ەپيلوگ

جاقىن كۇندەردە ەل جۇرتشىلىعى ەت جۇرەكتى ەلجىرەتەر جاقسى جاڭالىقتى ەستىپ، تاعى ءبىر قۋانىشقا كەنەلدى: ماسكەۋدەگى "مولودايا گۆارديا" باسپاسىنىڭ "جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي" سەرياسىنان حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى ۇلى اباي اتامىزدىڭ ومىرىنە ارنالعان كىتاپ جارىق كوردى. ارداقتى ازاماتىمىز مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ باستاماشىلىعىمەن جازىلعان بۇل ەڭبەكتىڭ اۆتورى نيكولاي اناستاسەۆ فولكنەر، حەمينگۋەي، نابوكوۆ سىندى ءسوز زەرگەرلەرى جايىنداعى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان تاماشا زەرتتەۋلەرىمەن كەڭىنەن تانىمال. ونىڭ الدىندا وسى سەريادان "مۇحتار اۋەزوۆ"  كىتابىن شىعارعان قالامگەردىڭ قازاقتىڭ ۇلى اقىنىن تانىتۋعا اتسالىسۋى قاي جاعىنان قاراعاندا دا قۇپتارلىق.

ەپيلوگ

جاقىن كۇندەردە ەل جۇرتشىلىعى ەت جۇرەكتى ەلجىرەتەر جاقسى جاڭالىقتى ەستىپ، تاعى ءبىر قۋانىشقا كەنەلدى: ماسكەۋدەگى "مولودايا گۆارديا" باسپاسىنىڭ "جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي" سەرياسىنان حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى ۇلى اباي اتامىزدىڭ ومىرىنە ارنالعان كىتاپ جارىق كوردى. ارداقتى ازاماتىمىز مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ باستاماشىلىعىمەن جازىلعان بۇل ەڭبەكتىڭ اۆتورى نيكولاي اناستاسەۆ فولكنەر، حەمينگۋەي، نابوكوۆ سىندى ءسوز زەرگەرلەرى جايىنداعى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان تاماشا زەرتتەۋلەرىمەن كەڭىنەن تانىمال. ونىڭ الدىندا وسى سەريادان "مۇحتار اۋەزوۆ"  كىتابىن شىعارعان قالامگەردىڭ قازاقتىڭ ۇلى اقىنىن تانىتۋعا اتسالىسۋى قاي جاعىنان قاراعاندا دا قۇپتارلىق.

"ابايدىڭ ءومىرى سىرتتاي قاراعاندا وقيعالارعا باي ەمەس، الايدا شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرگە، جاڭا پىشىندەر قاراستىرۋعا، باتىس پەن شىعىستىڭ كلاسسيكتەرىمەن سىرتتاي سۇحباتتاسۋعا تولى. عۇمىرباياندىق ەگجەي-تەگجەيلىلىكتىڭ اياسىنان اسىپ كەتەتىن وسىناۋ "سوزدەگى بولمىستى" ءوزىنىڭ كىتابىندا تانىمال ادەبيەتتانۋشى  ءارى جازۋشى نيكولاي اناستاسەۆ قايتا جاڭعىرتقان. ونىڭ ابايى - ۇلى دالانىڭ ءوز حالقىنىڭ بىلىمگە قول جەتكىزۋى مەن وركەندەۋى جولىندا كۇرەسۋمەن وتكەن پەرزەنتى عانا ەمەس، پۋشكين مەن گەتەنىڭ، شەكسپير مەن دەكارتتىڭ سۇحباتتاسۋشىسى، الەم مادەنيەتىندەگى ۇلى قايراتكەرلەردىڭ پانتەونىنا سولارمەن قاتار كىرەتىن تۇلعا" - "اباي" كىتابىنىڭ اننوتاتسياسىندا وسىلاي ايتىلعان. اتاقتى كىتاپ سەرياسىنىڭ بۇل باعاسى ابايدىڭ دۇنيە ديدارىندا وزىنە لايىقتى داڭقىن يەلەنۋىنىڭ باسى بولعاي دەپ تىلەيىك، ارداقتى اعايىن.

 

...ماعاۋيانىڭ جانازاسىندا ايتىلعان ازالى جوقتاۋلار ءۇنى ساپ بولىپ، وسىناۋ جاس ولىمگە قابىرعالارى قايىسقان الىس-جاقىن اعايىندار اياعى باسىلا باستاسا دا، قىرشىن ءومىردى قيىپ كەت­كەن سۇم اجالعا ءبىرجولا ءمۇجىلىپ تۇسكەن اكە كوڭىلى ايىعار ەمەس، قايتا ءوزى دە سوعان قاراي مويىن ۇسى­نىپ، ءبىرجولا ءۇنسىز، ءتىلسىز قالعان-دى. جاڭا عانا الپىستىڭ تابالدىرىعىنان اتتاپ، اقساقالدىققا قاراي بەت بۇرسا دا، بوي-باسى جيناقى، دەنە ءبىتىمى مىعىم اقىن تۇلعاسى كۇنى كەشەلەر شيراق كورىنۋشى ەدى. بۇگىن كىلت وزگەرگەن. بالا قازاسىنىڭ ۇستىنە سىيلاس دوسى بازارالى دا كەنەتتەن قايتىس بولىپ، مۇنى ءبىرجولا مەڭدەتىپ كەتتى. قارا جەردىڭ قاسىرەتى اقىلمان اقىن قاجىرىن ەڭسەرىپ، ول دۇنيەگە قاراي تارتىپ بارا جاتقانىن سەزگەندىكتەن بولار، كوپ كۇندىك ۇنسىزدىكتى بۇزىپ، الدە ولەڭ، الدە ءسوز تۇرىندە ارتىنا وسيەت ايتىپ كەتكىسى كەل­گەن­دەي يشارات بىلدىرگەن شاعى دا بايقالىپ ەدى. اۋىر دەرت وعان شامانى كەلتىرمەدى. بالكىم، ونى كىم­گە ارناپ، كىمگە امانات ەتۋدى ويلاپ تا ۇلگەر­مە­گەن بولار. بىراق ءبىر داۋسىزى -­ اقىن كوكىرە­گىندەگى كوپ ارمان، ۇمىتكە سەنىمدى يە بولارداي، سونى ءوز ءومىرىنىڭ ءتۇپ ماقساتى ەتىپ قابىل ەتەردەي ءبىر ساعىم ەلەس كوز الدىندا بەرىك سەنىم بەينە­سىندەي قاراڭداپ تۇرعانى بار-دى.

كىم ەدى ول؟ جان تاسىلىمىندەي قىسىلشاڭ مەزەت­تە قام كوڭىلگە مەدەت بولعانداي قاي سەنىمنىڭ بەي­نەسى ەدى؟

بۇگىندە ەسىمى الەمگە ءدال وزىندەي ايگىلى بولعان مۇحتار اۋەزوۆ قالامىنان قاعازعا تۇسكەن اڭىز اڭگىمەنى ەسكە الساق، سول بەينەنىڭ ءدال ءوزى كوز الدى­مىزعا كەلەرى انىق.

بەتىنە ءبىر ءىز تۇسپەگەن جاپان دالادا تامىرىن تەرەڭگە جىبەرىپ، دىڭىمەن كوككە بويلاعان جالعىز اعاش تۇر. جەر قاباتىن جارىپ ءوتىپ، قاشان ءوستى، ونى ەشكىم بىلمەيدى. ايتەۋىر جىل سايىن جاپىراق جايىپ، جادىراعان كوكتەمدى قارسى الادى، بۇرشىك جارىپ گۇل توگەدى، جان-جاعىنا ۇرىعىن شاشىپ، جەل­­مەن بىرگە الەمگە تاراتىپ تۇرادى... تالاي رەت كوك­تەپ كوگەردى، تالاي رەت كۇنگە كۇيىپ قۋاردى. ءبىر­اق بويىنداعى ءنارىن جويعان جوق، تىرشىلىك تى­نى­سىن جالعاستىرا بەردى. بىراق، نە شارا، كۇندەردىڭ كۇنىندە جالعىز اعاشقا جاي ءتۇسىپ، ءدىڭىن جارىپ كەتتى. وتقا شارپىلىپ، دەنەسىن كۇيىك شالعان، بۇتا­­لارى قۋارىپ، دەمى بىتۋگە اينالعان سورلى اعاش اسپان­عا قاراي موينىن سوزىپ، بىلاي دەپ زار­لانعان دەيدى: "مەنى وسىنشا قورلاعانداي كىمگە قانداي جازىعىم بار ەدى؟ جىل سايىن مەنەن تاراعان ۇرىقتىڭ كىمگە زيانى تيەتىن ەدى؟ مەنىڭ وسىلاي قۇلازىپ قۇرۋعا اينالعانىما سەن عانا كۋاسىڭ، كوك اسپان. مەنىڭ جىلما-جىل جاپىراق جايىپ كوگەرگەنىمدى دە، ال قازىر تامىرىمنان قيى­لىپ قۇلاعالى تۇرعانىمدى دا سەن كورىپ تۇرسىڭ. نە جازدىم، جاساعان؟ ايتا كورشى وسىنىڭ سەبەبىن. ءوزىم ولسەم دە، ماۋسىم سايىن جان-جاققا تاراپ كەتكەن ۇرىعىمنان ۇرپاق قالار ما؟ ەڭ بولماسا بۇل سايدىڭ تۇبىندە جالعىز ءدىڭىم تامىر تارتىپ، توپى­راققا ءنارىن بەرەر مە؟ ءوزىم ولسەم دە، ۇرپا­عىم وركەن جايار ما؟

قاي زاماندا، قاي ولكەدە قانداي ۇرپاعىم جاي­قالىپ ءوسىپ، قارا ورمانعا اينالار ەكەن؟ قاي ولكەدە باۋ-باقشاعا، قاي وڭىردە جەر كوركىنە اينا­لىپ، بۇتاعىندا بۇلبۇل سايرادى، باۋرايىندا گۇل بايشەشەك جاينادى دەگەن ءسوزدى مەنىڭ رۋحىم سەزەتىن كۇن بولار ما؟!"

وسىلاي دەپ زار توككەن جالعىز اعاش تىلەگىن جاراتقان يەسى قابىل ەتكەن دەيدى. "جوق ولمەن، جانىم جاسار ولەڭىمدە". // ەسىنە الار ەلىم مەنى ءار كۇندە" دەپ ورىس اقىنى جىرلاعانداي، اباي دا ءوز جىرىمەن تۋعان حالقىنىڭ مەيىرىن تۋعىزىپ، جا­نىن جىلىتقان جوق پا ەدى؟! ادام ارىن ارداقتاپ، اقيقاتتىڭ جوعىن جوقتاعان قازاق اقىلمانى اباي مەن بوستاندىققا، ەركىندىككە ۇمتىلعان ورىس اقىنى پۋشكيننىڭ جۇرەك ۇندەستىگى ءبىر جەردەن شىقپاپ پا ەدى؟

ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس،

ول بىراق قايتىپ كەلىپ ويناپ-كۇلمەس.

"مەنى" مەن "مەنىكىنىڭ" ايرىلعانىن

ء"ولدى" دەپ ات قويىپتى وڭشەڭ بىلمەس.

ءXVىىى عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىندا فرانتسيا­دان قايتىپ ورالعان فونۆيزين ءوزىنىڭ جارىل­قاۋ­شىسى گراف پ.ي.پانينگە بىلاي دەپ جازعان: "ۆولتەردىڭ پاريجگە كەلۋى مۇنداعى حالىققا الدە ءبىر ءتاڭىرىنىڭ جەر بەتىنە كەلىپ تۇسكەنىندەي اسەر ەتتى. وعان كورسەتىلگەن قوشەمەت-قۇرمەتتە جارات­قانعا كورسەتكەن تاعزىمىنان ەشبىر ايىرما جوق ەدى. ەگەر ول كارىلىككە جەڭدىرىپ، قايراتىنان ايرىل­ماعان بولسا جانە ءوزى جاڭادان ءبىر سەكتا اشىپ، ۋاعىز ايتقىسى كەلسە، بارشا حالىقتى وزىنە قاراتىپ الاتىنىنا مەن كامىل سەنىمدىمىن".

شاماسى ءدال وسى تۇستا ۆولتەردىڭ جاڭا عانا قۇرىلعان سولتۇستىك امەريكا قۇراما شتاتتارى­نىڭ ەلشىسى بەندجامين فرانكلينمەن تانىسىپ، ونىمەن بىردەن دوس بولىپ كەتكەنىن كوزى كورگەن فرانتسۋز ايەلى ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى داپتەرىندە سول ەكى كىسىنىڭ دوستىعىنا بارشا جۇرتتىڭ تاڭ-تاماشا قالىپ سۇيسىنگەنىن بىلاي دەپ جازادى: "قاشان، قايدا جۇرسە دە ولاردىڭ جۇبى جازىلماس ەدى; تەاترعا كەلە مە، پاركتە جۇرە مە - جۇرت دۇرلىگىپ، دۋ قول شاپالاقتاپ قارسى الار ەدى. ال ەندى تەكتى بەك­زادالارعا ءتىپتى نازار دا اۋدارماس ەدى. ۆولتەر ءتۇش­كىرىپ قالسا بولدى، فرانكلين دەرەۋ: ء"جارا­كىم­اللا" دەيدى، ال وزگە جۇرت سونىڭ وزىنە ءماز!".

ارينە، ۆولتەردىڭ اتى -­ ۆولتەر، ويشىل فيلوسوف، ايتۋلى جازۋشى، "ورلەان بويجەتكەنى­نىڭ", "كانديدتىڭ" تاعى باسقا تولىپ جاتقان شى­عار­مالاردىڭ اۆتورى. سونىمەن بىرگە، قانداي دا زور تۇلعالى جالعىز-جارىم بايشىكەشىڭنەن الدەقايدا باسىم كورىنەتىن ۇعىم. ۆولتەر - ەۋروپالىق جاڭا زاماندا اقىننىڭ بەدەلى شىركەۋ بەدەلىنەن، ءتىپتى مەم­لەكەت بەدەلىنەن دە باسىم تۇسەتىن سول زامان­نىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان ءتىرى بەينەسى. وسى ماعى­نادا ودان دا گورى بەدەرلى، ودان دا گورى كۇشتىرەك ءرول اتقارعان ءبىر ادام گەتە بولدى. كارلەيل دە ءدال سونداي ەدى. نەمەسە جاڭاعى فرانكلين، ال ودان كەيىنىرەك شىعىپ، ءتىپتى ەرەكشەلەنە كورىنگەن ەمەرسون تۇتاس ءبىر عاسىر بويى ۇلتتىڭ كوسەمدەرى عانا ەمەس، ناعىز تۋرا ماعىناسىنداعى امەري­كا­لىق ارمان-تىلەكتىڭ جاندى بەينەسى بولعان جاندار ەدى.

فونۆيزين زادىندا ءدال وسى ادامدار ەسكە الىپ وتىرىپ جاز­عان بولار. ول ىشكى مۇڭىن بۇگىپ وتىرىپ جازعان-دى; ويتكەنى ول كەزدە يم­پە­ريا ءوزىنىڭ جەكە-دارا بيلىگىن ولەڭشىلەرمەن، فيلو­سوف­تارمەن استە دە بولىسە الماقشى ەمەس-ءتى. ال كوپ­شىلىك قاۋىم بولسا، وكىمەت بيلەۋشىلەرىنە ارە­گى­رەك ىعىسىڭدار دەپ ايتارلىقتاي كامەلەت ساتى­سىنا ءتىپتى دە كوتەرىلە الماعان بولاتىن (شىن­تۋايتىنا كەلگەندە، ول كەز بىلاي تۇرسىن، قازىرگى ءححى عاسىردا، ويران-توپاي قانىپەزەرلىكتىڭ ودان الدەقايدا قاتال تۇتاس ءبىر ءداۋىرىن باستان كەشىرگەن وسى كەزدىڭ وزىندە دە ونداي كامەلەتكە جەتە الدىق پا ەكەن، ءسىرا؟). ءتىپتى ۇلى ەكاتەرينانىڭ ءوزى دە، ءتىپ­تى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن-اق، ەركىن ويدىڭ وسكىنى اتاۋلىنى باۋداي قىلىپ ورا باس­تادى، ال نيكولاي پاتشالىعى تۋرالى ءسوز قىلۋدىڭ دا ءجونى جوق. بىراق سوعان قاراماستان، اقىنداردى ايداۋعا جىبەر­گەندەرى، تسەنزۋرانى ەنگىزگەندەرى، بۋلگارين-فليۋ­گاريندەردى جالدامالى قىزمەتكە پايدالانعاندارى تەگىننەن تەگىن ەمەس-ءتى. وكىمەتكە ءتان سالپاڭقۇلاق ساقتىقتىڭ سوقىر سەزىمدەرى ەركىن­دىكتىڭ ەسكەك لەبى كىرىپ كەتەدى-اۋ دەگەن سەكەممەن ەسىك-تەرەزەنى تارس بەكىتتىرگەن. اقىنداردىڭ ىقپال كۇ­شىن مەملەكەت سەزدى، ونى اقىنداردىڭ وزدەرى دە ءبىلدى.

اتاعىم كەتەر دابىلداپ... (دەرجاۆين).

دابىسىم رەسەيگە كەتەر جالپاق... (پۋشكين).

ال قىر ولكەسىندەگى جاعداي ودان وزگەشە ەدى.

مۇنداعى اقىن مەن مەملەكەت اراسى بىلاي تۇر­سىن، اقىن مەن قوعام اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تا ءالى قالىپتاسا قويماعان-دى. مۇندا حالىقتىڭ تاريحى مەن رۋحىن بەينەلەيتىن سۋرەتكەردىڭ ولەڭ جولدارى دا، اسەم اۋەندەرى دە، جارقىن بوياۋلارى دا ءالى ءوز مارتەبەلەرىن ورنىقتىرىپ، ساناعا سىڭە ال­ماعان-دى. سوندىقتان عوي ابايدىڭ "قايران ءسوزىم قور بولدى" دەپ نالىعانى، ماناعى جالعىز اعاشتاي "مەنىڭ ۇرىعىمنان وربىگەن بۇتاقتاردا ءتو­گىلتىپ بۇلبۇل سايرار ما ەكەن، مەنىڭ سايا باق­تا­رىم­دا باقىتتى ءومىر ورنار ما ەكەن" دەپ ارمان ەتكەنى...

ول ارماندى: "كوزىمنىڭ تىرىسىندە قادىرىن كورە الماعان ونەرىمنىڭ جەمىسىن باعالار قاۋىم ەڭ بولماسا ءوزىم ولگەننەن كەيىن پايدا بولار ما ەكەن، شىركىن-اۋ؟!" - دەگەن سوزدەرمەن عانا جەتكىزۋگە بولار ەدى.

ءومىردىڭ ءدامى تاۋسىلعان كەزدە تاعدىردىڭ تالقىسى باستالماق.

ونىڭ باستالۋى دا سان قيلى. كەيدە ءساتتى، ءتىپتى ءسان-سالتاناتتى باستالۋى دا مۇمكىن.

سوناۋ 1914 جىلدىڭ وزىندە-اق سەمەيدىڭ بيلىك باسىنداعىلارى ابايدىڭ دۇنيە سالعانىنىڭ ون جىلدىعىنا ارناپ ادەبي كەش ۇيىمداستىردى دا، سودان بىلاي قاراي ەسكە الۋ شارالارى تۇراقتى تۇردە وتكىزىلەتىن بولدى. بۇل ءىستىڭ باسى-قاسىندا اباي مۇراسىن شەكسىز سۇيەتىن جانە ونىڭ ءوز باسىن قاتتى قادىرلەيتىن زامانداستارىنىڭ كومەگىمەن ءاردايىم جاس مۇحتار اۋەزوۆ ءجۇردى. بىراق ولاردىڭ اراسىندا ولەڭ ءماتىنىنىڭ قادىرىن بىلەتىن ادامدار جوقتىڭ قاسى ەدى. ۇلى دەگەن پەرزەنتىنىڭ مۇراسىن زەرتتەپ، ءتيىستى باعاسىن بەرەتىن ماماندار لەگى كەيى­نىرەك پايدا بولا باستادى. اقىن اتىنا ارنالعان ماداق سوزدەر، ولەڭ-جىرلار كوبەيدى، ونىڭ ەسىمىنە قويىلعان ەلدى مەكەندەر، كوشەلەر، تەاترلار مەن كى­تاپحانالار، مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىن­دارى پايدا بولدى. ونىڭ سوم تۇلعاسىن بەينە­لەيتىن تۇعىرلى ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزىلدى.

بىراق وسىنداي يگىلىكتى ىستەرگە جاقىنىراق كوز تىگىپ، زەر سالا قاراعاندا، كەيبىر سىزاتتار مەن جارىقشاقتار بار ەكەنى دە بايقالاتىن ەدى. اقىننىڭ قايتىس بولعانىنا جيىرما جىل تو­لۋىن اتاپ وتۋگە سول سەمەيدىڭ وزىندە اجەپتاۋىر ءازىر­لىك جۇرگىزىلىپ جاتتى. ەسكە الۋ كەشتەرىن ءوت­كىزۋ، ءارتۇرلى كونفەرەنتسيالارعا دايىندىق ءجۇر­گىزىلىپ، ەڭ باستىسى، اقىننىڭ قولدا بار شى­عارمالارىن جيناق ەتىپ باستىرۋ قاراستىرىلعان.

