسى كەلمەيتiن اۋرۋلاردى دا كوبەيتۋدە، ال وعان نەشە ءتۇرلi مۋتاتسياعا ۇشىراعان جان-جانۋارلار الەمi مەن وسiمدiكتەر دۇنيە­سiن قوسىڭىز...

وسىنشاما قولدان جاسا-لىپ جاتقان زارداپتى اپاتتاردىڭ نەگiزگi سەبەپ­تەرi رەسەيدiڭ iستەن شىعارىلعان «Satan» SS-18, 19, 20 راكەتالارى بولىپ تۇر. ورىسشا مبر رس-20ا دەپ بەلگiلە­نەتiن راكەتالاردىڭ يادرولىق تاستۇمسىقتارى الىنىپ تاستا­لىپ، جەر سەرiكتەرi عارىشقا ۇشىرۋ­عا بەيiمدەلگەن. بۇل راكەتالار كە­ڭەس وداعىنىڭ باسشىسى م.گورباچەۆ پەن اقش پرەزيدەنتi ر.رەي­گانمەن اراداعى كەلiسسوز نەگiزiندە قورشاعان ورتاعا اسا قا­تەرلi قارۋ رەتiندە جويىلۋعا تيiس بولاتىن. ونى سىرت كوزدەن جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتان جاسىرۋ ءۇشiن، اۋىر «پرو­تون» راكەتالارى دەپ، جاڭا ات بەرگەن. جانە دە بۇل راكەتالاردى وربيتاعا شىعارعان كەز­دەگi بولىپ قالاتىن كەزدەيسوقتىقتان ساقتانۋ ماقساتىندا 20 توننالىق قوسىمشا راكەتالىق وتىن باكتارى قويىلعان. بۇل راكەتالاردا قورشاعان ورتاعا اسا قاۋiپتi گەپتيل وتىنى قولدانىلادى. ونىڭ اۋاداعى رۇقسات ەتiل­گەن شەكتi تارالۋ مولشەرi 1 مگ/كۋب-شاقىرىم. ياعني وتە ۋلى، زيان­دى بۇل گەپتيل، حيميا تiلiمەن ايت­قاندا، سيممەترياسىز ديمەتيلگيدرازينمەن (س2ن8N2) بiرگە اۋاسىز كەڭiستiكتە وتىننىڭ جانۋىن قامتاماسىز ەتەتiن وتتەگi گازى. وتتەگi گازى اينالامىزدى قورشاعان اتموسفەراداعى اۋا قۇرامىنىڭ 20,95%-ىن، ازوت 78%-ىن، ال قالعان 1% -ىن بارلىق قالعان ارگون، سۋتەگi, كسەنون، كريپتون، نەون، كومiر قىشقىل گازى سياقتى باسقا دا گازدار قۇرايدى.

بۇل ەكولوگياعا اسا قاۋiپتi راكەتا وتىندارىنىڭ 50-60%-ى عانا جانىپ ۇلگەرiپ، قالعاندارى جەرiمiزگە توگiلەدi ەكەن. گەپتيل سۇيىق وتىنى - اسا ۋلى، تiر­شiلiكتiڭ ناعىز قاس جاۋى. وسى راكەتالاردا جانۋدى كۇشەيتە­تiن كاتاليزاتور رە­تiندە كۇمiستiڭ يونى قولدانىلادى. بۇل، ءوز كەزەگiندە، گەپتيلمەن بiرگە توگiلiپ، راكەتا ۇشىپ وتكەن تراەكتوريا بويىندا مىڭداعان شارشى شاقىرىم جەرلەردە ىلعالدى بۇلتتار مەن جەردەن ۇشقان بۋلاردى قويۋلاتىپ، قات­تى بۋلاندىرادى. ءاسi­رە­سە كۇز، قىس، كوك­تەم ايلارىندا اقشا بۇلت­تار مەن قاتپار بۇلتتاردىڭ قالىڭدىعى 100-500 مەتر بولسا، «پروتوندار» ۇشقاننان كەيiن بۇلت­تار بۋلانىپ، قالىڭدىعى 7 شاقىرىمعا دەيiن جەتiپ، اۋادا جەر بەتiنە كۇن ءساۋ­لە­سiن تۇسiرمەي، كۇننەن تا­رايتىن ەنەرگيا كوزiن تۇمشالاپ، ودان اۋا رايى كۇرت سۋىپ، جاڭبىر، ارتىنان قا­لىڭ (قىس كەزiندە) قار جاۋىپ، سوڭى 40-50 گرادۋستىق ايازعا اينالادى.