سولاردىڭ اقىرى نەمەن ءبىتتى؟

كەي جەرلەردە ادەبي-مۋزىكالىق كەشتەر وتكىزىلگەنى راس. بىراق ءبارى دە ءبىرتۇرلى سۇرەڭسىز، ەشقانداي جاريالى جارناماسىز، ەلەۋسىزدەۋ ءوتتى. مۇحتار اۋەزوۆ ازىرلەپ قويعان اقىن شىعارما­لارى­نىڭ تولىق جيناعىن باسپادان باسىپ شىعارۋ ءىسى ون جىل بويى كەيىنگە قالدىرىلىپ كەلدى. اۋەزوۆتىڭ سول باسىلىمدى ازىرلەۋ بارى­سىن­دا تىندىرعان قىرۋار جۇمىسى، ءاربىر شى­عارمانى بيبليوگرافيالىق مالىمەتتەرىن ازىرلەۋ، قولدا جوعىن جيناستىرىپ، ولاردى تەكسەرۋ، دالدەپ انىقتاۋ سياقتى، تاعى باسقاداي تىڭعىلىقتى ىستەرى ۇزاق ۋاقىت بويى ەسكەرۋسىز قالدىرىلدى. سونداي باعالى ىسكە بەلسەنە قاتىناسقان اقىننىڭ كوكباي سىندى شاكىرتتەرى، جاسى كەلىپ قالسا دا كوپ جۇمىستىڭ باسى-قاسىندا بولعان شاكارىمدەي جاناشىر تۋىستارى وزدەرى تىندىرعان ءىستىڭ ناتيجەسىن كورە الماي كەتتى.

مۇنىڭ بارلىعىنىڭ دا اۋىزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز سەبەپتەرى بار ەدى. ەڭ الدىمەن كەڭەستىك كەڭسەلەردەگى توڭمويىن تورەشىلدىك، حالىقتىڭ رۋحاني قازىناسى مەن مادەني قۇندىلىقتارعا دەگەن مەنمەندىك كوزقاراستار ەدى. كۇنى كەشە بۇل ىستەردىڭ ءوزىن بۇزىپ-جارىپ، ءوڭىن اينالدىرعان بەلسەندىلەر ءبىر كۇننىڭ ىشىندە حالىققا جاندارى اشىعىش قىراعىلار بولىپ شىعا كەلدى. ولاردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، اباي ۇلى اقىن عانا ەمەس، حالىقتىڭ جوعىن جوقتاعان جاناشىر قورعانى­شى، كوزىن اشۋعا تىرىسقان اعارتۋشى عانا ەمەس، شىققان تەگى جاعىنان ءىرى بايدىڭ تۇقىمى، ءوزى دە بارىپ تۇرعان فەودال، بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل، ءتىپتى مال باققان كوشپەلىلەر اراسىندا بۋر­جۋازيا­نىڭ ءيىسى دە بولماعانىنا قاراماستان، ول سونىڭ وكىلى، بۇل جەردە اسىرا سىلتەۋشىلىك بولىپ جاتسا وقا ەمەس، "ساقتىق پەن قىراعىلىق كەرەك".

مىنە، وسى سياقتى سوراقىلىقتار بەلەڭ الىپ تۇرعان زاماندا اباي اتى كەم دەگەندە جارتى عاسىر بويى ساياسي سەنىمسىزدىك پەن ءجونسىز كۇمانشىلدىكتىڭ قۇربانى بولىپ كەلدى. ءسوز جۇزىندە ونىڭ اتىن داڭ­عا­زىلىقپەن اۋىزعا الىپ، ۇرانعا اينالدىرىپ ءجۇر­گەن كۇننىڭ وزىندە ءباز بىرەۋلەردىڭ تىكسىنە، تىكىرەيە قارايتىنىنا تىيىم سالىنبادى. اباي اتى اتالعان جەردە تەك ونىڭ ۇستەم ساياساتقا سايكەس كەلەتىن جاق­تارى عانا ايتىلىپ، كوپ قىرلارى ەسكەرۋسىز قال­دى­رىلدى. اسىرەسە ءدىن جونىندەگى كەيبىر سىن­شىل­دىق وي-پىكىرلەرى بولماسا، جالپى يسلامعا كوز­قا­راسى قات­تى سىنعا ۇشىرادى; ءتىپتى ونداي سىن بول­ماعان كۇندە دە، اقىننىڭ عىلىمي ىلگەرىشىلدىگى تەك اعارتۋشى دەگەن جالپى اتاقتان اسىرىلمادى. باق­ساق، ولگەن ادامدى دا ەسكەرتۋسىز ەسكە الۋعا بولمايدى ەكەن.

جۇرت الدىندا - داۋرىقپالى داڭعازا، جاريا­لى جارناما، ال كافكانىڭ تريبۋنالى سياقتى، بيلىكتىڭ جاسىرىن تۇكپىرلەرىندە وسى ابايدىڭ ءوزى ىلگەرىشىل يگىلىك پە، الدە كەرى تارت­پا كەسەل مە دەگەن كۇڭكىل اڭگىمەلەر. اقىر اياعىندا ولاردىڭ كەلگەن توقتامى - ءتاۋىر دەگەن جاعىن باسىڭقىراي ايتىپ، دىنگە كوزقاراسى سياقتى كەدىر-بۇدىرلارىن بۇقتىرىپ تاستاۋ بولدى. وسىنداي الا-قۇلالىقتىڭ ءوزى كەيبىر يدەولوگيالىق ناۋقاندار كەزىندە ودان سايىن اسقىندىرىلىپ، قايداعى ءبىر بوكل، ميلل دەگەن سياقتى بىردە­ڭە­لەرمەن باس قاتىرۋ وعان نە ءۇشىن كەرەك بولدى ەكەن دەگەن سياقتى ءدۇدامال سوزدەر ايتىلىپ ءجۇردى. چەرنىشەۆسكيدى قىزىقتاۋ - باسقا ماسەلە، ول، ارينە، وتە ماقتارلىق. ودان گورى وڭتايلىلاۋ ۇلتشىل­دىق­تىڭ ءمورىن بىلش ەتكى­زىپ باسا سالۋ ءتيىمدى كورىنەتىن. ءتىپتى ابايدىڭ تىكە­لەي وزىنە تىستەرى باتا قويماي­تىن تۇستاردا ونىڭ كوكباي سەكىلدى بەيكۇنا شاكىرتتەرىن داتتاۋ جەتىپ جاتاتىن.

ءجا، وتكەن ءىس ءوتتى-كەتتى، بىراق تىرناۋىشتىڭ باسىن باسىپ قالماۋ ءۇشىن بۇگىنگىنىڭ وزىنە اباي بولايىق دەگەن جوسىق بەلەڭ الا بەرەتىن.

اباي - كۇرت وزگەرىس زامانىنىڭ ادامى، ول ءومىر سۇرگەن كەزدە مىڭداعان جىلدار بويعى قالىپ­تاسىپ قالعان دالا مادەنيەتىنىڭ قايماعى بۇزىل­ماي، جاڭا ءبىر قاساڭ ءداۋىردىڭ قاتال زاڭدارى ۇستەم بولا باستاعان. سوندىقتان ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىندا، بارلىق ۇلى سۋرەتكەرلەرگە ءتان قايعى-قاسىرەت پەن بولاشاقتىڭ ساۋلەلى ساڭىلاۋلارى بىردە قاتارلاسىپ، بىردە قايشىلاسىپ جاتاتىنى بار-دى. ەگەر اننا احماتوۆانىڭ ءبىر ولەڭىن قارا سوزبەن مازمۇنداپ ايتساق، كۇنى وتكەن زاماندى جەرلەپ جاتقاندا جانازا وقىلمايدى، قابىرىنە گۇل وسپەيدى، تىكەنەك قانا تامىر تارتادى. بولاشاق مۇراگەرلەرى اتا-باباسىن تانىماي وسەدى.

ابايدىڭ ومىردەن وتكەنىنە ءجۇز جىلدان جاڭا استى. بۇل وعان دەيىنگى زامانمەن سالىستىرعاندا ءتىپتى كەلتە كەزەڭ. سول ولشەۋلى ۋاقىتتىڭ وزىندە قازاق دالاسىن قوپارىپ كەتكەن تالاي جارىلىستار بولىپ، ءومىر ەندى عانا ساباسىنا تۇسە باستادى.

اباي - سول استان-كەستەن اۋىسپالى شاقتىڭ قاي­راتكەر تۇلعاسى. مۇنداي كەزدە مەن سياقتى يدە­اليستەۋ ادامعا ولەڭ ونەرى، ياعني جالپى مادەنيەت الەمى ساياسات پەن ەكونوميكادان گورى ماڭىزدىراق كورىنەتىنى بار. مەن سوعان سەنگىم كەلەدى.

اباي ەسكەرتكىشىنە قاراي ءىز تۇسىرگەن حالىق سۇرلەۋىن ءشوپ باسپايدى. ال اقىننىڭ وزىنە بارار جولعا، ونىڭ ولەڭدەرى مەن سوزدەرى تامىر تارتقان بيىككە ءشوپ شىعىپ كەتكەن جوق پا ەكەن؟ ونىمەن ەكى اراداعى تۇسىنىسپەستىك قامالى الىندى ما؟ ءبىر كەزدە اقىننىڭ جانىن جارالاپ، جۇرەگىن ەزگەن ونەردىڭ ەمەس-اۋ، ءومىردىڭ ءوز جاتسىنۋى جويىلدى ما؟ ونىڭ ءوز تۇسىندا تابا الماعان دوستىق پەيىل ۇرپاعىنىڭ بويىنا دارىدى ما؟ اباي قۇپياسىنىڭ سىرى اشىلدى ما؟

مىنە، وسى سياقتى كۇرمەۋى قيىن سۇراقتارعا مەن قۇرالىپتاس كەلىپ-كەتپە جولاۋشىلار جاۋاپ تابا الماس ەدى. ول ءۇشىن ادامنىڭ تامىرىندا قازاقتىڭ قانى سوعىپ تۇرۋى كەرەك. ونداي ادام دالانىڭ اۋا­سى­مەن تىنىستاۋى كەرەك، وسى جەردىڭ توپىرا­عىن­دا ءسال عانا قىبىر ەتكەن قيمىلدى جۇرەك ءدىرى­لى­مەن سەزىنەتىندەي ىشكى كوزدىڭ جانارى، ءتىپتى ەڭ بول­ماعاندا ءجيى قاتىناساتىن جاي تامىر-تانىستىعى بولۋ كەرەك.

مەنىڭ ءوز باسىمدا ونداي ارتىقشىلىق بار دەپ ەسەپتەيمىن. ەندى سونى پايدالانىپ قالعىم كەلەدى. وسى كىتابىمنىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويار كەزدە سونىڭ ءارتۇرلى جولدارىن ويلاستىرا كەلگەندە بۇگىنگى قازاقستاننىڭ ساياسي جانە مادەني ومىرىنە بەلسەنە قاتىناسىپ جۇرگەن دوستارىمدى اڭگىمەگە شاقىرۋدى ءجون كوردىم. ەندى سولاردى تانىستىرا كەتەيىن.

مۇرات اۋەزوۆ. ونىڭ ەسىمى وسى ەڭبەكتىڭ ىشىندە اراكىدىك اتالىپ تا جۇرگەن. ەندى تولىعىراق توقتا­لايىن. ءبىز ونىمەن ەرتەرەكتەن، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان بەرى تانىسپىز. وندا ول الەمدىك ادەبيەت ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ جات­قان­دا، مەن سونىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەلى جۇرگەن­مىن. ارادا تالاي جىلدار بويى سىرتتاي ءبىلىسىپ ءجۇ­رىپ، مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى كىتاپ جازا باستاعاندا جاقىن ارالاستىم. اقىرى دوستاسىپ كەتتىك. مەن جاسىراق كەزىمدە بىلمەپپىن، مۇرات ستۋدەنت كۇنىنىڭ وزىندە "جاس تۇلپار" اتتى بەيرەسمي ۇيىم قۇرىپ، سوعان باس بولعان ەكەن. ماسكەۋدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى قازاق شاكىرتتەرىنەن قۇرىلعان بۇل ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى جازعى دەمالىستاردا اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، وزدە­رىنىڭ عىلىمي جۇمىستارى ءۇشىن كوشپەلى ەلدىڭ ەستەتيكاسىنان ءارتۇرلى ماعلۇ­مات­تار جينايدى ەكەن. بالكىم، ولاردىڭ مۇنداي ساپار­لارىندا جاستىققا ءتان بىلمەككە قۇشتارلىق جەتەلەدى مە، الدە ودان دا گورى ەستيارلىققا بەيىم: ۇلت­تىق ءما­دە­نيەت قۇندى­لىق­تارىنىڭ ءىزى سۋىپ، كو­مەسكىلەنە باستاعاندا، بو­لا­شاقتىڭ جولى قالاي اشىل­ماق دەگەن مازاسىز­دىق بولدى ما، - كىم ءبىلسىن.

كۇنى بۇگىندە بۇرىن­عى­دان دا وتكىرىرەك سەزىلەتىن مۇنداي مىندەتتى شەشۋ ءۇشىن نەمەسە ونداي شە­شىم­گە جاقىنىراق بارۋ ءۇشىن، البەتتە، اباي اتتى بيىك شىڭعا قاراي ورلەپ بارىپ، ونىڭ بيىگىنەن ءتو­مەن­دەگى تەرەڭگە كوز جىبەرۋ قاجەت بولار ەدى. مۇنداي ساپارعا مۇرات اۋەزوۆ ۇستاز اكەنىڭ جول سىلتەۋى­مەن ءتىپتى سوناۋ بالاڭ كە­زىن­دە-اق بەت بۇرعان دا، سو­دان ءارى جالعاستىرا بەرگەن.

جاس جىگىت بۋىنى بەكىپ وسە كەلە اتپال ازامات بو­لىپ، ءتىپتى مانساپتىق جول­دا دا ەداۋىر باسپال­داقتان ءوتتى. ءبىلىمى جاعى­نان قىتاي زەرتتەۋشىسى ماماندىعىن العان ول پار­­لا­مەنت مۇشەسى،  تاۋەل­سىز قازاقستاننىڭ قى­تايداعى تۇڭعىش ەلشىسى بولدى، ودان كەيىن اقىر-اياعىن­دا ەلدىڭ باس كىتاپ قوي­­ما­سى - ۇلتتىق كىتاپ­حا­نانى باسقاردى. سو­لار­عا ۇستەمە رەتىندە ءارتۇرلى قوعامدىق كوميتەت­تەرگە، ءتو­رەشى ال­قالارعا، باسقار­ما­لارعا، تاعى سوندايلارعا قاتى­ناس­تى. بىراق ماسەلە تەك وسىلاردا عانا ما؟

مۇرات اۋەزوۆ - قا­زىر­گى قازاقستانداعى ادامگەر­شى­لىك پەن اقىل-ويدىڭ داۋ­سىز ءبىر بەدەلى. ارينە، بۇل ورايدا ونىڭ ابى­روي­مەن الىپ جۇرگەن نىسپى­سىنىڭ دا ماڭىزى وسال ەمەس. بىراق الگى ابىروي-بەدەلدىڭ بارلىعىنا ول ءوز بىلىگىمەن جەتتى. بۇرىنعى زاماندا دا، قازىرگى كەزدە دە ءمان-ماعىناسى كەمى­مە­گەن ازاماتتىق دەيتىن ىزگى­لىكتى ورىستەگى اق-ادال ەڭ­بە­گىنىڭ ماڭىزى دا كەم بولعان جوق.

مۇرات اۋەزوۆ - شىعىستىڭ گۋمانيتارلىق ۇلى مۇراسىنىڭ تاماشا بىلگىرى.

مۇرات اۋەزوۆ - ادام-پەندە مادەنيەتىنىڭ ءبىر­لى­گىن دە، كوزگە كورىنبەيتىن ىشكى بايلانىس­تارىن دا قالتقىسىز كورە بىلەتىن كىسى. ونىڭ قولىنان ەر­تەرەكتە شىققان "يپ­پو­كرەنا" دەيتىن كىتاپ، وزگەنى بىلاي قويعاندا، وسىنىڭ ايقىن ايعاعى (سونى وقى­عاندا، مۇراتتىڭ، قازىرگى نىس­پىسىمەن اتاساڭ مۇ­رات مۇحتارۇلىنىڭ جازبا سوزدەن گورى اۋىزشاعا ۇستالىعىنىڭ، سوعان بەيىمى­رەك ەكەندىگىنىڭ سەبەبىنە ايقىنىراق كوز جەتكى­زەمىن; ال ازىرگە، باسپا ءجۇزىن كورگەن ەڭبەگىنىڭ ازدىعىنا وكىنىپ قالاتىنىم دا بار، بىراق بولاشاقتا دا ءومىر بار عوي).

مەنىڭ ەكىنشى سۇحباتتاس ادامىم - مۇحتار قۇل-مۇحاممەد.

ونىڭ مانساپ جولىنداعى جەتىستىكتەرى ءتىپتى شۇعىل ءھام ايتا قالعانداي اسەرلى: مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم ءمينيسترى، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ اكىمشىلىگىندەگى باسشىلاردىڭ ءبىرى، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ گۋبەرناتورى، مۇنداعىشا ايتساق، اكىمى ء(بىزدىڭ العاشقى اڭگىمەمىز 2008 جىلدىڭ ساۋىرىندە، ونىڭ سونداعى رەزيدەنتسياسىندا بولعان ەدى). تاياۋدا ول ءمينيستردىڭ ورىنتاعىنا قايتىپ ورالدى.

بىلەتىن ادامداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل كىسىمەن ىستەس بولۋ دا، سۇحباتتاسىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋ دا ءبىر عانيبەت دەسەدى; ويتكەنى، باردى "بار", جوقتى "جوق" دەپ كەسىپ ايتار ءبىر ءسوزدى كىسى بولسا كەرەك; ەكىنشىدەن، ونىڭ تابيعاتىندا تورەشىلدىك توڭمويىندىلىقتان تيتىمدەي جۇرناق جوق ەكەنى­نە ءوزىمنىڭ كوزىم جەتتى. ارينە، ماعان سالساڭىز­دار، لاۋازىمدىق دارەجەگە مەن ونشا كوپ ءمان بەرە بەرمەيمىن، بىراق جاڭاعىداي ابزال قاسيەتتەر اركىمگە دە كەرەك-اق.

سوندىقتان وعان ءدان ريزامىن. مەن ونىڭ باسقا سەبەپتەرىن تاپتىشتەپ جاتپايىن. ەڭ باستى سەبەبى - ءوزىمدى بارىنشا باتىسشىل ساناپ ءجۇر­گەندە بەتىمدى اۋەلى مۇحتار اۋەزوۆكە قاراي بۇرعان دا، قازىرگى كەزدە ابايعا اكەلىپ جۇگىندىرگەن دە - وسى كىسى. سونىڭ قولىنداعى مول مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، اۋەلى اباي­دىڭ شەجىرەشىسىنە، ودان كەيىن اقىننىڭ وزىنە باعىشتالعان ەكى كىتابىمدى شىعارا الارمىن دەپ ۇمىتتەنسەم، ونىڭ اعاتتىعى بولا قويماس دەپ ويلايمىن. بۇل ورايدا دا مەن ونىڭ مانسابىنا ەمەس، ءوز باسىنىڭ تابيعي جومارتتىعىنا سەنەمىن.

ەندىگى ەسكە سالارىم، اباي جونىندەگى ەڭ ءبىرىنشى جانە ەڭ ىلكى ءماندى ءسوزدى ايتقان ادام - ءاليحان ءبو­كەي­حانوۆ، مەيلى ول قازاناما بولسىن، مەيلى وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ەستەلىك جانرى بولسىن، قايتكەندە دە ەڭ العاشقى بەيرەسمي ورازدى ءسوزدى ايتا العان سول ەدى. ەندى وسىعان ورايلاستىرىپ، ەكىنشى ءبىر ايتا­رىم ­- ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءوزى تۋرالى. سانكت-پەتەربۋرگتىڭ ورمان-تەحنيكالىق ينستي­تۋ­تىن ءبىتىرىپ شىققان ول تابيعات زەرتتەۋشى، ءارى كەت­كەندە ەتنولوگ عالىم بولسا كەرەك ەدى. ونىڭ ار­تىن­دا قالعان ازىن-اۋلاق زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ء(ال­بەت­تە، ورىس تىلىندە جازىلعان) وسىنداي ويعا مەگزەيدى. ولاردان كەيىن "قازاق ولكەسىنىڭ تاريحي تاعدىرى", "قارقارالى ۇيەزىندەگى قازاقتاردىڭ رۋلىق قۇرى­لىمى" دەگەن ەڭبەكتەر جازىپتى. فولكلورشى بولعان كۇندە دە كوشتەن قالماسا كەرەك ەدى: "قوزى كورپەش-بايان سۇ­لۋدىڭ" ءبىر نۇسقاسىن قاعازعا ءتۇسىرىپتى، اباي مۇ­راسىنىڭ العاشقى جيناعىن باستىرۋ ىسىنە بەل­سەنە قاتىناسىپتى. ادەبيەتتىڭ قيسىنشىل تەو­رە­تيگى د­ە بولا الادى ەكەن، ويتكەنى وزگە ءبىر ەڭ­بەك­تەر جونىندەگى ەسكەرتۋلەرى نەگىزىندە "رومان دە­گەن نە نارسە" دەگەن ماقالا جاريالاپتى. سولار­دىڭ اراسىنداعى قاعا بەرىستە تولستويدىڭ، چە­حوۆ­تىڭ، كورولەنكونىڭ، موپاسساننىڭ، مامين-سيبيرياكتىڭ اڭگىمەلەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپتى.

بىراق وسىناۋ جارقىن تۇلعالى ادامنىڭ بولا­شاق ءومىرى مۇلدە وزگەشە ارنادا قالىپتاسقان. رەۆو­ليۋ­تسيانىڭ الدىنداعى داۋىلداتقان جىلداردا ومىرگە كەلگەن الاش پارتياسىنا باس بولىپ، ۇلت­تىڭ مادەني مۇرا بايلىعى نەگىزىندە، بۇكىل دۇنيە جۇزىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستى كوزدەيتىن قىر ءوڭى­رىندە جاڭا ءومىر ورناتۋدى ماقسات ەتىپتى. كەيى­نى­رەك، ۇكىمەت باسىنداعى جەبىرلەر بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىن ۇلتشىل فاناتيكتەر دەپ اتاعان ەكەن، سول جالعان اتاق ولارعا جەلىمدەي جا­بىسىپ، ۇزاق ۋاقىت سوڭدارىنان قالماپتى. ال شىن­دىعىندا باتىس جانە ەڭ اۋەلى ورىس مادە­نيەتى­نىڭ مۇراتتارىن بەتكە ۇستاعان الاشوردا­شىلار ناعىز پليۋراليس­تەر، ياعني مەملەكەتارالىق، مادەنيەت­ارالىق، دىنارالىق الىس-بەرىستى جاقتاعان كەڭ تىنىستى، كەڭ ءورىستى قايراتكەرلەر بولعان ەكەن.

مىنە، سونىمەن جوعارىدا ءسوز بولعان مۇحتار ابرارۇلى قۇل-مۇحاممەد، ەڭ الدىمەن گۋماني­تارلىق ماماندىقتىڭ ادامى، فيلوسوفيالىق وي ءورىستى تاريحشى (عىلىم دوكتورى دەگەن عىلىمي دارەجەسى دە بار زاڭگەر) جاڭاعى الاشوردانىڭ اقىلماندىق جانە ساياسي مۇراسىن زەر سالا زەرتتەي ءجۇرىپ، ولارعا تاعىلعان جالعان اتاقتىڭ تاس-تال­قا­نىن شىعارعان، ءسويتىپ، ارداقتى الاش ارىس­تارى­نىڭ ابىرويلى دا قيىن-قىستاۋ ومىرلەرىن بەي­نەلەپ بەرگەن العاشقى قازاقستان عالىمدارىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى بولىپتى. ال مەن ءۇشىن بۇل كىسىنىڭ ءاليحان مەن احمەت، باسقا دا الاششىلار جونىندەگى ەڭبەكتەرى شىن مانىندە جاڭالىق بولىپ كورىندى. سونىمەن بىرگە بۇل ەڭبەكتەرگە قازاق زيالىلارى­نىڭ اعا بۋىنىنداعى رۋحاني كوشباسشىلاردىڭ تاجىريبەسىنەن بۇگىنگى ءوز قىزمەتىنە پايداسى تيەرلىك ءبىر تايانىش تابامىن با دەگەن ىشكى وي دا جۇرەتىن ءتارىزدى. ال مۇنداي ەرەكشەلىك - عىلىمي جۇمىس اۆتورلارىندا ونشا كوپ كەزدەسە بەرمەيتىن قاسيەت. مۇنىڭ ارعى توركىنى سول الاش قايراتكەرلەرى وزدەرىنە باعدار ەتكەن ۇلى ابايدا جاتقانى دا بەكەر بولماس.

زاماندار مەن ۇرپاقتار اراسىنداعى، ادامدار مەن يدەيالار اراسىنداعى بۇل ساباقتاستىق ءبىزدىڭ ورتاق اڭگىمەمىزگە دە ارقاۋ بولىپ ەدى. وسىنداي تۇيىنمەن مەن ءوز كىتابىمدى دا ءتامام ەتكەن سياقتىمىن.

نيكولاي اناستاسەۆ:

بەرنارد شوۋدىڭ مىناداي ءبىر ءسوزى بار: "مەن" دەگەنىم - مەن جانە مەنىڭ ماڭىمداعى جاعدايات، - دەگەن ەدى ول كىسى. قيسىنسىزداۋ ءسوز. بىراق قيىس­تى­رىپ ايتىلعان تازا شىندىق. وداعايلىعى جانە بار. ويتكەنى، "مەنىڭ جاعداياتىمنىڭ" ارتىندا كەلەتىن بولاشاق جاعداياتتار دا بار عوي. اجىراتىپ ايتساق، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تىزبەكتەلىپ كەلەتىن جاڭا ۇرپاقتار بار ەمەس پە؟ ءار زاماننىڭ ءوز شەكس­پيرى، سەرۆانتەسى، گەتەسى، پۋشكينى، ابايى بولادى.

اقىن ءومىرى جەر بەتىندە ءوز پەشەنەسىنە جازىلعان مەنشىكتى مەرزىمنەن قۇرالادى. سول مەرزىم بىتكەن كەزدە تاعدىرى باستالادى.

ەندىگى اڭگىمە سول تاعدىر جايىندا بولماق.

اباي دۇنيەگە وزىنەن كەيىن كەلگەن قازاقتار­دىڭ تاعدىرىن قالاي قالىپتاستىردى؟ سول قازاقتار ابايدىڭ ءوز تاعدىرىن قالاي قالىپ­تاستىرعان جانە ءالى دە قالاي قالىپتاستىرىپ جاتىر: ويتكەنى ءبىز دە، ەڭ الدىمەن ۇلى اقىننىڭ ۇرپاقتارى سىزدەر دە - سۋرەتكەردىڭ ارىپتەس اۆتورلارىمىز. ونىڭ ولەڭدەرىن وقىعاندا سولاردى قايتادان جازعان بولىپ شىعامىز.

سول سەبەپتەن دە مەنى ەڭ الدىمەن قىزىق­تىراتىن ءبىرسىپىرا قاراپايىم نارسەلەر بار.

سىزدەر ابايدىڭ اتىن، ولەڭدەرىن، اندەرىن العاش رەت كىمنەن ەستىدىڭىزدەر؟ ولاردى كىم ايتتى: انالارىڭىز با، اجەلەرىڭىز بە؟ الدە مەكتەپتەگى مۇعالىمدەرىڭىز بە ەدى ولەڭدەرىن وقىعان؟ قىسقا­سى، اۋەلى سول باستاۋلاردى ايتالىقشى. وزدەرىڭ­نىڭ جانە دە وزگەلەردىڭ اقىنمەن ارالاسۋىنىڭ كەيىنگى جالعاسىنا سونسوڭ كىرىسەرمىز. كانەكەي، سىزگە ءوتىنىش، مۇحتار ابرارۇلى!

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد:

بۇل باستاۋدىڭ دا باستاۋى بار، ول تىم ارعى تاريحقا كەتەدى. بۇرناعى عاسىردىڭ 30-شى جىل­دارى­ندا، ياعني قىر ەلىنىڭ سوڭعى رەت باس كوتەرگەن باتىرى كەنەسارى حاننىڭ تۇسىندا مۇرات مۇح­تار­ۇلى ەكەۋىمىزدىڭ بابالارىمىز تۇركىستاننان سەمەي وبلىسىنىڭ جەرىنە قاراي قونىس اۋدارىپتى. ولاردى بۇلاي قاراي اتاقتى اقتايلاق بي شاقىرسا كەرەك. ءوزى يسلامدى تەرەڭ بىلەتىن، مەيلىنشە ءدىن­دار ادام ءوزىنىڭ قالىڭ رۋلاستارىن قۇداي جولىنا سالىپ، ولارعا قۇران حاديستەرىن ۇيرەتپەك نيەتتە بولعان كورىنەدى. ال ءبىزدىڭ اتالارىمىز بولسا، ءدىن ىلىمىنە وتە جەتىك بولعان دا، سول بىلىكتەرىنىڭ اياعى كەيىن، حح عاسىردىڭ باسىندا جاديتشىلدىككە بارىپ ۇلاسقان. سولاردىڭ ءبىرى، مەنىڭ ارعى اتام ءمىرحاليد، مىنا مۇرات مۇحتارۇلىنىڭ ارعى اتاسى ساياقىپ دەگەن كىسىلەر وتىز وتباسى اعايىن-تۋىستارىن باستاپ ۇزاق جولعا شىعادى دا، قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى اياگوز اۋدانىنىڭ جەرىنە كەلىپ توقتايدى.

وسى ارادان ولاردىڭ جولى تاعى دا اجىراسىپ، ساياقىپ وتاعاسى بەردىقوجا اتتى بالاسىمەن بىرگە سولتۇستىك-باتىس جاقتاعى شىڭعىس تاۋلارىنا قاراي بەتتەيدى. ول كەزدە سول وڭىردە ابايدىڭ اكەسى اعا سۇلتان قۇنانباي بيلىك جۇرگىزىپ تۇرادى ەكەن. ال مەنىڭ اتا-بابالارىم وڭتۇستىك-شىعىس جاقتا، اباي دۇنيەگە كەلگەن جەردەن 400-500 شاقىرىمداي قاشىق جەردى مەكەندەيدى. ءسويتىپ، مەن اباي ەسىمىن دە، ونىڭ ولەڭدەرىن دە ءسابي كەزىمدە بويىما انا سۇتىمەن بىرگە سىڭىرگەن بولسام كەرەك. ال ءوز قۇلاعىممەن قاشان ەستىگەنىم، ارينە، ەسىمدە جوق. ايتەۋىر ءبىر انىعى - ءوزىم حات تانىعانعا دەيىن دە بۇل ەسىمگە قۇلاعىم قانىق بولعان.

ابايدىڭ و دۇنيەلىك بولعانىنان بەرى ونشا كوپ ۋاقىت وتكەن جوق. سونىڭ وزىندە قىرداعى ەل ىشىندە ۇزاتىلاتىن قىزعا جاساۋ ازىرلەگەندە ىشىنە اباي ولەڭدەرىنىڭ كىتابىن سالۋ داستۇرگە اينالعان. سونىڭ ءسال وزگەرگەن ءبىر ءتۇرى رەتىندە پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ كىشى قىزىنا قىمبات سىيلىق رەتىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "اباي جولى" ەپوپەياسىنىڭ مۇقاباسى كۇمىسپەن كۇپتەلگەن قوس تومدىعىن تارتۋ ەتكەنى ەسىمدە.

بۇل سىيلىقتا، اسىرەسە ونىڭ اتىندا، ۇلكەن ماعىنا بار. ويتكەنى، اباي دەگەن ۇعىم ۇلكەن ساپار، ۇزاق جولدى بىلدىرەدى. اقىن سول ساپاردا، وعان قوسا ۇزاق سونار ادەبيەت الەمىندە اداستىرماس باعدار بولىپ تابىلادى.

ن.ا.: ال اناۋ پۋشكينگە دە الىپ بارعان سول ما، الدە جول تاپقان ءوزىڭىز بە؟

م.ق.-م.: سول بولماعاندا شە؟ ءبىرىنشى، ەكىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەندە، ءبىز ءتىپتى پۋش­كيننىڭ اتىن ەستىمەگەن كەزىمىزدە، اباي جازعان تاتيانانىڭ حاتىن قۇلاعىمىز شالعان. ال بىراق مەن قازاق مەكتەبىنە العاش بارعان 67-ءشى جىلعى اباي مەن 77-ءىنشى جىلى مەكتەپ بىتىرگەندەگى اباي ەكەۋى ەكى باسقا ادامدار ەدى. جوعارىدا ايت­قا­نىمداي، اباي دەگەن ۇنەمى قاسىڭدا جۇرەتىن جولباسشىڭ جانە ءوزىڭدى جوعارى قاراي كوتەرەتىن اسپالى كۇيمەڭ.

مەكتەپتەن كەيىن قازاق مەملەكەتتىك ۋني­ۆەر­سيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە تاماشا ۇستازدار بولدى. سونىڭ ءبىرى زەينوللا قابدولوۆ ەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ شاكىرتى ەسەپتەلەتىن جارقىن تۇلعا بولاتىن. ونىڭ لەكتسيالارىندا اباي ءار قىرىنان جارقىراي اشىلىپ، فيلوسوف، ويشىل، اعارتۋشى، حالىقتىڭ كوسەمى بەينەسىندە كورىنەتىن.

ال قازىر، ارادا وتىز، جيىرما، ون جىل وتكەن كەزدە مەن ابايدى ودان دا باسقاشا كەيىپتە كورەمىن. مەن وعان جاقىنداي تۇسكەن ءتارىزدىمىن. بىراق كادىمگى كوكجيەك سياقتى، سەن جاقىنداعان سايىن، ول شەگىنىپ الىستاي بەرەدى.

ن.ا.: ءيا، ول جونىندە ءبىز كەيىن تاعى دا اڭگىمەلەسەمىز.

م.ق.-م.: قىسقاسى، اباي ارتتا، تاريحتا قالىپ قويعان جوق، ءاردايىم الدا. سول قاشىق جەردەن ول ءبىزدىڭ ويىمىزدى ۇققانداي باسىن يزەيدى، الدەنەنى يشاراتىمەن بىلدىرەدى. ءبىز سونى ەسىتە ءبىلۋىمىز كەرەك.

2009-05-27:

مۇرات اۋەزوۆ:

مەنىڭ ابايىم دا بالا كۇنىمدە پايدا بولعان. ءومىربايانىمنىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى كەيبىر ايىرماشىلىقتارى دا بولدى. "اباي جولىن" شاماسى جەتى-سەگىز جاسىمدا وقي باستادىم-اۋ دەيمىن. الماتىدا تۇراتىنبىز. انام حالىق جاۋى رەتىندە اتىلىپ كەتكەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ايەلى بولعاندىقتان، مەركەگە جەر اۋدارىلىپ، سودان قايتىپ ورالعاندا، اكەم بىزگە ءبىر كىشكەنتاي ءۇيدى ساتىپ اپەرگەن. انام ءىس تىگىپ وتىرعاندا مەنى قاسىنا جايلاستىرىپ قويىپ، كىتاپ وقىتاتىن. ءۇش كلاستى قازاق مەكتەبىندە وقىدىم دا، انا ءتىلىن ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىن ەدىم. ارينە، وقىعانىمنىڭ ءبارىن ءتۇسىندىم دەپ ايتا المايمىن. بىراق انامنىڭ دىتتەۋى بار، ونىڭ ۇستىنە اكەمنىڭ: "التىن بالام - مۇراتقا..." دەپ جازىپ بەرگەن كىتابىن قىزىق كورىپ وقي بەرەتىن ەدىم.

ن.ا.: سول كىتابىڭىز قازىر بار ما؟

م.ءا.: ءيا، بار. وسى تاياۋدا عانا، ءوزىمنىڭ ءارحيۆى­مدى اقتارىپ وتىرىپ تاۋىپ الدىم. جۇرەگىم ءبىرتۇرلى قوبالجىپ كەتكەن. شىندىعىندا بۇل قيىن ومىردە كورگەنى كوپ اكەنىڭ ءالى ەسى كىرىپ بولماعان جاس بالاسىنا تابىستاعان جاي عانا سىيى ەمەس ەكە­نىن مەن ەندى عانا ءتۇسىنىپ ءجۇرمىن. مۇحتار ابرار­ۇلىنىڭ ايتقان ءبىر ويىن تىرىلتە كەتەيىن. قىر ەلىندە، بىلايشا ايتقاندا، رۋحاني ۇستازدىق دەگەن ءبىر جاقسى ءداستۇر بار. ول - اتادان بالاعا، بالادان كەلەر ۇرپاققا اۋىسىپ وتىراتىن ميراسقورلىق ءرا­سىمى. وندا تەك ءبىلىم-بىلىك قانا ەمەس، سونىمەن ءبىر­گە عاسىردان عاسىرعا تاراپ، جالعاسىپ وتىراتىن دا­لا زيالىلىعىنىڭ تۇقىم قۋالاعان، ونەر دارى­تاتىن مەكتەبى سياقتى ءبىر ماعىنا بار. سول ارقىلى اتادان بالاعا تاراي­تىن امانات سياقتى بەلگىلى ءبىر دۇنيەتانىمنىڭ، دۇنيەگە كوزقاراستىڭ جۇيەلى جي­ىن­تىعى بولادى. ونىڭ نەگىزىندە مۇسىلماندىقتىڭ ءدىنى، مادەنيەتى، بۇكىل وركەنيەت الەمىنىڭ قازى­نا­لارى جاتادى. سوندا بۇل اكەنىڭ بالاعا كوشكەن جاي عانا سۇلباسى ەمەس، ۇرپاقتان ۇرپاققا تا­راي­تىن رۋحاني اماناتى بولىپ شىعادى. سوندىقتان تاربيە دەگەننىڭ ءمانى اكەنىڭ ۇرپاق الدىنداعى مارتەبەلى بورىشى بولىپ شىعادى. مەنىڭ اكەم وسىنى جاقسى سەزىنگەن.

اباي مەنىڭ ومىرىمە ءدال وسىلاي كۇن كوزىنىڭ ايناعا شاعىلىسقان ساۋلەسى بولىپ كىرگەن ەدى. سونداي-اق، اكەمنىڭ قازاقستانداعى قۋعىننان باس ساۋعالاپ جۇرگەندە ماسكەۋدەن جىبەرگەن ءتاتتى سالەم-ساۋقاتىمەن بىرگە اكەم ارقىلى جەتكەن اقىن داۋىسىنىڭ ىرعاعى دا مەنىڭ زەردەمدە ساقتاۋلى. "شىراعىم، ەرجەتەرسىڭ، ەرجەتسەڭ ءسىرا نەتەرسىڭ، الىسقا شىرقاپ كەتەرسىڭ، شىڭنان شىڭعا جەتەر­سىڭ" دەگەن سوزدەرى دە قۇلاعىما ءدال بۇگىن ايتىل­عانداي ەستىلىپ تۇرادى.

ال بىراق، دۇرىسىندا، ابايدىڭ مەنىڭ ومىرىمە شىنداپ كىرگەنى بوزبالا جىگىت كەزىمىزدە، ماسكەۋدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قازاق ستۋدەنتتەرى بولىپ "جاس تۇلپار" اتتى جاستار قوزعالىسىن قۇرعان تۇسىمىز بولسا كەرەك. شىنتۋايتىندا، ءبىز ءۇشىن مىقتى تۇرتكى بولعان ناق وسى ابايدىڭ اندەرى ەدى. ءالى ەسىمدە، بىردە لەنين تاۋلارىنداعى ممۋ-ءدىڭ جاتاقحاناسىندا جينالىپ وتىرعانى­مىز­دا بىرەۋىمىز "ايتتىم سالەم، قالام قاس" پەنەن "كوزىمنىڭ قاراسىن" شىر­قاپ كەپ جىبەرسىن. سودان بەرى قانشا جىل وتسە دە ءالى ويىمنان كەتپەيدى، قۇربىلارىم­نىڭ كوزدەرىنە مولتىلدەپ جاس كەلە قالعان. ال سون­داعى جىگىتتەر مەن قىزدار بوساڭ­دىقتى بىلمەي­تىن، شەتىنەن قايسار جاندار ەدى. سول ەسىمە تۇسسە ءالى كۇنگە دەيىن جان-جۇيەم ەلجىرەپ قويا بەرەدى. سودان بىلاي قاراي ەشقاشان جابىل­ماي­تىن اباي الەمىنىڭ قاقپاسىنان ونىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرى، ولارعا جالعاسا قارا سوزدەرى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ىلەسىپ كەلە بەردى. ءسويتىپ اقىل-ويدىڭ بيىك شىڭى كوز الدىمىزدان بوي كوتەردى.