2001 جىلى جەلتوقسان ايىندا رەسەي بايقوڭىردان كەتپەك نيەتپەن ىلعالى كوپ ارحانگەلس­ك وبلىسىندا ورنالاسقان پليسە­تس­­ك كوسمودرومىنان وسى «پرو­توننىڭ» بiرەۋiن ۇشىرعاندا، رەسەيدiڭ ەۋروپالىق بولiگiن­دە قالىڭدىعى بiرنەشە مەترگە جەتكەن قار جاۋىپ، ماسكەۋدiڭ وزiندە 40 گرادۋستاي اياز بولىپ، مىڭداعان قاڭعىباس «بومج» قىرىلىپ، ودان كەيiن بۇل راكەتالاردى رەسەي كوسمودرومدارىنان ۇشىرۋعا تىيىم سالىندى. باتىس ەلدەرiنiڭ ولەردەي قورقىپ، «ساتانا» دەپ اتاعان راكەتالارى ىلعالى كوپ جەرلەردەن ۇشىرىلعاندا، سۇمدىق ايازدى اپاتتار اكەلەتiنi - اسكەريلەرگە بۇرىننان بەلگiلi جاعدايلار.

تاجiكستان مەن وزبەكستان­نىڭ وڭتۇستiگiندە وسiرiلەتiن بيازىتالشىقتى ماقتا پلانتاتسيالارىن جازعىتۇرىمدا بۇرشاقتان قورعاپ، ونى جاۋىنعا اينالدىرۋ ءۇشiن بۇلتتاردى كۇمiستi-يودتى سناريادتارمەن اتقىلاۋ تاجiريبەسi قولدانىلادى. ال گرۋزيانىڭ ىلعالدى تاۋلى قىراتتارىنداعى شاي پلانتاتسيالارىن سۋعارۋ ءۇشiن، جاز ايلارىندا مەتەوراكەتا ۇشىرىلىپ، ودان كۇمiس يوندارى بۇركiلiپ، جاۋىن جاۋدىرىلادى.

1997 جىلى جاپون ەلi قىسقى وليمپيادا وتكiزەردە كۇمiس يوندارىن ۇشاقتارمەن بۇركiپ، قار جاۋمايتىن جەردە وراسان قالىڭ قار جا­ۋىپ، اينالاسىن ىلعالدى تەڭiز قورشاعان ەلدە اپاتتى جاعداي قالىپتاسىپ، پايدا بولعان قالىڭ بۇلتتاردى ىدىراتۋ ءۇشiن، جۇزدەگەن يسترەبيتەل-ۇشاقتاردى قولدانىپ، زورعا توقتاتقان.

ال ەسەپتەن شىعارىلعان بۇل راكەتالاردىڭ بۇگiنگi كۇندەرi 150-دەن استامى بايقوڭىردا ساقتالىپ وتىر. ونىڭ ۇستiنە، وقۋ-جاتتىعۋ جيىندارىندا رەسەيدiڭ بايقوڭىردا ورنالاسقان ستراتەگيالىق ماقساتتاعى كوسموس اسكەرلەرi نەگiزگi قولدانىستا تۇرعان جاڭا راكەتالاردى ۇنەمدەپ، ەسكi, ەسەپتەن شىعارىلعان راكەتالاردى كامچاتكادا ورنالاسقان كۋرا نىسانا-پوليگونىنا قالاعان ۋاقى­تىندا، قازاقستاننان سۇراماي-اق جiبەرە بەرەدi. ەگەر بۇل ۇشىرۋلار وسىلاي جالعاسا بەرسە، جو­عارىداعى راكەتالار 2018 جىلى عانا تاۋسىلىپ، وعان دەيiن وسىلاي تابيعاتىمىزدىڭ ويران-توپالاڭىن شىعارا بەرمەك...