قىرداعى ەلىمىزگە جەر قوزعالعانداي ءبىر الا­ساپى­ران اپات ءتونىپ كەلە جاتقانىن جالاڭاش­تالعان جۇيكە جۇيەمىزگە قۇدىرەتتى اباي رۋحى سولاي سەز­دىرگەن ەدى. بۇل تۇتاس ءبىر وركەنيەتتىڭ بولاشاق اپا­تى ەدى. مەن ونى جىلقى ايداعان كوشپەلى ەلدىڭ وركەنيەتى دەپ اتادىم. جاڭاعى ءدۇبىر ءدال سونىڭ قوش-قوشىنداي ەستىلىپ ەدى. وعان قاتىسقان ادام­داردىڭ وزدەرى دە سول داعدارىستى كەزەڭ تۋدىرعان ۇلى جىراۋلار، قۇرمانعازى، دي­نالار سياقتى ار­قالى كۇيشىلەر، ايتقىش اقىندار ەدى. اباي سولار­دىڭ الدىندا وتكەن، ونىڭ ولەڭدەرىنەن ءتونىپ كەلە جاتقان ساپىرىلىستىڭ زارلى گويگويى ەستىلگەن، ال قارا سوزدەرىندە سونىڭ اپاتتى اۋجايى بەينەلەنگەن.

مەن باقسى-بالگەرلىككە ۇرىنعىم كەلمەيدى، بىراق كەيدە ماعان اباي اللانىڭ بۇيرىعىمەن جوعارىدان ءبىزدى قۇتقارۋ ءۇشىن كەلگەندەي بولىپ كورىنەدى. حح عاسىردىڭ اۋىر اپاتتارىنان - 30-شى جىلدارداعى اقسۇيەك اشتىقتان، وسى تاياۋدا عانا اقىننىڭ تۋعان جەرىندە وتكىزىلگەن يادرولىق سىناقتاردان ءبىرجولا قىرىلىپ كەتپەي، جارىم-جارتىلاي بولسا دا امان قالعانىمىز ءدال سول ابايدىڭ جەلەپ-جەبەۋى ارقاسىندا مۇمكىن بولعان شىعار دەپ تە ويلايمىن.

البەتتە، ابايدىڭ ءوزى دە جوقتان بار بولىپ جارالماعان. ونىڭ ءار جاعىندا رەسەي مەن باتىس تۇر ەدى، ال ولاردان ارىدە ۇلى پارسى، اراب جۇرت­تارى بار-دى... ءيا، مەن ونى نەسىنە ايتا بەرەيىن، وزدەرىڭىز دە تالاي جازدىڭىزدار. ءبىر وكىنىشتىسى - وزگە ءبىر جۇيە ادامدار - قىر ەلىنە اقىل-ويدىڭ ساۋلەسىن اكەلگەن، جازۋ-سىزۋ ءداستۇرىن تاراتقان قوجا-مولدالار تۋرالى تىم كەشەۋىل، تىم كەمشىن جازىلدى. شىندىعىندا سەمەي كىتاپحاناسىندا اباي تەك پۋشكين ەمەس، ءحافيزدى، گەتە مەن مونتەندى عانا وقىعان جوق، جاڭاعى ادامداردى دا تانىپ ءبىلدى. ونى شىعىستىڭ رۋحاني مۇراسىمەن تانىستىرعان دا سولار ەدى عوي.

ن.ا.: عافۋ ەتىڭىز، ءسوزىڭىزدى بولەيىن. جوعارىدا ايتىلعان وتىز وتباسىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنەن شارتتى تۇردە بولسا دا ساقتالىپ قالعان زاتتىق بەلگىلەر بار ما ەكەن؟

م.ق.-م.: بار، بىراق ول كەيىنىرەك، ءحىح-حح عاسىرلاردىڭ توعىسىندا عانا پايدا بولا باستادى. مۇنىڭ ءوزى قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا وتە جە­مىستى كەزەڭ بولدى. ول كەزدە رەسەيدىڭ ءىرى-ءىرى عىلى­مي ورتالىقتارىندا، مۇسىلماندىقتىڭ قا­زان، ۋفا سياقتى عىلىمي ورتالىقتارىندا قازاق ءتىلىن­دە مىڭعا تارتا كىتاپ اتاۋلارى جارىق كور­گەن. جاڭا­عى ءوزىڭىز ايتقان زاتتىق بەلگىلەر دەپ ناق سول جان­كەشتى ادامداردىڭ تىندىرعان ىستەرىن ايتۋعا بولار ەدى. ول كىتاپتاردىڭ تارالىمى سەگىز-ون مىڭداي سا­نالاتىن. بۇل - ءتىپتى ءبىزدىڭ قازىرگى ولشەمدەرى­مىزبەن سالىستىرعاندا دا وتە كولەمدى مولشەر.

سول جىلدارى، ەرسىلەۋ بولسا دا، اتىمەن اتاپ ايتايىن، جاڭا اعارتۋشىلار دەيتىن ءبىر اعىم پايدا بولعان. اراب تىلىندە "جاديد", "حاديم" دەي­تىن ەكى ءسوز بار، ماعىنالارى "جاڭا", "ەسكى" دەگەندى بىلدىرەدى. سولاي دەپ ايىرىم جاساۋدىڭ وزىندە زامانالار اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلمەيدى دەگەن ۇعىم جاتىر. سودان شىعارىپ اتالعان "ۋسۋلي جاديد" مەكتەبى توڭىرەگىنە وتە وقىمىستى ادامدار شو­عىرلانعان-دى. وزدەرى كاير، ىس­تامبۇل، سامار­قان، بۇقارا سەكىلدى يسلام وقۋىنىڭ ورتالىقتارى­نان ءبىلىم الىپ كەلگەن سوفىلار بولاتىن. احمەت ءياساۋيدىڭ ءتول مۇراگەرلەرى دە سولار. تۇركىستاننان ءبىر كەزدە سەمەيگە قونىس اۋدارعان وتىز وتباسىنىڭ بىرىنەن شىققان جۇسىپبەك شايحىيسلامۇلى ەسىمدى اعارتۋشىنىڭ ءبىر ءوزى قازاقتىڭ ونداعان ليرو-ەپيكالىق جانە ءدىني سيپاتتى داستاندارىن باستىرىپ شىعارعان.

ن.ا.: سوندا بۇل ءۇردىس سوناۋ ورتا عاسىرلاردان ءىز تارتقان بولدى عوي.

م.ق.-م.: ءيا. سىراعىسىندا سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىلىمدىسى شاكارىم ەدى. ايتقانداي، ول دا، باس­قالارى دا ورىس تىلىنە وتە جەتىك بولعان. وكى­نىشكە قاراي، كەڭەستىك داۋىردە سول داستاندارعا تىيىم سالىنعان ەدى، قازىرگى "مادەني مۇرا" باعدارلاماسى بويىنشا ولار جاپپاي جارىق كورىپ جاتىر.

ن.ا.: ءسويتىپ مادەني ومىرگە بەرىك كىرىكتى مە ولار؟

م.ق.-م.: قانشالىقتى بەرىك ەكەنىن ايتا المايمىن. مەن ءوز باسىم جيىرما شاقتى ءدىني داستانداردى وقىپ شىقتىم. ولاردان باسقا ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ەسىمىن اتاي الامىن.

ن.ا.: شاكارىمنىڭ تاعدىرىنا ول كىسى ۇرىنعان جوق پا؟

م.ق.-م.: قالاي دەۋگە بولادى؟ راس، ءوز اجالى­نان ءولدى. بىراق قۋعىنعا ۇشىراعان كەزدەرى بار. ارتىندا قالعان مۇراسى - ون تومدىق شىعارمالار جيناعى تاۋەلسىزدىك كەزىندە تۇگەلدەي جارىق كوردى.

وڭتۇستىك قازاقستان جەرىندە ءومىر سۇرگەن ءشادى جاڭگىرۇلىنىڭ مىسالىن ايتايىق. ەگەر سۇرىپتاپ تارتىپكە كەلتىرسە، ودان دا ون تومداي مۇرا تابىلادى.

ن.ا.: ورىسشاعا اۋدارىلعاندارى بار ما؟

م.-ق.: ازىرشە جوق.

ن.ا.: جارايدى، كۇتەرمىز. ىلگەرى جىلجي بەرەيىك. مۇرات مۇحتارۇلى ەكەۋىڭىزدىڭ جولدارى­ڭىز بولعان ەكەن، ابايمەن ەمىن-ەركىن قاتىناستا بولعان ورتادان شىعىپسىزدار. مۇرات مۇحتارۇلى ءتىپتى تۋىستىق جاعىنان دا جاقىن بولدى عوي. ءبىز ءۇشىن دۇنيەنىڭ ءبارى جۇمباق دەپ اباي سۇيگەن لەرمونتوۆتىڭ ءوزى ايتپادى ما. وزگەنىڭ جۇرە­گىندەگى قۇپيا-سىردى اشامىن دەگەن ادام ۇلكەن قاتەگە ۇرىنادى. ال دانالاردىڭ جۇمباعى ودان دا بەتەر قۇپيا. ايتقانداي-اق، وسى ابايدىڭ ءتىلى تىم جۇپىنى كورىنەدى. ورىسشا اۋدارماسىندا ءبىر شالالىق بار ما؟ وسىنىڭ سەبەبى نەدە؟

م.ق.-م.: قيىن ساۋال. وعان ءار ادام، ءار ۇرپاق وزىنشە جاۋاپ بەرەدى. ءسىزدىڭ تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان ساۋالىڭىزدىڭ توركىنىن سەزىپ وتىرمىن.

جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،

مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.

م.ءا.: بۇل جەردە ەكى ءتۇرلى ماعىنا بار. الدە بىرەۋلەر "مەن" دەگەن ءبىرىنشى جاققا الدانىپ قالار. ەندى بىرەۋلەر "سەندەرگە ايتامىن" دەپ ەكىنشى جاققا بۇرمالايدى. ءوزىڭنىڭ ىشىڭە ءۇڭىل دەگەن ماعىناعا توقتالىپ قالادى.

م.ق.-م.: اركىمنىڭ جەكە تۇسىنىگىنە كەلەتىن بولساق، اباي تۇلعاسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ءوزى جۇمباق. وسى جەردە ءبىر تىلسىم بار. بۇل كىسى مەڭىرەۋ دالادا دۇنيەگە كەلدى دە، ءىرى فەودالدىق وتباسىندا تاربيەلەندى. بۇقارادا، سامارقاندا، ىستامبۇل مەن كايردىڭ بىرىندە وقىپ ءبىلىم الماسا دا، يسلام دىنىنە وتە جەتىك بولدى. سونىڭ "وتىز سەگىزىنشى ءسوزى" قۇراندى، سونداي-اق تورانى وتە تەرەڭ بىلەتىنىنە ايعاق.

ن.ا.: ءيا، بۇل شىنىندا دا جۇمباق ەكەن.

م.ق.-م.: ونىڭ ولەڭدەرى - قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن ايتىلماعان مۇلدە سونى ءسوز. تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن بايىرعى ۇلتتىق ءداستۇرى بولماسا، ونداي ولەڭدەر قايدان تۋادى؟ وعان دەيىنگى پوەزيامىزدا "شۇبىرتپالى ۇيقاس", "قارا ولەڭ ۇيقاسى" دەيتىن ەكى-اق ءتۇرلى ولەڭ بار ەدى. ۋنيۆەرسيتەت بىلاي تۇرسىن، اتى جۇيەلى مەكتەپ دەگەندى كورمەگەن، فيلولوگيالىق ارناۋلى ءبىلىمى جوق ادام "سەگىز اياق", "التى اياق" دەيتىن جاڭا ولەڭ نۇسقالارىن قالايشا ويلاپ تاپقان؟ قازىرگى پوەزيادا سولار ۇيرەنشىكتى ۇلگىلەر بولىپ الدى.

ن.ا.: ءيا، بۇگىن قالىپتى ۇلگى. ال بىراق كەزىندە كىسى جاتىرقاتار جاڭالىق بولسا، ابايدىڭ ءوزىن دە قالىڭ ورتاسىنا جات ەتىپ كورسەتپەدى مە ەكەن؟

م.ق.-م.: عاجاپ ەمەس. ال ەندى جاڭاعى جۇمباققا قايتا ورالايىقشى. سونىڭ ءۇشىنشىسى - دۇنيەدەگى ەڭ قيىن تىلدەر قاتارىنا جاتاتىن ورىس ءتىلىن ول قالايشا جەتىك مەڭگەرگەن؟ ول بار بولعانى سەمەيدەگى شىركەۋ قاسىنان اشىلعان پريحود مەكتە­بىنە ءۇش-اق اي ءوز ەركىمەن بارىپ جۇرگەن. سويتە تۇرىپ، ورىس ءتىلىنىڭ ەڭ ءبىر نازىك تىندەرىن يگەرگەن. ونىڭ قالامىنان شىققان پۋش­كين، لەرمونتوۆ شىعارمالارىنىڭ اۋدارما­سى­نا قازىرگى قازاق اقىندارىنىڭ بىردە-بىرەۋى جەتە العان جوق. سودان بەرى بىزدە ءتورت ۇرپاق اۋىس­تى دەيىك. سول ۋاقىتتا ەشكىمنىڭ اباي دارە­جە­سىنە كوتەرىلە الماۋىندا نە سىر بار؟ بىزدە گەرولد بەلگەر دەيتىن تاماشا ءتار­جىماشى جانە اۋدارمانىڭ بىلگىر زەرتتەۋشىسى بار. سونىڭ "سوزۆۋچيا" ("ۇندەستىكتەر") دەيتىن كىتا­بىن وقىپ كورگەنمىن. ءوزى ءۇش ءتىلدى - نەمىس، ورىس، قازاق تىلدەرىن تازا مەڭگەرگەن. سول كىسى اباي­دىڭ ءبىر اۋدارماسىن جىلىكتەي شاعىپ تالدايدى.

ن.ا.: "گورنىە ۆەرشينى" دەگەن ولەڭدى مە؟

م.ق.-م.: ناق ءوزى. لەرمونتوۆ نۇسقاسى - دانانىڭ العىر اقىلى مەن قاناتتى شابىتىنان تۋعان دۇنيە.

ال اباي بولسا، نەمىس تىلىنەن مۇلدە حابارسىز. سويتە تۇرىپ، گەتە ولەڭىندەگى لەرمونتوۆ بايقاماعان ءبىر نازىك ەرەكشەلىكتى اباي قالايشا سەزىپ بىلگەن؟ عاجاپ! بەلگەر وسى ولەڭدى تاماشا تالداپ بەرەدى.

م.ءا.: نە ايتارى بار، نيكولاي اركادەۆيچ، ءسىز بۇگىن كوپ ولجاعا كەنەلدىڭىز.

ن.ا.: اڭعا شىققاندا سەرىكتى تاڭداي بىلەتىن بولعانىم عوي.

م.ق.-م.: اقىر-سوڭىندا ءتورتىنشى جۇمباققا كەلەيىك. ول مىناداي: اباي عوي - ەۋروپا حالىقتارىنىڭ ءتىلىن بىلمەگەن ادام. سويتە تۇرىپ، شىعارمالارىن وقىماعان ويشىلدارمەن، ادەبيەت مايتالماندارىمەن قالاي سۇحباتتاسا الادى؟ ءتىپتى وقىعان كۇندە دە - ورىسشا اۋدارمالارى. ەندەشە سولاردىڭ وي-پىكىرلەرىندەگى وزگە جۇرت بايقاماعان تىلسىم-تۇڭعيىقتارعا قالايشا بارا العان؟ مەن بۇل جەردە درەپەردى ايتىپ تۇرعانىم جوق، وندا جاڭاعىداي تەرەڭدىك جوق، جازعاندارى كوبىنەسە فيزيولوگ، اۋەسقوي فيلوسوف اۋزىنان شىققان جايداق سوزدەر بولىپ كەلەدى. ال اناۋ اباي سىرت­تان ءتىل قاتىسقان بوكل، ميلل ءتارىزدى سۇڭعىلا، ءىرى ەنتسيكلوپەديستەر شە؟ ارينە، اباي دا وسال ەمەس، اقىندىعىنىڭ ۇستىنە شىعىستىڭ ەجەلگى ءداس­تۇرلەرىن، فيلوسوفيا مەن ماتەماتيكا عىلىم­دارىنا وتە جەتىك ءال-فارابي، حافيز سياقتى الىپتاردىڭ ءداستۇرىن قايتا تىرىلتكەن ادام عوي. بىراق انالار مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ءىرى-ءىرى ءبىلىم ورتالىقتارىنىڭ تۇلەكتەرى بولعاندا، اباي ءبىر گۋبەرنيانىڭ شەگىنەن شىقپاعان.

ن.ا.: باسە، باسە، مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم دا سول عوي. بۇل كىسى ادام جانىنىڭ جايلاۋلارىندا ەمىن-ەركىن كوشىپ، الەم مادەنيەتىنىڭ داريا­لارىن­دا ءجۇزىپ جۇرگەن بولدى.

م.ق.-م.: زامانالاردىڭ ءۇنسىز ءتىل قاتىس­قاندارى. ءۇنسىز، قۇپيا. سول "وتىز سەگىزىنشى ءسوزىن" الايىقشى. مەن ونى قايتا-قايتا وقيمىن. ادامنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، جان دۇنيەسىنە ءنار بەرەتىن دۇنيە. راس، كەيدە ءتىپتى ەرسى، ءدۇدامال، قيسىنسىز پىكىرلەر دە ايتىلىپ جاتادى.

ن.ا.: ءسىز مۇنىمەن نە ايتپاقسىز؟

م.ق.-م.: كەيدە مىناداي كەپتەر بولادى. ينتەرنەت ارقىلى ارەدىك ءبىر لاقاپتار تاراتىلادى. بەينە ءبىر مەن قازاقستاندا الدەقانداي سوفىلىق مەكتەپتى باسقاراتىن سياقتىمىن. الدەقانداي ءبىر قۇپيا ۇيىمداردا بەلسەنە جۇمىس ىستەيدى ەكەنمىن دەگەن ءتارىزدى. قيسىنسىز سوزدەر، ارينە. راس، مەن سوفىلاردان قالعان مۇرانى وقىدىم. بالكىم، مىنا ءبىر ءسوزىم دوعالداۋ ەستىلەر، ال شىندىعىندا سوفى­لار­دىكى - وقىمىستى يسلام جولى. دەمەك، ول - اقيقاتقا، قۇدايعا، قۇدايدى تانىپ بىلۋگە اپاراتىن جول.

ءبىر وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ كەشەگى اتەيستىك كەڭەس زامانىندا سوفىلىقتىڭ رۋحاني كوزدەرى، ونىڭ مۇسىلمان مادەنيەتىندەگى ءرولى مەن ماڭىزى تۋ­رالى جەتە زەرتتەلمەدى. بۇل تاقىرىپتا اسا كور­نەك­تى شىعىستانۋشى ەۆگەني بەرتەلستەن وزگە ءبىر­دە-ءبىر ادامنىڭ جۇيەلى ەڭبەگىن كورگەن ەمەسپىن.

ال قازىر، سول سوفىلاردىڭ تاماشا ولەڭدەرى ­مەن تەرەڭ ويلى دانالىق سوزدەرى ەۋروپا تىلدەرىنە اۋدارىلا باستاعاندا، بۇل رۋحاني ءداستۇردىڭ جاق­تاستارى دا كوبەيە تۇسكەنىن بايقايمىز. سوفىلىق ءىلىمدى ناسيحاتتاۋ باعىتىندا قىرۋار جۇمىس تىن­دىرىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءبىرى - اعىلشىن ءتىلدى سوفى ىدىرىس شاح. ول وسى سالاداعى اۋدارما ادە­بيەتتى جيناقتاپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرە جۇرە، اعىل­شىن تىلىندە باستىرۋمەن ناتيجەلى تۇردە شۇعىلدانۋدا.

ن.ا.: ءيا، ونىڭ ەڭبەكتەرىن مەن دە بىلەمىن، سولارعا سىلتەمە جاساعان كەزدەرىم دە بار.

م.ق.-م.: قازىرگى كەزدە سوفىلىق شەڭبەرىنىڭ ۇلعايا تۇسكەنى سونداي، ءتىپتى ونىمەن شۇعىل­داناتىن شىعىستانۋشى، ءدىنتانۋشى، سوفىلىق ءىلىمدى زەرت­تەۋشى مامانداردىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ ۇلگەرمەيسىڭ. سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدىڭ ىشىندە عانا مەنىڭ قولىما شۆەد وقىمىستىسى اندرە توردىڭ، ميچيگان ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ا.كنىشتىڭ، وكسفورد پروفەسسورى ا.دج.ار­بەرري­دىڭ، اعىلشىن شى­عىستانۋشىسى دج.تري­مينگەمنىڭ، امەريكالىق في­لوسوفيا دوكتورى لينن ۆيلكوكستىڭ كىتاپتارى ءتۇس­تى. بۇل ءتىزىمدى ءارى قاراي دا سوزا بەرۋگە بولار ەدى.

وسىنىڭ ءبارىن مەن نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ءبىز­دىڭ ابايىمىز ون ءتورت جاسار كەزىندە جەتى بىردەي اسا كورنەكتى سوفى اقىنداردىڭ اتىن تىزبەلەپ ولەڭ جازدى ەمەس پە: فيزۋلي، شامسي، سايحالي، ناۋاي، ساعدي، فيردوۋسي، حافيز اقىن­داردان مەدەت تىلەيتىنى قايدا؟ دەمەك، سولاردىڭ ايتارى دا، شىعارمالارى دا اباي ءۇشىن جارىق جۇلدىزداي، اقىندىق شابىتتىڭ قاينار كوزىندەي كورىنگەن. مىنە وسىدان كەلىپ اباي جانە سۋفيزم دەگەن تىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبى تۋىندايدى. بىراق بۇل - ءوز الدىنا دەربەس ماسەلە.