بۇرىندارى جەر سەرiكتەرi تسەلينوگراد-اقمولا ۇستiنەن ۇشىپ ءوتiپ، بۇل ايماقتاردا سۇم­دىق ايازدار بولىپ تۇراتىن. قازiر بۇل قالا استاناعا اينالعان سوڭ، مەملەكەتتiك باسشىلىق ورگاندارىنىڭ قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشiن، عارىشقا شىعاتىن جەر سە­رiك­تەرiنiڭ باسقارىلۋ تراەكتورياسى وزگەرتi­لiپ، قازiرگi كۇندەرi قىستا بۇرىنعىداي قاتتى ايازدار ازايعان. ونىڭ ەسەسiنە تراەكتوريا باعىتى وق وبلىسىنىڭ ءسولتۇس­تiك اۋداندارى مەن جامبىل، الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىنا قارلى بوراندار اكەلiپ، ونىڭ اسەرi رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىنا تاراپ، ءوڭتۇس­تiكتە وزبەك، قىرعىز جەرi تۇگiلi, سوناۋ تاجiك جەرiنە دەيiن جەتۋدە. بيىلعى قىستاعى شىعىس قازاقستان مەن موڭعولياداعى جالپى عالامداعى سۇمدىق ايازدار مەن ءوڭتۇس­تiكتەگi تەڭiز بەن مۇحيت جاعاسىنداعى ەلدەردە ورىن العان سۋ تاسقىنى اپاتتارى دا - وسى «پروتونداردىڭ» اكەلiپ جاتقان قاسi­رەتi. بۇل جەر سەرiكتەرiن الىپ ۇشاتىن زىمىراندار تاپسىرىستاعى بەلگiلەنگەن ءوز وربيتاسىنا شىققانشا عالامشارىمىزدى ونداعان رەت اينالاتىندىعى كوپشiلiككە بەلگiلi. سوندىقتان باتىس ەلدەرi بۇل زىمىرانداردى «ساتانا» دەپ اتاعان.

جوعارىدا اتالىپ وتكەن ايازداردان كەيiن الماتى، جامبىل، وڭتۇستiك قازاقستان، قىزىلوردا جەرلەرiندەگi كوكتەمدە گۇلدەپ تۇرعان جەمiس اعاشتارى مەن جيدەكتەردi ۇسiكتەر ۇرىپ كەتۋدە.

وسىدان كەلەتiن شىعىنداردى قاراپايىم اريفمەتيكا تiلiمەن ەسەپتەپ كورەيiك. وڭتۇستiك وبلىستاردى رەسپۋبليكا حال­قىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى مەكەندەيدi. ەڭ از مولشەردi الىپ، بۇل وڭiرلەردە 1 ميلليون وتباسى تۇرادى دەپ ەسەپتەسەك، ولاردى ادام باسىنا بولمەي، تاعى دا ەڭ از دەگەندە بiر جىلدا بiر وتباسى 200 كەلi جەمiس-جيدەك پايدالان­عان جاعدايدا 200 000 000 كەلi بولادى ەكەن. ال وسى ونiمدەر­دiڭ ءار كەلiسiندە ورتا ەسەپپەن 150 تەڭگەدەن الىپ كورەيiك، سوندا 200 000 000 * 150 = 30 000 000 000 (وتىز ميلليارد) تەڭگەنiڭ جەمiس-جيدەكتەرiن جوعالتقان بولىپ شىعامىز.

بۇعان جىل سايىن ءار وتباسىنىڭ ۇيلەرiن جىلىتۋعا كەتكەن وتىنىن (گاز، مازۋت، ديزەل وتىنى، كومiر، اعاش، ەلەكتر ەنەرگياسىن) قوسىڭىز. بالاباقشالار، مەكتەپتەر، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرi, قارتتار ۇيلەرi مەن باسقا دا مەملەكەتتiك مەكەمە­لەردiڭ پايدالانعان ەنەرگو­كوز­دەرiن قارجىمەن ەسەپتەپ كورiڭiز. وسى ۇشىرۋلاردان پايدا بولعان سۋىق­تاردىڭ اسەرiنەن تۋىندايتىن تۇماۋ جانە باسقا دا اۋرۋلاردى ەمدەۋگە كەتكەن ءدارi-دارمەكتەرگە كەتكەن حالىقتىڭ شىعىنىن كiم كوتە­رەدi? ال وسى كوسموستىق ۇشىرۋلاردان كەيiن پايدا بولاتىن داۋىلدار مەن قارلى بورانداردىڭ زارداپتارىن جويۋعا، قار باسقان ۇيلەر مەن اۆتو جانە تەمiرجولداردى ارشۋعا كەتكەن شىعىندار قانشا بولادى؟ جابايى اڭداردىڭ (اق­بوكەن، كيiك، ارقار، تاۋتەكە، جايران ت.ب.) كوكتەمدە تولدەپ جاتقاندا ءۇسiپ ولگەن شارانا-جاندىقتارىن كiم ەسەپتەپ جاتىر؟

بايقوڭىردى ۇكiمەتiمiز 50 جىلعا رەسەيگە جالعا بەردi. ولار­دان الاتىن جىلدىق اقى بار بولعانى 115 ميلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. جوعارىدا اتاپ وتكەن جالپى شىعىنداردىڭ ءبارiن قوسقاندا، بۇل اقىنىڭ تۇككە دە تۇرمايتىندىعى بەلگiلi. اۋماعى التى مىڭ شارشى شاقىرىمنان استام جەردi الىپ جات­قان بايقوڭىر كوسمودرومىنان قازاق ەلiنە بۇگiنگi كۇندەرi زياننان باسقا ەشبiر پايدا ءتۇسiپ جاتقان جوق. قاسiرەتتi كوپ كورگەن كوپۇلتتى حال­قىمىز قاشانعى باسقا ەلدiڭ زەرتحاناسىنداعى تاجiريبە ءۇشiن جارالعان كوجەكتەردiڭ كۇيiن كەشە بەرەدi? وسى ەلدiڭ ەگەسi بار ما، بار بولسا، نەگە ونى، ياعني نازارباەۆ مىرزانى الدىمەن ەلدiڭ ءمۇد­دەسi ويلاندىرمايدى؟ ادام بالاسىنا كۇندەلiكتi نانىنان باسقا، تازا اۋا، تازا سۋ، ەكولوگيالىق جاعىنان تازا ونiمدەر كەرەك ەمەس پە؟

امەريكادان باستاپ، كوسموستىق دەرجاۆالار كوسمودرومدارىن تەڭiز جاعاسىنا، مۇحيت ورتاسىنداعى ارالدار مەن اتوللدارعا ورنالاستىرادى، سەبەپ - جوعارىدا ايتىلعان جالپى ەكولوگيالىق زارداپتاردى مەيلiنشە ازايتۋ. اتلانت مۇحيتى جاعاسىندا ورنالاسقان فلوريدا شتاتىنداعى كوسمودرومنان ۇشقان ءاربiر كوسموس كەمەسiنە امەريكاندىق «ناسا» سول شتاتقا 85 ميلليون دوللار ەكولوگيالىق وتەماقى ءتو­لەيدi.

رەسەي قۇرلىقتارداعى كوسمودرومداردىڭ تابيعات پەن تiرشiلiك­تiڭ قاس جاۋى ەكەنiن ەسكەرiپ، ءوز جەرiندەگi كوسمودرومدارىن قيىر شىعىستاعى «سۆوبودنىي» ەلدi مەكەنiنە، ال ارحانگەلسك وبلىسىنداعى «پليسەتس­كiنi» تەڭiز جاعالارىنا ورنالاستىرعان. ال قۇرلىقتاعى «بايقوڭىر» ءوز جەرi بولماعاندىقتان، ءارi ونى پايدالانۋ ارزان­عا تۇسەتiن­دiك­تەن، سونىمەن بiرگە قازاقتاردىڭ ەكولوگيالىق تانىمى تايىزدىعىن پايدالانىپ، رەسەي ويىنا كەلگەنiن iستەۋدە. «روساۆياكوسموس» اگەنت­تiگi 2010 جىلعا دەيiن «بايقوڭىر» جەرi­نەن كوممەرتسيالىق ۇشىرۋلاردان 40 ملرد. اقش دوللارىنان استام پايدا تابۋدى جوسپارلاعان بولاتىن.