قايتالاپ ايتايىن، اباي ەۋروپا تىلدەرىن ءبىل­مە­گەنىمەن، اراب-پارسى تىلدەرىنە جەتىك بولعان. بىراق ول تىلدەگىلەردىڭ ءبارىن تالعاۋسىز وقي بەر­مەگەن. ال وسىنىڭ ءوزى تاعى ءبىر جۇمباق. ۇلى سوفى­لاردىڭ وي-پىكىرلەرىن ول دامىتىپ قانا قوي­ماعان. كەيبىر ولەڭ جولدارىن، ءۇزىندى پىكىرلەرىن اينىتپاي قايتالاپ وتىرادى. قىسقاسى، تاعى دا پىسىقتاپ ايتايىن، اقىل-وي الىپتارى زاماندار مەن جەر قاشىقتىعىنا قاراماي، ۇندەسىپ-تىلدەسىپ وتىرعان.

ن.ا.: ەندىگى كەزەك - سىزدىكى، مۇرات مۇحتارۇلى. بۇل جۇمباق تۋرالى نە ايتاسىز؟

م.ءا.: مەنىڭ ويىمشا، اباي ءوزىن تىلسىمعا اينالدىرماقشى ەمەس ەدى. مۇحتار ابرارۇلىمەن كەلى­سەمىن: "مەن سەندەرگە جۇمباقپىن" دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار. اباي اۋەلى سولاي دەپ الادى دا، سونسوڭ "مەن - جۇمباق اداممىن" دەيدى. ونىسى دا ءتۇسى­نىكتى. ءوزىنىڭ ارقالاعان جۇگىن - حالقىن بولاشاق عاسىرلاردىڭ سىنىنا ءازىر ەتۋ مىندەتىن ايقىن سەزىنگەندىكتەن دە اباي ءوزىن تۇسىنەتىن ادامداردىڭ نەعۇرلىم كوپ بولۋىن اڭسادى. مەن قاتەلەسپەسەم، سۋفيزمدە "پاسارۋف" دەگەن ءبىر ۇعىم بار. ونىڭ ءما­نىسى - بولاشاق بۋىننىڭ جۇرەگى مەن ساناسىن بي­لەپ الۋ دەگەن ءسوز. سوعان وراي، پوەزيادا دا، وي ىرعاقتارىندا دا وسى ۇلى مىندەتتى اتقارۋدىڭ ەرەكشە امال-تاسىلدەرى پايدالانىلادى. اباي، بالكىم، وسىنى تۇيسىكپەن بولسا دا، ءىشىنارا سانالى تۇردە دە ءوز ولەڭدەرىندە، اسىرەسە فيلوسوفيالىق ءسوز­دەرىندە پايدالانىپ وتىرعان. بىلايشا ايت­قان­دا، ول ءارتۇرلى ادىستەردى قولدانادى، ادامنىڭ اقىل-سەزىمىنە اسەر ەتۋدىڭ ارقيلى امال-تاسىلدەرىن ىزدەستىرەدى. اقىل-ويدىڭ اباي سەپكەن داندەرى تەز ارادا تامىر تارتىپ وتىر­عان دا، عاسىرلار توعىسىنىڭ وزىندە-اق قازاق زيا­لىلارىنىڭ تاماشا ءبىر شوعىرى پايدا بولعان.

ارينە، تاريحتىڭ حالىقتار تاعدىرىندا وگەيلىك بىلدىرەتىن كەزدەرى دە بولادى....

ن.ا.: "بولادى" عانا ما؟ مەنىڭشە، ول قاشان­دا وگەي. تاريحى جوق حالىقتار باقىتتى دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان. بىراق سول تاريحى جوق حالىقتار قايدا ەكەن؟

م.ءا.: اتاپ ايتساق، حح عاسىر ءبىزدىڭ قازاقتى مىقتاپ تۇرىپ سىلكىلەدى. اباي سونى كورەگەن­دىك­پەن بىلگەن دە، قايتالاپ ايتايىن، وتانداستارىن سوعان ازىرلەپ كەتكەن. مىنە، وسى ورايدا الدىمىزدان تاعى ءبىر جۇمباق شىعادى: سوندا دەيمىن-اۋ، الداعى بولار اپاتتى، دۇنيە تۇيسىگىنىڭ قايعى-قاسىرەتىن جانە دە سول بولاشاق زاماندى قولمەن تۇرعىزۋدىڭ مۇمكىندىگىن ءبىر ءوزىنىڭ بويىنا قالاي سىيعىزعان؟ بۇل ارادا ءبىر عانا ناقتى تاريحي بولمىستى ەمەس، بۇكىل ادامزات الەمىن تۇگەل الىپ ويعا قالاسىڭ.

ن.ا.: دەگەنمەن، الگى ناقتىسى تۋرالى ايتساق شە؟ ايتالىق، سول بولاشاق قازىردىڭ وزىندە ورنا­عان ەكەن، بىراق ول ويلاعانداي جارقىن بولماپتى: شاتتىق ءانى شىرقالىپ جاتسا دا، ول ءاۋ باستان-اق قارا تۇنەگىن الا كەلىپتى. ال قازىر ءتۇپسىز تۇڭ­عيىققا باتىپ كەتكەن كەڭەستىك زاماننىڭ تامتىعى ورنىنا جاڭا ءومىر قۇرىلىپ جاتىر. قۇداي جارىلقاپ، سول بولاشاق اقىلعا سىيىمدى تۇردە دۇپ-دۇرىس جاسالسىن دا، ەل-جۇرتقا قامسىز-قايعىسىز ءومىر سۇرەتىن جاعداي تۋسىن. سوندا مەنىڭ بىلگىم كەلەتىنى، قايتالاپ ايتپايىن، جاڭا مەكەن-جايدىڭ قۇرىلىسىنا اباي قاي مولشەردە قاتىسا الار ەدى؟ باسقاشا ايتقاندا، سول جاڭا تۇرمىسقا قازاقتار قانشالىقتى جاقىنداپ كەلدى؟

م.ءا.: ءسىز ءبىر سوزىڭىزدە مۇحتار ابرارۇلى ەكەۋىمىزدىڭ جولىمىز بولعان دەپ ەدىڭىز. سولاي دا شىعار. ال بىراق اباي - بارشا قازاقتىڭ يگىلىگى، سوندىقتان ونىڭ مۇراسىن ساقتاي بىلگەن ادامداردىڭ بارىنە باس يۋ كەرەك. بالكىم، مۇنى جۇرت تۇگەل تۇسىنە بەرمەس، بىراق قازاق اتاۋلىنىڭ ءبارى سەزەتىنى كامىل. اباي ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىزبەن ايىرعىسىز ءبىرتۇتاس. ودان دا اسىرىپ ايتساق، ول ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى قالىپتاستىردى، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزدىڭ تىكەلەي جاۋابى - ول ءالى دە سونى قالىپتاستىرىپ جاتىر.

ابايدى كەڭ تىنىستى، ايدىن شالقار داستان دەرسىڭ. ودان اركىم وزىنە كەرەگىن الادى. اسقار تاۋدى ەكىنىڭ ءبىرى ءوز كوشىنە تيەپ، ءبىرجولا كوتەرىپ اكەتە المايدى، اكەتپەك تۇگىل وعان ءتۇپ-تۇگەل كوز جەتكىزە دە الماس. بىراق ونىڭ ولەڭىن الادى، ەندى بىرەۋى اتالى سوزدەرىن پايدالانادى، ءۇشىنشىسى ۇلاعاتتى ءىلىمىن يگەرەدى، ءتورتىنشى بىرەۋلەر يمانىنا ۇيىيدى.

م.ق.-م.: ءبىز ءاردايىم ونىڭ جاڭا قىرلارىن جارقىراتا اشامىز، سوزدەرىنە مۇلگيمىز. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. ونىڭ ء"بىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققانى تۋرالى" دەيتىن عىلىمي وچەركى بار. وندا "قازاق" دەگەن اتاۋدىڭ ءوزى قايدان شىققانىن دىتتەي كەلىپ، حالقىمىزدىڭ بۇكىل ءوسىپ-ءونۋ تاريحىنا تالداۋ جاسايدى. قارا سوزدەرى، راس، ونشا كوپ ەمەس. بىراق ءسوز بولعاندا قانداي-اۋ! سوناۋ ءحىح عاسىردىڭ اياق كەزىندە اباي قىرۋار تاريحي فاكتىلەردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزگەن. زەرتتەۋشىلەرىمىز سولاردى وي جۇزىندە ەندى عانا يگەرىپ جاتىر. بايقايسىز با؟

ن.ا.: ءيا، عاسىردان استام بۇرىنعى كەشە عانا بولعان ءىس ەمەس قوي.

م.ق.-م.: ال ول زەرتتەۋشىلەرىمىز - تاماشا ماماندار، بايسالدى بىلىكتىلەر، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وڭكەي ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن، اراب، پارسى، قىتاي تىلدەرىنە جەتىك ادامدار.

دەمەك، اباي بۇل تۇستا رۋحتىڭ عانا ەمەس، ءبىلىم-پاراساتتىڭ دا جولاشارى بولىپ كورىنەدى. ءبىز وعان ءاردايىم قۋىپ جەتسەك دەيمىز دە، سول ساپا­ردا ءوزى­مىزدى دە اشىپ، جاڭعىرتىپ، تولىقتىرىپ وتىرامىز.

ن.ا.: ناتىندە، اباي ۇنەمى تولىسىپ، قالىپ­تاسا بەرەتىن تۇلعا بولدى عوي. سولاي ما؟ ايتقان­داي-اق، سىزدەردىڭ بىرەگەي اسىل تۇلعا اباي ءجونىن­دەگى سوزدەرىڭىزدى تىڭداپ وتىرعاندا ماعان ءبىر وي كەلەدى. سىزدەردىڭ دانىشپاندارىڭىز شەكسپير سياقتى نەشە ءتۇرلى الىپ-قاشپا سوزدەردىڭ قۇربانى بولماعان ەكەن. ال شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ولاردىڭ ەكەۋى دە ۇقساس ورتادان شىعىپ، اتاقتى بولعان عوي. اناۋ دا - پروۆينتسيالىق شارۋانىڭ بالاسى. سويتە تۇرىپ، ماڭگى ولمەيتىن ساحنالىق شىعارمالار مەن مارجانداي سۇلۋ ولەڭ جولدارىن تۋعىزعان. ال بەكوننىڭ نەمەسە، ايتالىق، گراف ساۋتگەمپتوننىڭ ءجونى ءبىر باسقا.

م.ق.-م.: شولوحوۆ جونىندە دە سونى ايتۋعا بولار ەدى.

ن.ا.: جوق، قايتكەنمەن دە تۇلعالارى ءارتۇرلى، ونىڭ ۇستىنە شولوحوۆ دەگەن ءوز زامانداسىمىز عوي، ونىڭ اقيقاتىنا جەتۋ وڭاي. بىراق، ارىلەپ كەل­گەندە، بۇل جەردە دە ءبىر ىلگەشەكتەر بار. ءجا، بۇل ءجونى بولەك اڭگىمە. وعان كوڭىلىمىز الاڭ بولماسىن. ەندى مۇرات مۇحتارۇلى كوتەرگەن ماسەلەگە: اباي جانە قازاق زيالىلارىنىڭ العاشقى ۇرپاعى جايىنا كەلەيىك. سىزدەر قالاي ويلايسىزدار، سول الاشوردا كوسەمدەرى مەن ابايدىڭ اراسىندا ىشتەي تۋىستىق بولدى ما؟ ۋاقىت جاعىنان ولار ابايعا وتە جاقىن تۇر، كەيبىرەۋلەرى تۇستاس تا بولدى. سولاردا مەزگىل جاعىنان عانا ەمەس، رۋحاني جاعىنان دا بايلانىس بار ما ەدى؟ الاششىلار وزدەرىنىڭ اقىل-وي قىزمەتىندە، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋ جونىندەگى پراكتيكالىق ىستەرىندە ابايدىڭ مۇراسىنا، ونىڭ اقىندىق قانا ەمەس، فيلوسوفيالىق قۇندىلىقتارىنا دا سانالى تۇردە سۇيەندى مە، الدە ولارى جاي عانا ستيحيالىق ماشىق قانا ما ەدى؟

م.ق.-م.: بۇل - قيىن دا كۇردەلى ماسەلە، وعان از سوزبەن جاۋاپ بەرە المايسىڭ. دەگەنمەن، ىقشامداپ ايتساق، ول بىلاي: الاشورداشىلار، كەم دەگەندە ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى تىكەلەي ابايدىڭ قاناتى استىندا ءوستى، سونىمەن ورتاق ءبىر اۋادان تى­نىستادى. مىسالى، جاقىپ اقباەۆ اباي اۋىلى­نا جاقىن ماڭدا دۇنيەگە كەلدى. ءالىمحان ەرمەكوۆ تە قارقارالى وڭىرىنەن. اباي شىعارمالارى ول كەزدە ءالى جارىق كورمەگەن، بىراق اتاعى بۇكىل قىر ەلىندە دۇرىلدەپ تۇردى. جاقىن ماڭىنداعىلارعا اسىرەسە ەتەنە بولدى. دەمەك، بۇكىل ەل بولىپ اباي مەكتەبىنەن ءدارىس الدى دەسە بولادى. ال ەندى وقىمادى دەگەنگە كەلسەك... قىر ەلىندە جازبا سوزدەن گورى اۋىزشا ءسوز وتىمدىرەك كەلەدى جانە ول كەزدە قازاقتىڭ ءبارى بىردەي حات تانىمايدى (ال ورىس ءتىلىن بىلەتىندەرى ون پايىزعا دا جەتپەيدى).

ارينە، اڭگىمە جەر جاعدايىنىڭ الىس-جاقىن­دى­عىندا ەمەس. اباي ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، ماعجان جۇماباەۆتىڭ رۋحاني جانە اقىل-پاراساتتىق جاعىنان قالىپ­تاسۋىنا وراسان زور ىقپال ەتتى. ال ماعجان جۇماباەۆ جالپى ابايدىڭ تىكەلەي ميراسقورى، ونىڭ اقىندىق مەكتەبىن ءارى قاراي جالعاستىرۋشى بولعان. ءاليحان - اباي مۇراسىن العاش رەت كىتاپ ەتىپ باستىرعان ادام. مەن الاشوردا تاريحىمەن كوپ شۇعىلداندىم، سوندىقتان...

ن.ا.: سونى بىلگەندىكتەن سۇراپ وتىرمىن.

م.ق-م.: سەنىممەن بىلاي دەپ ايتا الامىن: اباي پوەزياسى، ونىڭ "عاقليا سوزدەرى", بۇكىل ءومىرى، وسيەتتەرى الاششىلار ءۇشىن شامشىراق، باعدارشام سەكىلدى بولدى. بۇل ارادا تىكەلەي ۇندەستىكتىڭ كوپتىگى سونداي، قۇددى ولار ۇستازىنىڭ داۋىستاپ ايتقان سوزدەرىن تىكەلەي قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرعانداي اسەر بەرەدى.

كەڭەس يدەولوگتارى الاشورداشىلاردى بۋرجۋا­زيا­لىق ۇلتشىلدار، عاسىر يدەيالارىنا جات كورسو­قىرلار دەپ ايىپتادى، تاقپاعان كىنالارى جوق. سوراقىلىق! كەرىسىنشە، ولار توماعا تۇيىقتىققا مۇلدە جات، كوزدەرى اشىق، وقىعان ادامدار ەدى. ۇلتتىق وقشاۋلىقتى دا بىلمەيتىن. مەن ولاردى ءوز زامانىنىڭ جيىنتىقتى، امبەباپ شوقانى دەپ اتار ەدىم. ءا.بوكەيحانوۆ سانكت-پەتەربۋرگتىڭ ورمان-تەحنيكالىق ينستيتۋتىن، ج.اقباەۆ، م.شو­قاي، ر.مارسەكوۆتەر - سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن، م.تىنىشباەۆ - سانكت-پەتەربۋرگتەگى ترانسپورت ين­جەنەرلەرى ينستيتۋتىن، ح.دوسمۇحامبەتوۆ - سون­داعى اسكەري-مەديتسينا اكادەمياسىن، ءا.ەر­مەكوۆ - تومسكى تەح­نولوگيا ۋنيۆەرسيتەتىن، ح.عاب­باسوۆ - ماسكەۋ مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسي­تەتىن، س.امانجولوۆ، ا.ءبىرىم­جانوۆ، ۋ.تاناشەۆتەر - قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. وسى توپتاعى ەڭ جاسى كىشىسى مولدانياز بەكىموۆ - قازانداعى يۋنكەرلەر ۋچيلي­ششەسىنىڭ تۇلەگى. ايتقانداي-اق، ول پۋشكيننىڭ "كاپيتان قىزىن" ەڭ ءبىرىنشى بولىپ اۋدارعان. ەزىلگەن وتار اي­ماقتان شىققان وسىناۋ جاس رومانتيكتەر اعار­تۋشىلىق ارماننىڭ جەتەگىمەن رەسەيدىڭ باستى-باستى قالالارىنا بارىپ، رەسەي مەن ەۋروپانىڭ مادەنيەتىنەن سۋسىنداعان، سولاردىڭ ءتىلىن ءۇي­رەن­گەن. ولار تۋعان دالانىڭ شىنايى پاتريوتتارى ەدى...

م.ءا.: وسى ورايدا تاعى ءبىر ءسوز: ءبىزدىڭ قازىرگى مەكەندەپ وتىرعان جەرلەرىمىز - ناق سول الاششىلاردىڭ ارقاسىندا قول جەتكەن ولجامىز. وتە ءبىلىمدى وقىعاندارىمىز قازاقستان كۇنى بۇگىن­گى شەكارادا ءومىر سۇرگەنىن داۋسىز دەرەكتەر­مەن دالەلدەپ، قورعاپ قالدى. ۇلتتىڭ تاريحىنداعى ولاردىڭ تىندىرعان ۇلى ىستەرىن تۇبەگەيلى باعالاۋ الداعى بولاشاقتىڭ مىندەتى دەپ ويلايمىن.

م.ق.-م.: ...سونىمەن بىرگە ولار ورىستىڭ دا پات­ريوتتارى بولدى. بىراق ورىستىڭ وقۋىن وقىپ، ەلگە قايتقاندا ولاردىڭ كورگەنى نە ەدى؟ ولاردىڭ كور­گەنى - جەرگىلىكتى توپاس شەنەۋنىكتەردىڭ زور­لىق-زومبىلىقتارى، جەرگىلىكتى حالىقتى "بۇرا­تانا" دەپ قورلاۋى بولدى. ولار ءتىپتى وزدەرىنىڭ بويىنداعى بىلىمدەرىن دە ىسكە اسىرا المادى. ونداي جاعدايدا رەسەي مەملەكەتىنىڭ ازاماتىمىز دەپ ايتۋعا دا اۋىزدارى بارمادى، بويلارىنا ءسىڭ­گەن ورىس پاتريوتى دەگەن سەزىمدەرى دە اياقسىز قال­دى. وسى جايتتەر "اباي جولى" رومانىنىڭ ەپي­زود­تارىندا تاماشا كورسەتىلگەن. ونىڭ ۇلى ءابدى­راحمان ميحايلوۆ ارتيللەريا ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ، پەتەربۋرگتەن ەلگە قايتقاندا ءحالى مۇشكىل بولعان.

ن.ا.: راستى راس دەۋ كەرەك. جاقىندى جاتقا اينالدىرۋعا كەلگەندە شەبەرمىز عوي. ونداي "ونەرگە" جەتىلگەنبىز.

م.ق-م.: جاقىپ اقباەۆ نىسپىسىن ءۇشىنشى رەت اتايىن. ونىڭ ماگيسترلىق جۇمىسىنا جەتەكشىلىك ەتكەن وزگە ەمەس، سانكت-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ادولف حريستيانوۆيچ گولستەننىڭ ناق ءوزى بولعان. ەندى ويلاپ قاراڭىز - اسپان الەمىندەگى وليمپتەن ءتۇسىپ، وراسان زور يمپەريانىڭ قاراڭعى ءبىر شەت ايماعىنان كەلگەن جىگىتكە جولداما بەرەتىن سول ەكەن: جىگىتىم، ءسىزدىڭ بولاشاعىڭىز ءتاۋىر ەكەن، دەيدى. ايتقانداي-اق اقباەۆ قازاقتاردىڭ وتباسىلىق-نەكەلىك پراۆولارى جونىندەگى ماگيسترلىق جۇمىسىن تاماشا قورعاپ شىعادى دا، قۇستاي ۇشىپ ەلىنە قايتادى. بىراق، امال نە، جوعارىدا ايتقانىمداي، بۇل جەردە ول ەشكىمگە قاجەت بولماي شىعادى. بۇدان 5 جىل بۇرىن، پەتەربۋرگكە اتتانعان كەزدەگى قورلىقتى قايىرا باستان كەشەدى.

17-ءشى جىلدىڭ توڭكەرىسى بۇرق ەتكەندە اقباەۆ تا، ونىڭ جولداستارى دا قىزىلدار مەن اقتاردىڭ ەشقايسىسىن جاقتامايدى. بىرەۋلەر انىق تۇسىنگەن شىعار، كەيبىرەۋلەر، بالكىم تۇيسىك­پەن سەزىنگەن شىعار، اقتار مەن قىزىلداردىڭ قاي-قايسىسىنا دا ۇلتتىق مادەنيەت تاعدىرى قاجەت بولماي شىقتى. ەكى جاقتىڭ دا باسشىلارى وزدەرىنىڭ تار ءورىستى مۇددەلەرىن بەتكە ۇستاپ شىقتى. ال مۇنىڭ ءوزى تۋعان ءۇيدىڭ تۇڭلىگىن كەسكىلەپ، ءبىرجولا تالقانداۋمەن بىردەي ەدى.

ونىڭ ۇستىنە الاشورداشىلار پسيحولوگيالىق سيپاتتى تاعى ءبىر قيىنشىلىققا تاپ بولدى. ءاري­نە، ولاردىڭ ءبارى بىردەي قىر ەلىندە سىي-قۇرمەتكە يە بولا قويماعان، وتانداستارىنىڭ وزدەرى دە ولارعا ءارتۇرلى پيعىل ءبىلدىرىپ ەدى. بىرەۋلەر بۇل ادامداردى ءدىنسىز، ورىسشىل، ۇلى دەرجاۆاشىل، ورىس يدەيالارىن تاراتۋشى دەپ قابىلداسا، ەندى بىرەۋلەرى ەلگە باتىستىڭ ءومىر سالتىن تىقپالاي­تىن، باتىستىڭ قۇندىلىقتارىن، سونىڭ فيلو­سوفياسى مەن مادەنيەتىن تاراتۋشىلار دەپ ءبىلدى.

وسىنداي توتەنشە قيىن جاعدايدا الاشور­دا­شىلارعا الدەبىر داۋسىز بەدەل، ىقپالدى ەسىم، بارلىق قازاقتارعا، ولاردىڭ وقىعاندارى مەن شالا ساۋاتتىلارىنا دا، بايلارى مەن كەدەيلەرىنە دە بىردەي ۇعىمدى نىسان كەرەك بولدى.

ونداي ءوتىمدى بەدەل اباي ەدى.

ءسوز جوق، ول - وزدەرىنىكى، وسى ولكەدە، مىنا ادامداردىڭ اراسىندا تۇرادى، سولاردىڭ جاندى سىزداتقان دەرتى ەدى.

ال سونىمەن بىرگە اباي شىعىستىڭ ۇلى پوەزياسى مەن فيلوسوفيالىق ءبىلىم-ۇعىمدارىنىڭ مۇراگەرى بولاتىن.

ول - رەسەيدىڭ ازاماتى، ەڭ تاڭداۋلى ورىس اقىندارىنىڭ اۋدارماشىسى. مۇنداعى وتارشىل اكىمشىلىكتىڭ نادان شەنەۋنىكتەرىنەن حالىققا الدەقايدا جاقىن تۇرعان ادام.

جانە سونىمەن بىرگە ول - باتىستىڭ ادامى، سو­نىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ سۇحباتتاس ارىپتەسى. ال مىنا شەنەۋنىكتەر ونىڭ اتى-ءجونىن ءتىپتى ەستىپ كورمەگەن.

قىسقاسىن ايتقاندا، ءبىر ءوزىنىڭ بويىنا بۇكىل الەمدى سىيعىزعان قۋاتتى تۇلعا، ال ونى الاش­شى­لار دا تۋعان دالانىڭ قادىرلى ءبىر بولشەگى دەپ ۇقتى.

سوندىقتان دا ولاردىڭ بۇل تاڭداۋى وتە ءدال، قاپىسىز دۇرىس ەدى، اباي ءالى دە ۇزاعىراق ءومىر ءسۇر­گەن بولسا، ءسوزسىز الاشوردا سەزىنىڭ جانە جالپى وسى قوزعالىستىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولىپ شىعار ەدى (ويتكەنى ونىڭ بالالارى دا سوعان قوسىلىپ، سول ءۇشىن اسىرەسە تۇراعۇل قاتتى قۋعىنعا ۇشىراعان). 1917 جىلدان كەيىن ونىڭ اتىمەن جۋرنال شىعا باس­تاعانى تەگىن ەمەس-ءتى. ونى سول كەزدەگى الاش­وردانىڭ ءىرى ەكى ساناگەرى، جاپ-جاس مۇحتار اۋەزوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باسقارىپ شىققان.

جالپى ايتقاندا، اباي مەن الاش ەگىز دەپ ايتارلىقتاي، ءبىر-بىرىنە وتە جاقىن ۇعىمدار.

م.ءا.: وسىناۋ شابىتتى سوزدەرگە مەنىڭ قوسىپ-الارىم شامالى.

تەك ءبىر از عانا سوزدەردى قوسايىن، مەنىڭ ويىم­شا، الاششىلار ابايمەن ەكى مارتە كەزدەس­كەن. ءبىرىنشىسىن شامامەن ەكى عاسىردىڭ توعىسقان كەزى دەۋگە بولار ەدى: ول كەزدە ولار ابايدىڭ ولەڭدەرىمەن، اندەرىمەن تىكەلەي جاناستى، بەينەتقور ۋاعىزشىنىڭ بۇكىل ومىرىنە تاياۋ كەلدى. سولار ارقىلى بۇكىل قىر ەلى اباي ايتقان ۇرانعا ءۇن قوستى، اباي قۇشتارلىعىن، اسىرەسە ونىڭ عى­لىم-بىلىمگە قۇشتارلىعىن ءوز بويلارىنا ءسىڭىردى. جاديتشىلەردىڭ رۋحاني مۇراگەرى بولعان اباي جۇرتقا ادامگەرشىلىك تاربيە بەرۋدەگى، ولاردىڭ ءدۇ­نيەگە كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋداعى عىلىم-ءبى­لىم­نىڭ اتقاراتىن ءرولىن وزگەلەردەن ارتىق ءتۇسىندى.

ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا ءتىپتى شارۋالارى قوڭتورعاي قازاقتاردىڭ وزدەرى دە تيىن-تەبەندەپ قاراجات جيناپ، بالالارىن وقۋعا بەردى. ءجاسوسپىرىم ۇرپاقتارعا ارنالىپ بۇكىل جەتىسۋ ولكەسىندە، تورعاي وبلىسىندا مەكتەپتەر اشىلدى. وسى تۇستا الاششىلار اباي يدەيالارىنىڭ تاراتۋشىلارى رەتىندە بوي كورسەتتى. وسىنداي سەبەپ-سالدارلى بايلانىس، مۇحتار ابرارۇلى ايتقانداي، كوزگە كوش جەردەن كورىنەتىن ەدى.

ەكىنشى كەزدەسۋ قوزعالىس تالقاندالعاننان كەيىن بولدى. سوۆەت وكىمەتى ساياسي پارتيا رەتىندەگى الاشوردانىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن سۋ سەپكەندەي باس­تى. ونىڭ باسشىلارى ەندى تاشكەنتكە جينالىپ، سول باسقوسۋدا الداعى ءىس-قيمىلدىڭ تاكتيكاسى بەلگىلەندى، وسىنداي قيىن-قىستاۋ جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ رەتىندە اعارتۋ­شى­لىق يدەيالارى قايتادان الدىڭعى ورىنعا شىقتى، ونى اسىرەسە احمەت بايتۇرسىنوۆ قىزۋ قورعادى. قايتادان دەيتىنىمىز، مەنىڭ جوعارىدا ايتقانىمداي، الاششىلار جۇمىستى العاشىندا وسىدان باستاعان، ساياساتقا سودان كەيىن كوشكەن. وسى زاڭدىلىق بولىپ كو­رىن­گەن. ويتكەنى، قىزۋ قيمىل مەن باتىل شابۋىل­دىڭ ادامدارى ەڭ الدىمەن وتانداستارىن بولاشاق ايقاستارعا ازىرلەۋگە ءتيىس بولدى. مىنە ەندى جارقىن ارماندار مەن ۇكىلى ۇمىتتەر كۇل-تالقان بولعان كەزدە شۇعىل شابۋىلدىڭ ءساتى بولمايتىن. سون­دىق­تان ولار وزدەرىن-وزدەرى تەجەپ، كۇش-قۋاتتارىن ساق­تاۋعا، بايىپتى اعارتۋ جۇمىستارىن جانداندىرۋعا ءتيىس بولدى. وعان كەرەكتى وقۋ-قۇرالدار تۋرالى، ءتىلدى مەڭگەرۋ، قازاقتىڭ انا تىلىندەگى ادەبيەتتى دامىتۋ ىستەرىنە بەت بۇردى.

ارينە، بۇل ىستە اباي تاعى دا اقىلشى جانە كوشباسشى بولۋعا ءتيىس ەدى. بۇل تۇستا "تاعى دا" دەۋدىڭ جانە رەتى جوق، ويتكەنى بۇل ارقاشاندا سولاي بولاتىن جانە سولاي بولىپ قالا بەرمەك. سوندا ميراسقورلىقتىڭ مىناداي تىزبەگى جاسالار ەدى: اباي مەن الاشوردا، سودان كەيىن ءبىز جانە بىزدەن كەيىنگىلەر.

م.ق.-م.: مەن جانە ءبىر-ەكى ءسوز قوسايىن. ءبىزدىڭ ەسىمىزدە مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆ وكىمەتتەن كەشىرىم سۇراپ، "مالىمدەمە" دەيتىن بىردەنە جازدى دەيتىن قاۋەسەت بار عوي...

ن.ا.: مەنىڭ مۇحتار اۋەزوۆ جونىندەگى كىتابىمدا جازعانىمداي، رايدان قايتتى دەگەن بۇل سوزدە ءجاي ءبىر راسىمدىك قانا سيپات بولعان. ءتىپتى تەاتر كورىنىسى دەسە دە بولعانداي. ول قويىلىمعا ەكى جاق بىردەي قاتىناسقان: "كۇنالىلەر" ءمۇلايىمسىپ، توستەرىن ۇرسا، قازىلار سوعان سەندىك دەگەن راي تانىتادى.

م.ق.-م.: مەيلى، سولاي-اق بولسىن، مەنىڭ قازىرگى ايتپاعىم باسقا نارسە. "مالىمدەمەدە" "بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق" قاتەلەر دەيتىن ءبىر سوزدەر بار. بۇل تەگىندە ەرمەكوۆكە قاتىستى بولسا كەرەك، ويتكەنى ول تومسكىدە وقىپ جۇرگەندە، ءبىر كەزدەگى شوقاننىڭ دوسى - گريگوري ءپوتانيننىڭ بەدەلى كۇشتى بولعان. سول الپىسىنشى جىلدارداعى رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ ءبىرى ەدى. ەرمەكوۆ سونىمەن بىرگە ءپوتانيننىڭ دوسى، ديسسيدەنتتىك كوزقاراسى بار نيكولاي يادرينتسەۆ دەگەن تاعى ءبىر كىسىنىڭ اتىن اتايدى. ەرمەكوۆ تۋرا بىلاي دەپ جازادى: ءبىز يادرينتسەۆتىڭ "وتار رەتىندەگى ءسىبىر" دەگەن كىتابىمەن تاربيەلەنىپ جۇردىك. سوندا ول كىمنىڭ وتارى؟ البەتتە، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارى. مىنە، ءبىز سول وتارشىلدىق ساياساتقا قارسى كۇرەستىك، دەيدى "مالىمدەمەنىڭ" اۆتورلارى، سەبەبى، ءبىزدىڭ ويىمىز­شا، جاڭا وكىمەت وعان قارسى باتىل كۇرەسە الماي وتىرعان سەكىلدى كورىندى. ال وسى كۇرەستىڭ بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق بۇرىلىسقا ءتۇسىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. تەگىندە، بۇل جەردە مىناداي تۇسپال بار: ءبىز قاتەلەستىك، بىراق بۇل اق نيەتتەن تۋعان قاتەلەسۋ ەدى.

ن.ا.: جارايدى، سۇم زامان تۋدىرعان بۇل ويىن­دار مەن تۇسپالداردى قويا تۇرايىق. ولار ءوز زاما­نىمەن بىرگە كەتكەن بولار. ودان گورى قىمبا­تىراققا تۇسكەن قازىرگى ومىرگە ورالايىقشى. ونىڭ دا ءوز دەرتتەرى مەن شەشىلمەگەن ماسەلەلەرى بار عوي.

سىزدەردىڭ بىرەۋلەرىڭىز بەينەلى تۇردە بولسا دا اباي قازاقتاردى قۇتقارۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن دەگەن ءبىر پىكىر ايتتىڭىزدار، ونسىز دۇنيەجۇزىلىك بۇرقاسىندا ولار حالىق رەتىندە جوعالىپ كەتۋى ىقتيمال ەدى دەگەن ەمەۋرىن بىلدىردىڭىزدەر. سول ورايدا تولستويدىڭ اركىم ءوزىنىڭ وزىندىگىن ساقتاۋعا ءتيىس دەگەن ءسوزىن تىلگە تيەك ەتتى. ەكىنشى بىرەۋىڭىز ابايدى پاتريارح، ۇلتتىق پايعامبار، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ كوسەمى دەپ اتادىڭىزدار.

ادەمى-اق سوزدەر! بىراق سول پاتريارح ءوز وتان­داس­تارىنا تىم اياۋسىز، قاتال بولعان عوي. اشىعىن ايتسام، مەن ءوز حالقىنا مۇنشالىقتى اششى، مۇنشالىقتى كەكتى سوزدەر ايتقاندى بىلە بەر­مەيمىن. ابايدىڭ قازاقتار جونىندەگى قاتالدىعىنا قاراعاندا ورىستىڭ چااداەۆى الدەقايدا مەيىربان كورىنەتىن سياقتى.

بۇل ويىمنىڭ قانشالىقتى ءادىل ەكەنىن بىلمەيمىن، بىراق مىناداي ءبىر ساۋال قويعىم كەلەدى:

بىرىنشىدەن، بۇل سياقتى ءيىنى قاتتى ءوزارا سىندى ابايدىڭ ءوز زامانداستارى قالاي قابىلدا­دى ەكەن؟ جاندارىنا تيگەن-اق شىعار، سوندىقتان سۇراقتى باسقاشا قويايىن: اقىن مەن بۇقارا حالىقتىڭ اراسىنا شىركەۋ بولعان وسى ەمەس پە ەكەن، "جۇمباقتىڭ" شەشىمىن قيىنداتىپ تۇرعان دا وسى ءجايت ەمەس پە ەدى؟

ەكىنشى سۇراق. قابىردىڭ قۇلپىتاسىنداي ءزىلماۋىر وسى كىناعا ابايدىڭ ەمەس، ءبىزدىڭ ءوز زامانداستارىمىز قالاي قارايدى؟ ينتەرنەتتى ارا­لاپ وتىرىپ، بىردە وسى ماسەلەنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعانىن كوردىم. ينتەرنەت جەلىسىندە وسى ءجايت ءتىپتى كەڭىنەن قوزعالىپتى. وعان قاتىسۋشىلار - ءۇش قازاق. ءسوز ساپتاۋلارىنا قاراعاندا، ءسوز سايىس سەكىلدى، بىراق جالپى اڭگىمە سارىندارىندا ورتاق ءبىر اشۋ-ىزا بار سياقتى. "وسى اباي ىلعيدا بىزگە نەگە تيىسە بەرەدى، دۇنيەدەگى ەڭ سورلى حالىق ءبىز بولىپپىز با؟" دەگەندەي.

وسىعان سىزدەر قالاي قارايسىزدار؟

م.ق.-م.: مۇنداي جاعدايعا مەن دە ۇشىراس­قانمىن. نەمەنە، دەيدى ولار، دۇنيەنىڭ قورى ءبىز بە ەكەنبىز؟ ىلعي ءبىزدى جەرلەيدى، ال ورىستاردا كەم­شىلىك جوق پا ەكەن؟ انگلوساكستەردە شە؟ ەۆرەي­لەردە شە؟ كوزگە شىققان سۇيەل ءبىز بولىپپىز با؟

ن.ا.: باسە-باسە، سول نەلىكتەن؟

م.ق.-م.: مەنىڭ ويىمشا، بۇل مەيلىنشە ءۇستىرت سۇراقتار. ولار سول ادامداردىڭ ابايدى تۇسىنبە­گەن­دىگىن كورسەتەدى. ياعني ولار ابايدى دۇرىس وقي الما­عان. مەن بىردە ونى ۇلتتىڭ اكەسى دەدىم. بالا­لارىن اكەدەن ارتىق كىم بىلەدى، سىزدەر ايتاسىزدار عوي: "بالام، ىشكىلىككە اۋەس بولما، ەسىرتكىدەن اۋلاق ءجۇر، جامان ادەتكە بوي ۇيرەتپە، - دەيسىزدەر عوي. ابايدا دا سول، ونىڭ بالالارى - تۇتاس حالقى. سوندىقتان ول الەمدە ءوز حالقى جونىندە جامان اتاق تاراپ كەتپەسىن دەپ الگىندەي تەرىس قىلىق­تار­دان، ءجونسىز ويلاردان ساقتان­دىرادى. ابايدىڭ  فيلوسوفيالىق-پەداگوگيكالىق سارىندا ءبىر كەرەمەت ولەڭى بار. وندا اقىن دۇنيەنى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى: جاقسىلىق پەن جاماندىق، زۇلىمدىق پەن ماحاببات، قادىر-قاسيەت پەن جامان مىنەزدەر جانە ت.ب. تۋرالى ايتادى. قازاق تىلىندە ول ولەڭ مىناداي بولىپ كەلەدى:

وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،

ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق -

بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز.

تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،

قاناعات، راقىم، ويلاپ قوي -

بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز.

قىسقاسى، بەس جاقسى قاسيەتتى الديلە، دامىت، ال بەس تەرىس مىنەزدەن ارىل.

ال ولاي بولسا، دانانىڭ سول وسيەتىنە ادال بولايىق، كۇلكىلى جاعدايعا ۇشىراپ، بالالارشا تورسيىپ جۇرمەيىك. اباي وسى ماسەلەدە دە بىزگە ۇلكەن ءدارىس بەرىپ وتىر. ءوز باسىنىڭ كەمشىلىك­تەرىن دە ول جاسىرماي ايتقان: "ات شابا الماس ءمى­نىمنەن" دەۋى سوندىقتان.

ن.ا.: ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز دۇرىس، ابايدىڭ ءسوزى، ەڭ الدىمەن ءوزارا سىنعا جاتادى.

م.ق.-م.: بۇدان وزگەشە ءبىر ءجايت - بىزدە قازا­عى بار، قازاق ەمەسى بار، نيگيليستەر پايدا بولدى. ولار ابايدىڭ اتىن ساۋداعا سالىپ، وزدەرىن وزدەرى سورا­قى­لىقپەن سوققىلاۋدى  دارەجە كورەدى. وندايلارعا مەنىڭ ايتارىم: "قازاقتاردى وسىنشا عايباتتاۋعا قانداي قاقىلارىڭ بار؟ ابايدى اۋىز­عا الماس بۇرىن دۇرىستاپ وقىپ الىڭدار، سونسوڭ اكەنىڭ ىستەگەنىن بالاسى ىستەمەس بولار", دەيمىن.

ءبىر ءتاۋىرى - بۇل سياقتى ءوزىن-ءوزى اسپەتتەۋ­شىلەر دە، ءوزىن-ءوزى داتتاۋشىلار دا كوپ ەمەس.

مۇسا پايعامبار ءوزىنىڭ حالقىن نەگە قىرىق جىل بويى قۋ مەديەن شولدە قاڭعىرتىپ ءجۇردى. سونداعى ونىڭ ماقساتى قۇلدىق سانا مەن قۇلدىق ادەتتەردەن ادا جاڭا بۋىن ءوسىرۋ بولاتىن.

بىزدە دە قازىر سونداي جاڭا ۇرپاق ءوسىپ قالىپ­تاستى: وقىعان، جان-جاقتى ءبىلىمى بار جاندار. بۇرىندارى ءبىزدىڭ جاستار گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اتىن عانا ەستۋشى ەدى. قازىر قازاقستاندا سونى ءبىتىرىپ كەلىپ، ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جۇزدەگەن جاستار بار. ءتىپتى ولار وزدەرىنىڭ كلۋبىن دا ۇيىم­داستىرىپ العان. بۇل جەردە پرەزيدەنتىمىزدىڭ "بولا­شاق" باعدارلاماسىن ايتپاسا دا بولار ەدى، بىراق سول بويىنشا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ۋنيۆەرسيتەت­تە­رىندە بەس مىڭداي جاستارىمىز وقىپ جۇرگەنىن نە­سىنە جاسىرامىز! ال مەملەكەتتىڭ كومەگىنە مۇقتاج بولمايتىن اۋقاتتى ادامداردىڭ قاتارى دا جەت­كىلىكتى. بۇل جايىندا ءبىز مۇرات مۇحتارۇلىمەن جاقىندا عانا اڭگىمەلەسكەنبىز. ال سونداعى وقى­مىستى جاستار اباي سوزدەرىن ۇلكەن جاۋاپكەر­شىلىكپەن سانالى تۇردە، اكە سوزىندەي قاستەرلەپ قابىلدايدى.