سونشاما زيان كەلتiرiپ جات­قان كوسمودرومدى رەسەي-گە 50 جىلعا جالعا بەرۋدi سوزعان وكi­مە­تiمiز قانداي ماقساتتى نەگiزگە الدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى وسىندايدا. بiزدiڭ بيلiك باسشىلارىمىز دا، بيزنەسمەندەر دە ەكولوگياسى ناشار قازاقستاندا ەمەس، الىس شەتەلدەردە دەمالىس­تارىن وتكiزەتiنiن مەر­زiم­دi باق-نان ەستiپ تە، كورiپ تە ءجۇرمiز. ال ەكولوگيالىق قيىن زارداپتاردى سول ايماقتاردا كەدەي­شiلiك جاعدا­يىندا تۇراتىن، كۇندە­لiكتi راتسيوندارى نان مەن شايدان تۇراتىن، تويىپ تاماق iشپەيتiن، قاراپايىم حالىق تارتۋدا.

بۇگiنگi كۇندەرi ەسكi, ەسەپتەن شىعارىلعان، قولدانۋ مەرزiمدە­رi الدەقاشان ءوتiپ كەتكەن قورشاعان ورتاعا اسا قاۋiپتi, سالماعى 700 توننادان استام «ساتانا»، «پرو­تون­داردى»، سالماقتارى 300 توننالىق «سويۋزدى»، 459 توننالىق «زەنيتتi»، 207 توننالىق «دنەپردi»، 2360 توننالىق «ەنەرگيا - بۋراندى» جانە باس­قا دا اسا اۋىر اسكەري زىمىرانداردى قازاق جەرiنەن ۇشىرۋعا تىيىم سالاتىن ۋاقىت جەتتi دەپ ەسەپ­تەيمiز. وتكەن جىلى، ياع­ني 2008 جىلدىڭ 6 قىركۇيەك كۇ­نi «پروتون-م» راكەتاسى، قۇداي ساقتاپ، جەزقازعاننان 40 شاقىرىم جەرگە اسىپ بارىپ قۇلادى. سوڭعى 6 جىلدا بۇل را­كەتالار 10 رەت قۇلاسا، ەندi ابدەن توزىعى جەتiپ ەسكiرگەن بۇ­لاردىڭ قۇلاۋى ەندiگi جەردە جيiلەي بەرمەك. جوعارىداعى جايلاردى قورىتا ايتقاندا، ەلiمiز­دiڭ، جەرiمiزدiڭ، مەملەكەتiمiز­دiڭ ەكو­لوگيالىق قاۋiپ­سiز­دiگiن قامتاماسىز ەتiپ ساقتاۋ ءۇشiن، تومەن­دەگi iس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت:

ەلiمiزدە ورنالاسقان «بايقوڭىر» كوسمودرومىنان جانە سا­رىشاعان، ەمبi, مۇعادجار جانە باس­قا دا رەسەيگە جالعا بەرiلگەن راكەتالىق-اسكەري پوليگونداردان رەسەي­دiڭ «پروتون»، «زەنيت»، «سويۋز»، «دنەپر» تيپتەس جانە گەپتيل وتىنىن قولدا­نا­تىن باسقا دا اۋىر زىمىراندارىن ۇشىرۋعا قاتاڭ تىيىم سالۋ;

«بايقوڭىر» كوسمودرومىندا كەزەكشiلiكتە تۇرعان رەسەيدiڭ بارلىق ستراتەگيالىق يادرولىق زىمىراندارىنىڭ ءجا­نە جويىلۋعا تيiستi «ساتانا» زىمىراندارىنىڭ بارلىعىن، ونىڭ كومپونەنتتەرiمەن قوسىپ، قاز­اق­ستاننان تىس جەرگە اكەتتiرۋ;

قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن جەرiندە ورنالاسقان «بايقوڭىردان» ۇشاتىن كوسموس پەن باسقا دا زىمىرانداردا پايدالانۋعا تيiستi وتتەگiنi اۋادان ءبولiپ الاتىن قوندىرعىلاردىڭ جۇمىستارىنا تىيىم سالۋ. ونىڭ ورنىنا سۋدى ەلەكتروليزبەن ىدىراتىپ، وتتەگi الۋ قوندىرعىلارىن iسكە قوسۋدى ۇسىنۋ;

«بايقوڭىر» كوسمودرومى اسەر ەتەر (قازاقستاننىڭ 70 پايىز جەرiن قامتيدى) ايماعىن «ەكولوگيالىق اپاتتى ايماق!» - دەپ جاريالاپ، بۇل ايماقتاردىڭ تۇرعىندارى مەن قورشاعان ورتاعا تيگiزگەن وراسان زور زارداپتارى ءۇشiن، رەسەيدەن ەكولوگيالىق وتەماقى تولەۋدi حالىقارالىق سوتقا دەيiن بەرiپ، تالاپ ەتۋ;

ول ايماقتاردىڭ ءاربiر تۇرعىنىنىڭ دەنساۋلىعىن قالپىنا كەلتiرۋ ءۇشiن جانە رادياتسيا، ءتۇرلi اۋىتقۋلار مەن انەميادان ساقتاندىرۋ ماقساتىندا كۇندەلiكتi تاماق راتسيوندارىنا جارتى ليتر تومات شىرىنى مەن باسقا دا كوكونiستەردi قوستىرۋدى مەملەكەت تاراپىنان جۇزەگە اسىرۋ;

«بايقوڭىر» كوسمودرومىنا ءتو­لە­نەتiن اقىنى، ونىڭ ەكولوگيالىق احۋالدارعا اسەرiن جانە جوعارىداعى ايتىلعان ماسەلەلەردi جۇزەگە اسىرۋعا كەتكەن بارلىق شىعىنداردى قو­سا ەسەپتەپ، قايتا قاراپ، ونىڭ ءمول­شەرiن تەز ارادا كوبەيتتiرۋ;

«بايقوڭىر» ايلاعى مەن وسى اسكەري كەشەننiڭ اسەرi بار بارلىق ايماقتارعا عىلىم مەن تەحنيكانىڭ سوڭعى جەتiستiكتە­رiمەن جاراقتاندىرىلعان ەكولوگيالىق زەرتحانالار ورنالاستىرىپ، اسiرەسە اۋا قۇرامىن تۇراقتى تۇردە باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرۋ;

كوسمودروم ايلاعى مەن اۆ­تو جانە تەمiرجولدار بويىنا، ءۇل­كەن قالالار اينالاسىنا وتتەگiنi كوپ ءبولiپ شىعاراتىن، شولگە ءتوزiمدi قاراعايلار مەن تو­راڭعىل، تەرەك سياقتى اعاشتار مەن باسقا دا بۇتالاردى كوپتەپ ءوسiرۋدi جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن، مەملەكەت دەڭگەيiندە باعدارلاما قابىلداۋ;

وسى ماڭىزدى iس-شارالاردى تەز ارادا قولعا الۋ جانە بۇلاردى ورىنداۋ - قورشاعان ورتامىزدى، جەرiمiزدi, ەڭ باستىسى، ەلiمiزدi, كەلەشەك ۇرپاعىمىزدى امان ساقتاپ قالۋدىڭ باستى كەپiلi بولماق.

ج.وتەگەن، ە.پەرنەەۆ، ن.ءامiروۆا، ا.كۇمiسبەك، I.بايجانوۆ، ق.ماحان، ن.شىڭباەۆ، ج.سەيتiمبەت، ش.پiرمات، ح.راحمانبەرديەۆ، ك.باقبەرگەنوۆ، ت.قاناەۆ جانە تاعى باسقالار.

شىمكەنت قالاسى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 10 (47) وت 10 مارتا 2010 گ.