ن.ا.: بۇل جەردە اڭگىمەنىڭ بارىسىنا قاراي كەيبىر دالدىكتەر قاجەت بولاتىن سياقتى. بىراق، الدىمەن مۇرات مۇحتارۇلىنىڭ ءسوزىن تىڭداپ كورەيىك، بالكىم، سول اڭگىمەدەن مەنىڭ سۇراقتارىما دا جاۋاپ تابىلىپ قالار.

م.ءا.: بايقايسىزدار ما، بۇگىن مەن ءوزىمدى ەكىنشى قاتارداعى اڭشىلارداي سەزىنىپ وتىرمىن.

ن.ا.: ولاي بولسا، بۇل - اڭگىمەمىزدىڭ باستاۋشىسى رەتىندەگى مەنىڭ قاتەلىگىم. كەشىرىم وتىنەمىن، قابىل الىڭىز.

م.ءا.: جوق-ا، ءبارى دۇرىس. ءسىرا، بۇل سياقتى سۇحباتقا مەنىڭ ۇقىپتىراق دايىندالۋىم كەرەك ەكەن. دەگەنمەن، سىن، ءوزارا سىن رەتىندە تاعى ءبىر­دەڭەلەر ايتقىم كەلەدى. قىر ەلىندە بۇل جاڭالىق ەمەس، ءتىپتى، مەن ايتار ەدىم، بۇل باعىتتا "دۇشپان كۇل­دىرىپ ايتادى، دوس جىلاتىپ ايتادى" دەگەن ماقال دا بار.

ن.ا.: سوندا مۇنىڭ ءمانىسى نە بولماق؟

م.ءا.: مۇحتار ابرارۇلى دۇرىس ايتادى، ماقالدى باسقا تىلگە اۋدارا باستاساڭ ءارى كەتىپ، دالدىگى بۇزىلادى. الگىندەي ماقالدى قىر ەلىندەگى ادامدار اراسىندا قالىپتاسقان اشىقتىقتىڭ بەلگىسى دەپ ۇعىنعان ءجون.

اباي - ەتنوستى قۇراستىرۋشى تۇلعا. تاريحي-گەوگرافيالىق جانە گەوساياساتتىق ۇعىم رەتىندە قالىپتاسۋدان بۇرىن قازاق ۇلتى رۋحاني بىرلىك رەتىندە ۇيىستى. ابايدىڭ بۇل ىستە باعا جەتپەس ەڭبەگى بار ەدى، الاشوردا ادامدارى سونىڭ تىكەلەي ميراسقورى بولىپ شىقتى. سوندىقتان، قازاق ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ ۇلگەردى دەگەن قاعيداعا كۇدىك­پەن قارايتىن ادامدارعا ايتار ءبىر اقىلىم: اباي­دىڭ بۇكىل مۇراسىن تۇتاس كۇيىندە الىپ وقىڭدار، سودان بارلىق سۇراققا جاۋاپ تاباسىڭدار، دەر ەدىم.

اباي - ءارتۇرلى رۋ-تايپالاردان ءبىر ۇلتتى بىرىكتىرىپ جاساعان ناعىز شەبەر. سوندىقتان سول پەرزەنتى ءمىنسىز بولسىن دەپ قامقورلىق بىلدىرسە، وعان تاڭىرقايتىن نە بار؟ ارتىق-تىرتىق جەرلەرى بولسا، ونى بۇتىندەپ، تىگىسىن جازىپ جىبەرۋدىڭ نە ايىبى بولماق؟

ن.ا.: جارايدى، ءبارى تۇسىنىكتى. دالىرەگىن ايتساق، ءسىزدىڭ جالپى تۇعىرىڭىز تۇسىنىكتى: قازاق­تاردىڭ قازىرگى ۇرپاعى بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن اي­تىلعان اباي سوزدەرىنە تۇگەلدەي باس شۇلعىپ، قول قويادى ەكەن. جىلدار بەدەرىندە بەدەلى كەتپەگەن اتالى سوزدەرگە بۇگىندە قۇلاق قويىپ جاتسا، وعان ءسۇيىنۋ كەرەك. تاماشا-اق. بىراق، سىزدەر رەنجى­مەڭىزدەر، مەنى ءالى دە ءبىر نارسەلەر الاڭداتادى. مەن وسى جەردەگى گازەتتەردى وقىعاندا، قازاقتار­دىڭ ۇلتتىق قاسيەتى جونىندە، وتانشىلدىق ءجو­نىندە ايتىلعان باسىلىمدارعا نازار توقتاتامىن. سونىڭ رۋحى جونىندە ءسوز بولادى. ءبارى دۇرىس، سولاي بو­لۋى كەرەك. رۋحى مەن ساناسىندا ەگەمەندىك بول­ماسا، مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تە ءجاي ءبىر جالعان ءنار­سە بولىپ شىعادى. بىراق، مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، وسىنداي ماقالالاردا ۇلتتىق بايىرعىلىق ءجونىن­دەگى ءسوز جارىستىرۋلار ەستىلەدى. ولاردىڭ ەستىلمەۋى مۇمكىن دە ەمەس. بىراق مۇنداي جەردە ءبىر نازىك شەكا­را بار. وتانشىلدىق دەگەن ۇعىم كەيدە قۇبىجىققا، ۇلتتىق وزىمشىلدىككە اينالىپ كەتۋى ىقتيمال. مەنىڭ بايقاۋىمشا، سول شەكارا كەيدە بۇزىلىپ كەتە بەرەدى، ارينە، مۇنداي سوزدەردە اباي اتى اتالمايدى، اتالۋى دا مۇمكىن ەمەس. ۇلتتىق بايىرعىلىق تۋرالى وي تولعاعاندا پۋش­كيننىڭ "اقىن" دەگەن ولەڭىن ەسكە الماسقا بول­مايدى. بالانىڭ ويىنىنا ەلىگىپ جۇرگەندە اكەنىڭ بەدەلىنە داق تۇسپەۋى كەرەك. بۇل جەردە جاناما كىنالار ايتىلا ما، الدە بۇرمالانعان ويدىڭ ەلەسى مە؟ ارينە، گازەت ماقالالارىنا سىلتەمە جاساۋ ىڭ­عايسىز. ءبىز مۇرات مۇحتارۇلى ەكەۋمىز كەشە عانا قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورلارىمەن، ستۋدەنتتەرىمەن كەزدەستىك. سوندا قازاقستاندا ورىس ءتىلىنىڭ تۇعىرى السىرەپ بارا جاتقانى جايىندا اشىق ايتىلدى. جاستار تابيعي سالتىمىزعا اي­نال­عان قوستىلدىلىكتەن باس تارتاتىنداي كورىنەدى. وسى سالاداعى جاعداي بۇلتسىز اسپانداي اشىق كۇيدە مە؟

م.ق.-م.: ارينە، جاعداي ءدال ونداي بولماس. ءسىز سىلتەمە جاساعان گازەت ماتەريالدارىندا شىندىقتان گورى ساياساتشىلدىق، انىق جالعاندىق بولۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ كەيبىر جالعان وتانشىلدار قازاق ءتىلىن قورعاۋ كەرەك دەپ داۋىستارى قارلىققانشا ايقايلاپ جاتادى. سوندا قازاقتىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن كىمنەن قورعاۋ كەرەك؟! ونداي جالعان وتانشىلداردىڭ بالالارى ورىس مەكتەبىنە بارادى، وزدەرى قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن وقىمايدى. ويتكەنى، انا ءتىلىن وزدەرى بىلمەيدى. ال ەندى ورىس تىلىنە كەلەتىن بولساق، اباي - تۋمىسىندا شىعىس ادامى. العان ءبىلىمى، تاربيەسى، بۇكىل ءتۇپ تامىرى ءدال سونداي شىعىستىق، سويتە تۇرا ءوز زامانداستارى اراسىندا ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ ماڭىزى تۋرالى شەگەلەپ تۇرىپ ايتقان ادام - جالعىز اباي. ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتاردى دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتتىڭ كەڭ ايدىنىنا الىپ شىعاتىن كوپىر - سول.

مەنىڭ ويىمشا، بۇل سوزدەر ەستىر قۇلاققا جەتكەن. كىم نە ايتسا دا قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ جايى، مەنىڭ ويىمشا، ءتىپتى دە جامان ەمەس. بۇرىنعى وداقتىڭ باسقا رەسپۋبليكا­لارى­نىڭ بىردە-بىرىندە بىزدەگىدەي كەڭشىلىك جوق سياقتى. بۇرىن بىزدە نەبارى ءۇش قانا تەلەديدار ارناسى بولاتىن. سونىڭ ءبىرى "الاتاۋ" حاباردى قىتاي مەن قازاقستانعا، "قازاقستان" ارناسى جارتىلاي قازاقشا، جارتىلاي ورىسشا، ال ورتا­لىق تەلەديدار تەك قانا ورىس تىلىندە جۇرگىزەدى. ەندەشە، بۇل ارادا قانداي اڭگىمە بولۋى مۇمكىن.

مەنىڭ ءوز وتباسىمدى الىپ قاراڭىزدار. ەكى ۇلكەن قىزىم قازاق مەكتەبىن ءبىتىردى، بىراق ءوزارا ورىسشا سويلەسەدى. ودان كەيىنگى قىزدارىم ايجان مەن ديدارا - ولار دا قازاق مەكتەبىندە وقيدى، ال ۇيگە كەلگەندە ورىسشا سويلەسىپ وتىرادى.

ن.ا.: ءسىز وسىعان قىنجىلمايسىز با؟

م.ق.-م.: ارينە، قىنجىلامىن. مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى، ال جەرگىلىكتى قازاقتار ودان دا بەتەر، ۇلتتىڭ ءوز ءتىلىن بىلۋگە ءتيىس. بۇل جەردە ەشقانداي قايشىلىق جوق. ال ورىس تىلىنەن باس تارتۋ دەگەن - بارىپ تۇرعان ەسسىزدىك، وعان بىزدە ەشقاشان جول بەرىلمەيدى. ءسىرا، مۇرات مۇحتارۇلى ەكەۋمىز قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىن كوپ ايتىپ، ءسىزدى مەزى قىلعان بولارمىز. بىراق مىناداي ءبىر ءسوز جانە بار: "نەشە ءتىل ءبىلدىڭ، سونشا ءومىر ءسۇردىڭ" دەگەن. ونىڭ ءمانىسى نەشە ءتىلدى مەڭگەرسەڭ، سونشا ءومىر سۇرەسىڭ دەگەندى بىلدىرەدى.

ن.ا.: ءتىل ۇيىرەتىن ماتەل ەكەن!

م.ق.-م.: وسىدان ون بەس جىل بۇرىن، تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتكەن كەزدە، بىرەۋلەر ايتىپ ءجۇردى، بەس جىل وتكەننەن كەيىن جۇرتتىڭ ءبارى قازاقشا سويلەيتىن بولادى، ون جىل وتكەندە ءىس قاعازدارىنىڭ ءبارى قازاق تىلىنە كوشەدى، ال ون بەس جىلدان كەيىن ورىس ءتىلىن مۇلدە ۇمىتىپ كەتەمىز دەستى ولار. قازاق تىلىندە سويلەي المادى. ارينە، ول جاقسى ەمەس. بالكىم، مەن تاقىرىپتان ازداپ اۋىتقىپ كەتتىم-اۋ دەيمىن.

ن.ا.: جوق، ولاي ەمەس. ءدال تاقىرىپ بويىنشا سويلەسىپ وتىرمىز. سويتسە دە، جالعان وتانشىل­داردىڭ (بۇل ءسىزدىڭ ءوز ءسوزىڭىز، مەنىكى ەمەس) كەيبىرەۋلەرى اباي اتىمەن انت ەتەدى، ەندى بىرەۋلەرى وعان استىرتىن داۋ ايتادى.

م.ق.-م.: بۇل تاعى دا ساياساتشىلدىق! اباي ءوز بالالارىنا جاقسى ءبىلىم العىزدى، ءبارىنىڭ دە ورىسشا ساۋاتىن اشتى. ءتىپتى قۇنانبايدىڭ ءوزى دە سونداي: حاليوللا دەگەن بالاسى ورىسشا كەرەمەت ءبىلىم العان، كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن. اباي دا ءوزىنىڭ سۇيىكتى بالاسى ءابدىراحماندى شوقاننىڭ جاڭا بەينەسى رەتىندە كورگەن. دەمەك، ول قازىرگى كەيبىر سوزۋارلارعا وداقتاس بولا المايدى.

ن.ا.: ءسىز نە ايتاسىز، مۇرات مۇحتارۇلى، ءسىز جاس كەزىڭىزدە سوناۋ، "جاس تۇلپاردان" باستاپ ۇلتتىق ماسەلەلەرمەن شۇعىلداندىڭىز عوي؟

م.ءا.: بۇل جەردە نە ايتۋعا بولادى؟ مەن الپىستىڭ التاۋىنا شىقتىم، اباي جاسىنان اسىپ كەتتىم...

م.ق.-م.: ەسىڭىزدە بولار، ونىڭ كارىلىك تۋرالى ءبىر ولەڭى بار ەمەس پە؟ قىرىق جاسىندا جازعان.

م.ءا.: جوق، ودان بەرى جاس مولشەرى جونىندەگى ۇعىم دا، شەكارا دا قاتتى وزگەردى. ال، ەندى، ابايعا كەلەيىك. ول - الىپ، ول - دانىشپان. بىراق دانىشپان­دار دا كادىمگى ادامدار عوي. ءوزىنىڭ زامانداستارى الدىندا پاراساتتىلىق بورىشى بار. دۇنيەگە كوزقاراسى سونشالىقتى نازىك اباي، جۇيكە-جۇيەسى ابدەن جالاڭاشتانىپ، قاجىعان كەزدە ءومىردىڭ ولقىلىقتارى ونى قاتتى قاجىتقان. سوندىقتان ونىڭ كوپ ولەڭدەرى مەن فيلوسوفيا­لىق وي-تولعامدارىندا قايعى-قاسىرەت، ءتۇڭىلۋ سارىندارى ءجيى كەزدەسەدى.

سونىمەن بىرگە ول سول ۋايىم-قايعىنى جەڭەتىن رۋحاني، شىعارماشىلىق قۋات-كۇشتى دە تابا بىلگەن. ادام بويىنداعى تۋمىسىنان بەرى كەلە جاتقان مايمىلدىق شاراسىزدىققا قارسى ەم دە تاپقان. ابايدىڭ ۇلىلىعى دا، مىنەز-قۇلقىنداعى تازالىق تا وسىدان. ول - شىن مانىسىندە بارلىق زاماندارعا لايىق ادام.

ن.ا.: مەندە تاعى ءبىر ەكى سۇراق بار. ول بالكىم بۇرىنعىلارمەن سالىستىرعاندا اكادەميالىق سيپاتتا بولۋى دا مۇمكىن. ول ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىن.

يسپان حالقىنىڭ ۇلى جازۋشىسى سەرۆانتەس ءوزىنىڭ ماڭگى ولمەيتىن "دون كيحوتىن" دۇنيە جۇزىنە باياعىدا-اق ماعلۇم ەتكەن. اعىلشىن جازۋشىسى شەكسپيردى ەشبىر ەلدىڭ دراماتۋرگى، كوزى اشىق ەشبىر ادام ەسكەرۋسىز قالدىرا المايدى. نەمىستىڭ ويشىل اقىنى گەتە دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەت دەگەن ۇعىمدى قولدانىسقا ەنگىزىپ ەدى، ءوزى دە سونىڭ سيمۆولىنا اينالدى. ورىس جازۋ­شىلارى تولستوي، دوستوەۆسكي، چەحوۆ تۋىندى­لارى بۇكىل حح عاسىر ادەبيەتىنىڭ بەينەسىن ايقىندادى.

ال سولاردىڭ بارىنەن بۇرىن جاساعان پۋشكين ءوز وتانىنىڭ شەكاراسىنان ءبىر قادام اتتاپ شىققان جوق. ال وسىدان پۋشكيننىڭ ءوزى ەمەس، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى ۇتىلدى. بىراق مىناداي دا فاكتى بار. ۆلاديمير نابوكوۆ پۋشكيندى ستۋدەنتتەرگە جاقسىراق تانىستىرامىن دەگەن ويمەن "ەۆگەني ونەگيندى" اعىلشىن تىلىنە اۋدارعان. ال سونداعى ىشكى ويى - ورىس اقىنىن بۇكىل اعىلشىن جۇرتشىلىعىنا تانىستىرماق، ودان ءارى بۇكىل وقىمىستى الەمگە اتاعىن جايماق بولعان. بىراق بۇل ويى ءساتسىز بولدى. اقىن پۋشكين ارۋاعى ولەڭمەن جازىلعان رومانىن قارا سوزگە اينالدىرۋدى، ءسىرا، قالاماعان بولار.

مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ابايدىڭ جاعدايى دا پۋشكينگە ۇقساس بولعانى-اۋ دەگەن ويمەن ايتتىم. راس، ابايدىڭ مۇحتار اۋەزوۆ سىندى مىقتى ەلشىسى بار. ال ابايدىڭ ءوزى بولسا، ونىڭ ءوز تىلىندە جازعان شىعارمالارى ءبارىبىر سول دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتىڭ ءبىر بولشەگى بولا الادى. سولاي بولدى دا. گەرمان مەلۆيللدىڭ ايتۋىنشا، ونى كورگەندە كىمنىڭ بولسا دا جۇرەگى ەلجىرەمەي تۇرا الماس ەدى. ال بىراق اباي ولەڭدەرىنىڭ ورىسشا اۋدارماسىن وقىعاندا مۇنداي اسەر تۋمايدى. اۋدارمالارىنا قاراپ، ابايدى الەمدىك تۇلعا دەپ ايتۋعا اۋىز بارمايدى. بۇل جەردەگى گاپ نەدە؟ بالكىم، ول اۋدارىلمايتىن اقىن شىعار؟

م.ق.-م.: الدىمەن پۋشكيننەن باستايىق. ونى اۋىزعا العان ءوزىڭىز عوي. رومان تىلدەرى مەن گەر­مان تىلدەرىنىڭ اراسىندا قانشالىقتى ايىرما بولسا دا، ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ كوپشىلىگى سول تىلدەردە سويلەيدى. سوندىقتان ولاردا كلاسسيك­تەردى ءوز تىلىندە وقۋ كەرەك دەگەن ۇعىم بار. ال ابايعا كەلەتىن بولساق، ونىڭ جاعدايى جاڭاعى پۋشكين جاعدايىمەن بىردەي. اينالىپ كەلگەندە، اباي - قازاق اقىنى. ول قازاقتار ءۇشىن جاراتىل­­عان. ونىڭ قانى دا، جانى دا، ءتانى دە قازاقتىكى.

ن.ا.: ي-يە، اباي تۋرالى كىتاپ جازعان قازاق ەمەس جازۋشى ءۇشىن بۇل ءبىر شابىتتاندىراتىن ءسوز بولدى. ايتارى جوق. ءسىز دە سولاي ويلايسىز با، مۇرات مۇحتارۇلى؟

م.ءا.: ءالى ەسىمدە، 70-80-ءشى جىلدارى كوركەم اۋدارما پروبلەمالارى ءباسپاسوز بەتىندە كوپ تالقىلاندى. ارينە، ءارتۇرلى، ءتىپتى كەرەعار دا پىكىرلەر ايتىلدى. بىراق ءبارىنىڭ قول قويعان ورتاق پىكىرى بولدى. اقىن ءوزىنىڭ انا تىلىندە نەعۇرلىم تابيعي جازسا، ونى وزگە تىلگە اۋدارۋ سونشالىقتى قيىن. بىراق بۇل اۋدارۋعا بولمايدى دەگەن ءسوز ەمەس. ال مەنىڭ ويىم بويىنشا، اۋدارۋعا كونبەيتىن شىعارما جوق. پۋشكيندى دە، ابايدى دا، حالىقتىق ەپوستاردى دا، سوناۋ "ەددادان" باستاپ "قوزى كورپەشكە" دەيىن تۇگەل اۋدارۋعا بولادى. ال ەپوستا حالىق رۋحى جوق دەپ كىم ايتا الادى؟

م.ق.-م.: عافۋ ەتىڭىز، ءبىر ساتكە ءسوزىڭىزدى بولەيىن. ستۋدەنت كەزىمدە، پۋشكين جولجازبا داپتەرىندە "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋدىڭ" ۇزىن-ىرعاسىن جازىپ العان ەكەن دەگەندى ەستىپ، مەن مودزالەۆسكيدىڭ سول جازبا كەلتىرىلگەن كىتابىن ىزدەي باستادىم. عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق كىتاپحاناسىنان تاپتىم. 1937 جىلى شىققان الگى كىتاپ "رۋكويۋ پۋشكينا" دەپ اتالا­دى ەكەن - وندا جازبانىڭ نەشە ءتۇرى تابىلادى، مىسالى، قارىز العانى جونىندەگى قولحاتتار، وقىعان كىتاپتارىنىڭ شەتىنە جازعاندارى، پۋشكين ارزرۋم ساپارىندا ۇيرەنسەم بە دەگەن اراب، تۇرىك تىلدەرىندەگى بىرنەشە سوزدەر بار، سولاردىڭ اراسىندا قازاق ەپوسىنىڭ سيۋجەتى تۇسىرىلگەن ەكى پاراق قاعاز شىنىندا دا ءجۇر.

م.ءا.: سونىڭ ءوزى از ولجا ەمەس، پۋشكين پوەزيالىق اۋدارما جاسادى دەپ جاتقان ەشكىم دە جوق. بالكىم، مۇنىڭ ءوزى جاي دايىندىق بولعان شىعار؟ ايتسە دە، مەن ويىمدى ايتىپ بولعان جوقپىن. مەنىڭشە، ماسەلەنىڭ ءمانىسى قىزىعۋشى­لىق­تىڭ ولشەمىندە، مۇمكىن، باسقا تىلدەگى وقىر­مانداردىڭ اقىننىڭ وزىنەن دە گورى، ونىڭ تۋعان جە­رىنە، وسكەن شاڭىراعىنا قىزى­عۋشىلىعى ماڭىزدىراق شىعار.

مىنانداي مىسال كەلتىرەيىن. ورتا عاسىرلارداعى قىتاي جانە جاپون پوەزيالارى قاعازعا قارىپ بوپ ءتۇسۋى جاعىنان دا، كوركەمدىك ورنەگى جاعىنان دا ۇقساستىق بار. الايدا، قاراپ وتىرساڭىز، جاپوننىڭ ەسكى جىرلارى ورىسشاعا قانداي توگىلىپ تۇسكەن، تاڭ ءداۋىرىنىڭ قىتاي اقىندارى بولسا، سونداي ناشار اۋدارىلعان.

مەنىڭ ويىمشا، كوزگە ۇرىپ تۇرعان وسىناۋ ايىرماشىلىقتىڭ سەبەبىن رەسەيدىڭ ءىرى سينولوگى ليۋبوۆ دميتريەۆنا پوزدنەەۆا جاقسى تۇسىندىرگەن. حح عاسىردىڭ باسىندا جاپونيا الەمدىك ساياسات تەاترىنىڭ اۆانستسەناسىنا جۇلقىنىپ شىعا كەلگەندەي بولدى. 1905 جىلى تسۋسيمادا ورىس فلوتى تالقاندالدى. بۇكىل الەمدە، اسىرەسە، رەسەيدە، وعان دەيىن كوپ تانىلا قويماعان وسى ەلگە ەرەكشە قىزىعۋشىلىق ويانباۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. اقىل-ويدىڭ الىپتارى جاپونيا فەنومەنىن بايىپتاۋعا كىرىستى، تاڭداۋلى ءتارجى­مە­شىلەر جاپون ادەبيەتىن اۋدارا باستادى. ال قىتاي وزىنە ەشقاشان ءدال مۇنداي قىزىعۋشىلىق تۋدىر­عان ەمەس. ءيا، بەلگىلى جاي عوي، اننا احماتوۆا قىتايلاردى (سول سياقتى كورەيلەردى دە) اۋدارعان، سونىمەن بىرگە ونىڭ بۇل ىسپەن قۇلىقسىز، كۇنكورىس ءۇشىن اينالىسقانى دا بەلگىلى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، پوەزياعا قاجەتتى جاعداي دا، اقىندىق شابىت تا اتىمەن بولعان ەمەس.

قازاق پوەزياسىنىڭ دا ورىس ادەبيەتشىلەرىن، ءتىپتى شىعارماشىلىقتىڭ بەتكە تۇتار تۇلعالارىن دا تۇتاستاي العاندا ەنجار كۇيدە قالدىراتىنى­نىڭ سەبەبى دالانىڭ تاريحىنا، قازاقستاننىڭ قازىرگى احۋالىنا شىنداپ قىزىعۋشىلىقتىڭ جوقتىعىنان ەمەس پە ەكەن؟ بالكىم، پۋشكيننىڭ ءوزى دە سونداي جاعدايعا تۇسكەن شىعار...

ن.ا.: سوندا دوستوەۆسكي باسقا جاعدايدا بولعان با؟ سوندا ءسىز، جالپى، پۋشكيننىڭ تۇسىنداعى، پۋشكيننەن كەيىنگى رەسەي الەمدى قىزىقتىرمادى دەگىڭىز كەلە مە؟

م.ءا.: جو-جوق، ارينە، ولاي ەمەس، ايتسە دە دوستوەۆسكيدىڭ ءجونى بولەك. ول ادام جانىنىڭ سول كەزدە دە، ونان كەيىن دە، ەشكىم، ەش جەردە ۇڭىلۋگە ءداتى شىداماعان قاتپار-قالتارىستارىنا ۇڭىلە ءبىلدى، ول كەلەر زامانداردىڭ تاريحي ۇستاما اۋرۋىن جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن سەزىندى - ونىڭ جاڭالىقتارىنا قالايشا سەلت ەتپەسكە؟ ايتقانداي، مۇنىڭ ءبارى بەلگىلى جاي. مەنىڭ ايتپاعىم باسقا. بالكىم، قاتەلەسەرمىن، بىراق مەنىڭ ويىمشا، قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن رەسەي الەمدىك ءيىرىمنىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ قالسا، وندا انگليادا دا، فرانتسيادا دا، امەريكادا دا پۋش­كينگە بەت بۇرىپ، پۋشكين جىرىنىڭ عاجايىپ ءسوز سازىن ءوز تىلدەرىندە جەتكىزۋگە تالپىناتىن اقىندار تابىلار ەدى.

جارايدى، ابايعا ورالايىق. ونىڭ "قارا سوزدەرى" قىتاي تىلىنە تاماشا اۋدارىلعان، بۇل مەنىڭ عانا پىكىرىم ەمەس، اسپاناستى ەلىندەگى وتە بەدەلدى ماماندار وسىلاي دەپ سانايدى. ارينە، ولەڭدەرى جايىندا بۇلاي دەي المايمىز...

ن.ا.: مەن سول ولەڭدەردى ايتىپ تۇرمىن عوي.

م.ءا.: نەسى بار، ابايدىڭ اقىندىق داۋىسى دا الەمگە ەستىلۋى عاجاپ ەمەس. مۇسىلماندىق ورتادان باسقا جەرلەردە دە، كوپ ەلدە سۋفيزمگە قىزىعۋشىلىق ارتا تۇسۋدە، ياعني ابايعا سۇرلەۋ سالىنا باستادى.

مەن جالپى اۋدارمانىڭ بولاشاعىنا ۇمىتپەن قارايمىن، ونىڭ ۇستىنە سول ۇمىتشىلدىگىمدى ۇستەيتىن جايلار دا كەزدەسىپ تۇرادى. مىسالى، ماسكەۋدە ابايدىڭ ماحاببات ليريكاسىن ارقاۋ ەتكەن سپەكتاكل قويىلعالى جاتقانىن بىلەمىن. سىبىردەن كەلگەن ءبىر رەجيسسەر، وكىنىشكە وراي، اتى-ءجونىن ۇمىتىڭقىراپ تۇرمىن، بىراق، جاستى­عىنا قاراماي قازىردىڭ وزىندە تانىمال. جاقىندا رەجيسسەر الماتىعا كەلىپ كەتتى، "تۇرانالەم­بانك" قويىلىمعا قولداۋ كورسەتەتىن بولىپ كەلىسىپتى.

م.ق.-م.: سولاي ما؟ العاش رەت ەستىپ تۇرمىن.

ن.ا.: مەن دە. ايتسە دە، قىزعىلىقتى جاي. پرەمەرانى كۇتەمىز ەندى.

م.ق.-م.: ابايدىڭ الەمدىك ساپارى جايىندا بىرەر اۋىز ءسوز ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىزدەر، الدىمەن تىم بولماسا ونىڭ شىعىستىق باستاۋلارىنا توقتالايىق. جىلاپ-سىقتاي بەرەتىن ەشتەڭە جوق، ءىستى ءجون-جوسىعىمەن جۇرگىزە بىلسەك، اباي يران جانە اراب ءتىلدى الەمدە ابدەن-اق ايگىلى بولا الادى. ويتكەنى، ونىڭ پوەزياسى پارسى پوەزيا­سىمەن ۇندەس، ال پارسى پوەزياسىنىڭ ارابتارعا قاندايلىق اسەر ەتكەنى بەلگىلى. شىعىستا اراب ءتىلى - عىلىمنىڭ، تراكتاتتاردىڭ ءتىلى; پارسى ءتىلى - پوەزيا ءتىلى، تۇركى ءتىلى - اسكەري ونەردىڭ ءتىلى دەپ سانالعان. راس، الىشەر ناۋاي تۇركىشە دە، پارسىشا دا جازعان. اباي ونىمەن انىق استاسىپ جاتادى، سوندىقتان، قايتالاپ ايتامىن، كوكەيىمىزدەگىنى كوڭىلگە قونىمدى ەتىپ اتقارا الساق، ءبارى دە قولدان كەلەدى. ءارى بۇگىنگى تاڭدا، ءبىز يسلام الەمىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالعان كەزدە، سولاي بولعانىنا ءسوز جوق: قازاقتار مۇسىلماندار عوي - باتىس بىزگە وزدەرىن شىعىس­پەن بايلانىستىرىپ تۇراتىن كوپىر سىندى قاراي­دى. قازاقستان - زايىرلى مەملەكەت، ونداعى دىنگە سەنۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى - مۇسىلماندار مەن پراۆوسلاۆيە­لىكتەر. ءبىز ەكى ءتىلدى قاتار مەڭگەرگەنبىز. باتىس دەموكراتياسىنىڭ قۇندىلىقتارىنان ءتىپتى دە باس تارتپايمىز، سونى­مەن قاتار ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى دە ساقتاپ، دامىتىپ وتىرامىز. مىنە، وسى تەلقوزىلىق سيپاتىمىز، تەگىندە، بىزگە بارشانىڭ باسىن بىرىكتىرتىپ تۇرادى.

مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ تۇرمىن؟ ايتپاعىم تاعى سول جاي - وسىنداي جاعدايدا اباي جىرى ءوزىنىڭ جاھانداعى جولىن اراب ەلدەرىنەن باستاپ، ءارى قاراي جالعاستىرا الار ەدى. بار ماسەلە ادەبي جانە باسپاگەرلىك مەنەدجمەنتتى دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلۋدە.

مۇرات مۇحتارۇلىنىڭ پىكىرىن قولداپ، ەگەر اۋدارمانىڭ قيىندىقتارىن ەڭسەرە بىلسەك، اباي داۋىسى قىتايعا دا قارلىقپاي جەتەر ەدى دەگىم كەلەدى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ قىتايدىڭ ءوزى دە اسا الىپ ەل - ءبىر جارىم ميلليارد ادام تۇرادى. ايتسە دە، بۇل ودان دا ارتىق، ويتكەنى، وڭتۇستىك-شىعىس ازيادا قىتاي ءتىلىن بىلەتىندەر وتە كوپ، ول، ءتىپتى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە الەم ءتىلى رەتىندە اعىل­شىن ءتىلىن دە شەتكە ىسىرىپ شىعارۋى مۇمكىن. دەمەك، اباي ءۇشىن دە قىتاي ءتىلى دانەكەر تىلگە اينالا الادى. ونىڭ ۇستىنە كوشپەلى حالىق­تاردىڭ ولەڭ ورنەگىنىڭ ءوزى قىتاي پوەزياسىنا جات ەمەس، گو موجونىڭ ايتۋىنشا، تاڭ داۋىرىندە تۇركى تامىرلى اقىندار جىر توككەن. مەن سول كەزەڭدەگى قىتاي اقىندارىنىڭ ءبىرازىن وقىدىم، سونداعى سيپاتتالاتىن ورتانىڭ سۋرەتىنە قارا­عاندا، اۆتوردىڭ كوشپەلىلىك ستيحياسىن بەينەلەۋىنە قاراعاندا، اقىننىڭ ءوزى دە سول الەممەن بارىنشا قويىنداسىپ كەتكەن دەۋگە كەلەدى.

ال ەندى جالپى ەۋروپادا، باتىس الەمىندە اباي اسا تانىمال بولا قويمايدى. "قارا سوزدەردىڭ" ءجونى باسقا.

م.ءا.: تانىمالدىلىقتى ايتىپ تۇرعانىمىز جوق. سۇيمەسە سۇيمەي-اق قويسىن - مويىنداسا بولدى.

ن.ا.: مەن ءتىپتى باسقاشا ايتار ەدىم - الەمدىك ۇلى تۇلعا رەتىندە تانىسىن دەپ.

مۇحتار ابرارۇلى، ابايدىڭ قازاق دالاسىنا سونشا تەرەڭ تامىر جىبەرگەنىنە قاراماستان، ونىڭ داۋىسى دالادان تىس وڭىرلەرگە دە، شىعىسقا، شى­عىس­تان باسقا جەرلەرگە دە جەتە الاتىنىن ايتقا­نى­ڭىزعا قاراعاندا، ءاۋ باستاعى ۇستانىمىڭىزدى ءبىرشاما وزگەرتكەن سياقتىسىز. ايتپەسە، ءتىپتى ۇنجىرعام ءتۇسىپ كەتە جازداپ ەدى. ماعان سونداي-اق مۇرات مۇحتارۇلىنىڭ اقىننىڭ وزگە ءتىلدى ورتاداعى تاعدىرى الدەبىر قۇبىلىستارمەن، ءتىپتى ادە­بيەتكە اتىمەن قاتىسى جوق وقيعالارمەن باي­لانىستى بولاتىندىعى جونىندەگى ويى دا ماڭىزدى سياقتى كورىنەدى. ءبىر جوقتى ءبىر جوق تابادى دەگەن.

ال ەندىگى ايتارىم تازا ادەبيەتكە قاتىستى جاي.

ورىس پوەزياسىندا پۋشكين مەكتەبى جوق. ايتالىق، فيلوسوفيالىق ليريكانىڭ تيۋتچەۆ مەكتەبى بار دەيىك، نەكراسوۆ مەكتەبى بار، ونىڭ حح عاسىرداعى اسا كورنەكتى وكىلى - الەكساندر تۆاردوۆسكي. ال پۋشكين مەكتەبى جوق، ويتكەنى، پۋشكيننەن ءبارى دە باستاۋ العان، الايدا، ناقتى ەشكىمدى دە ءدال پۋشكيننەن شىقتى دەي المايمىز. وسىدان مىنانداي سۇراق شىعادى: قازاق پوەزياسىندا اباي مەكتەبى، ونىڭ تىكەلەي مۇراگەرلەرى بار ما؟

م.ق.-م.: يسلام الەمىندە ءپىر دەگەن ۇعىم بار، رۋحاني ۇستازدى، شامشىراق سىندى، باعدار بەرەتىن ادامداردى وسىلاي اتايدى. بارلىق قازاق اقىن­دارى ءۇشىن، جاسىنا دا، جاسامىسىنا دا، سونداي ءپىر - اباي. ەشكىم دە ءوزىن ابايدىڭ مۇراگەرىمىن دەي المايدى، وعان ءداتى دە بارمايدى، مۇنداي ويدىڭ ءوزى استامشىلىققا جاتار ەدى. سوزىمە مۇرات مۇحتارۇلى كۋا بولسىن، بىزدەگى قولىنا قالام العانداردىڭ اراسىندا مەن ابايدىڭ قاي جەرىنە كەلدىم دەپ سالىستىراتىن سالت بار. قاراپ وتىرساڭىز، ەشكىمنىڭ دە ابايدىڭ تىم بولماسا "تىزەسىنە" دەيىن جەتتىم دەۋگە باتىلى بارعان ەمەس. ءوزىم ءسۇيىپ وقيتىن تاماشا قازاق پروزاشىسى مۇح­تار ماعاۋيننىڭ عۇمىرباياندىق رومانى "مەن" دەپ اتالادى. اتىنا قاراپ-اق اۆتوردىڭ بەرى قويعاندا ءوزىن ءوزى تومەنشىكتەتۋگە بەيىم ەمەس­تىگىن كورۋگە بولادى. سوندا نە ايتقان دەيسىز عوي؟ ءوزىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءىزباسارى، ونىڭ ءداس­تۇر­لەرىن جال­عاستىرۋشى، ءتىپتى ونىمەن ونەر جارى­سىنا ءتۇسۋشى ساناي تۇرا - ۇلى زەرگەر ومىردەن وتكەلى بەرگى جارتى عاسىرداي ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ قاتتى كەمەلدەنگەنىن ەسكەرۋ كەرەك قوي - ماعاۋين ابايدىڭ "تىزەسىنە دە" كەلمە­گەنىن تىكە ايتادى. ال جۇرتتىڭ كوبى ابايدىڭ تىلەرسەگىنە دە جەتپەگەنىن ىشتەي مويىندايدى. قىسقاسى، اباي - بارشا اقىنداردىڭ ۇستازى، مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، اعا اقىن.

م.ءا.: قايىم مۇقامەدحانوۆتىڭ "ابايدىڭ ادەبيەت مەكتەبى" دەگەن كىتابى بار...

م.ق.-م.: ءيا، ول ەڭبەك مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جە­تەكشىلىگىمەن جازىلعان ديسسەرتاتسيادان تۋىنداعان. اۆتور ول ءۇشىن ءبىراز قۇقاي كورگەن - جازىقسىز جازالانىپ، ستاليندىك لاگەرلەردە وتىرعان.

م.ءا.: بىراق وندا، نەگىزىندە، اڭگىمە ادەبي وقۋ تۇرعىسىندا ەمەس، كەڭ ماعىنادا العانداعى ءداستۇردى مۇرا تۇتۋشىلىق جونىندە قوزعالادى. مۇنىڭ ءوزى تۇسىنىكتى دە - ابايعا ەلىكتەۋ مۇمكىن ەمەس، ءدال سول ورنەكپەن جازۋ دا مۇمكىن ەمەس. ال ءاربىر ناعىز اقىننىڭ ءوزىن ابايعا قاراپ ولشەيتىنىنىڭ ءجونى باسقا. ول ءبىر قۇلاق كۇيى سياقتى. ونىڭ اسا اۋقىمدى، الاپات ورنى دا وسىندا. اباي بولماعاندا، ماعجان جۇماباەۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ سياقتى الىپ تۇلعالارىمىز دا بولماس ەدى. قازاقستاندا قازىر دە مىقتى اقىندار بار.

م.ق.-م.: تاعى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز قوسايىن.

ن.ا.: ارينە، قوسىڭىز.

م.ق.-م.: مەن جاڭا ءبىز، قازاقتار - مۇسىلمان-سۇننيتتەرمىز دەدىم عوي. سويتە تۇرا، مىنا جايدى جانىم اۋىرا مويىندايمىن: بىزدە، ءتىپتى زيالى ورتادا، عىلىمي، كوركەم ينتەلليگەن­تسيانىڭ اراسىندا قۇراننان بەتىن ءارى بۇرعانىمەن قويماي، قاسيەتسىزدىكپەن ءتىل تيگىزەتىن ادامدار دا تابىلادى. ال ابايدىڭ ۇلىلىعىنا ەشكىم شاك كەلتىرمەيدى، ونىڭ ەسىمىنىڭ كيەلىلىگى سونداي.

م.ءا.: ءيا، مۇنىڭ ءوزى عاجايىپ قۇبىلىس.

ن.ا.: اڭگىمەمىزدى وسىنداي رۋح اسقاقتاتاتىن اۋانمەن اياقتاۋعا بولادى عوي دەيمىن. سىزدەرگە العىس ايتامىن، بۇل اڭگىمە ماعان وتە پايدالى بولدى، وقىرماندارعا دا قىزعىلىقتى كورىنەر دەيمىن. ءوزىن ءوزى ماقتاعانداي جازعىرماڭىز­دار، مەنىڭ ويىمشا، وسى اڭگىمەمىز كىتاپتىڭ قۇرىلىمىندا ورنىن ءدال تاباتىن سياقتى. مەن مۇنى نۇكتە قويۋ ەمەس، قايتا قايراۋ، جولى اشىلعان مارە سياقتى كورەمىن.

سولاي بولعانى دا ءجون، ءويت­كە­نى، ابايعا بارار جول قاشاندا ورلەۋ جولى، ونىڭ ءوزى - قا­شان­دا جالعاساتىن جول.

 

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى №184-187 (25584) 27 مامىر 2009 جىل