جۋىردا اكادەميك عاريفوللا ەسىم باستاعان ءبىر توپ اۆتوردىڭ «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» دەپ اتالاتىن وقۋلىعى الماتىداعى «ءبىلىم» باسپاسىنان جارىق كورىپتى. وسى سالانىڭ جاناشىرى بولعان سوڭ «وقۋلىق شىقتى» دەگەندى ەستي سالا الماتىعا بارا جاتقاندارعا ءوتىنىش ايتىپ، كىتاپتى الدىرىپ، قاراپ شىقتىق. الايدا ناتيجە ءبىز كۇتكەندەگىدەي بولماعانىن كوردىك. وقۋلىقتىڭ قوعام مۇددەسى مەن قاجەتتىلىگى ءۇشىن ەشقانداي پايداسى جوق ەكەندىگىنە قاتتى قارنىمىز اشتى.

جۋىردا اكادەميك عاريفوللا ەسىم باستاعان ءبىر توپ اۆتوردىڭ «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» دەپ اتالاتىن وقۋلىعى الماتىداعى «ءبىلىم» باسپاسىنان جارىق كورىپتى. وسى سالانىڭ جاناشىرى بولعان سوڭ «وقۋلىق شىقتى» دەگەندى ەستي سالا الماتىعا بارا جاتقاندارعا ءوتىنىش ايتىپ، كىتاپتى الدىرىپ، قاراپ شىقتىق. الايدا ناتيجە ءبىز كۇتكەندەگىدەي بولماعانىن كوردىك. وقۋلىقتىڭ قوعام مۇددەسى مەن قاجەتتىلىگى ءۇشىن ەشقانداي پايداسى جوق ەكەندىگىنە قاتتى قارنىمىز اشتى.

ەڭ الدىمەن اتالمىش ەڭبەكتى جازعان اۆتورلار ورتا مەكتەپتەرگە «ءدىنتانۋ» ءپانىن ەنگىزۋدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك سەبەپتەرىن تۇسىنبەگەن بە دەپ قالدىق. ويتكەنى، سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني، رۋحاني ەكسپانسيا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە قاتەر ءتوندىرىپ، ەل ىشىندە ءدىني باعىتى ءارتۇرلى توپتاردىڭ، ءتىپتى ءدىني ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ پايدا بولۋىنا اكەلىپ وتىر. مىنە، جاڭا ءپان جاس جەتكىنشەكتىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتىپ قانا قويماي، جات ءدىني اعىمدار ىقپالىنان قورعانىش يممۋنيتەتىن سىڭىرسە قۇبا-قۇپ. مامان رەتىندە ءوز باسىم وقۋلىقتى وسىنداي ۇمىتپەن قولىما العان ەدىم. وكىنىشكە قاراي، «ءدىنتانۋ» ءپانى مەكتەپتەرگە ەنگىزىلگەنىمەن، ءوز ماقساتى مەن مىندەتىن ءازىر ورىنداي المايتىن سياقتى. ويتكەنى، پانگە ارنالعان وقۋلىق قازىرگى ۋاقىت تالابىنا ساي ەمەس. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن وقۋلىقتى پاراقتاپ كورەلىك.
كەز-كەلگەن وقۋلىق مەكتەپكە ارناپ جازىلعاندا شاكىرتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءبىلىم سالاسىنا دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتىپ قويادى. الايدا، بۇل ماسەلە اتالعان وقۋلىقتا مۇلدەم ۇمىت قالعان. وسىنىڭ كەسىرىنەن بۇل ەڭبەك وقۋلىق ەمەس، دۇنيەجۇزىندەگى دىندەر جايلى، ول دىندەردىڭ سەنىم نەگىزدەرى مەن تاريحى تۋرالى ماعلۇمات بەرەتىن انىقتامالىق (سپراۆوچنيك) دەڭگەيىندە قالعان. وقۋلىقتىڭ ءبىرىنشى تاراۋىندا «ءدىن» ۇعىمىنا بەرىلگەن انىقتامانىڭ ءوزى وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ءالى كۇنگە ماركستىك مەتودولوگيادان اجىراي الماعانىن كورسەتەدى. مىنە، وسى كوزقاراس اۆتورلارعا ءدىننىڭ بولمىسىن تولىق اشۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن.
وقۋلىقتىڭ ەكىنشى تاراۋى «ءدىن باستاۋلارى مەن تاريحي تۇرلەرى» دەپ اتالادى. بۇل تاراۋ «العاشقى قاۋىمدىق سەنىمدەردىڭ فورمالارى» دەگەن بولىمنەن باستالىپ، «يۋدەي ءدىنى» دەگەن بولىممەن اياقتالادى. كولەمى 70 بەتتىك بۇل تاراۋدا دۇنيەدەگى بارشا ءدىن تۋرالى ماعلۇمات تاپتىشتەپ جازىلعان. مۇندا دا ماتەريالدار سول ەسكى ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس پەن ماركستىك دۇنيەتانىمدى نەگىزگە العان. وعان قوسا بۇل بولىمدە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنداعى كەيبىر ماسەلەلەر توتەمدىك نانىم قاتارىنا قوسىلعان!
وقۋلىقتا «توتەمدى قۇرمەتتەۋ - ونى قاسيەت ساناپ، قۇلشىلىق ەتۋشىلەردىڭ ءبارىن قاستەرلەۋ دەگەن ءسوز. ...وسىعان قاراي بۇل تايپانىڭ، حالىقتىڭ وزىندىك عۇرىپتارى مەن سالتتارى قالىپتاسادى. قازاقتار جىلقىنىڭ يەسىن - قامبار اتا، تۇيەنىڭ يەسىن - ويسىل قارا، سيىردىڭ يەسىن - زەڭگى بابا، قويدىڭ يەسىن - شوپان اتا، ەشكىنىڭ يەسىن - شەكشەك اتا دەپ اتاعان» (23 بەت) دەلىنگەن. ال، بۇلاردىڭ توتەمدىك سەنىمگە ەش قاتىسى جوقتىعى، يسلامدىق-سوپىلىق جولدىڭ ۇعىمدارى ەكەنىن وقۋلىق اۆتورلارى ءتىپتى ەسەپكە المايدى. ءتورت تۇلىك يەلەرىنە قاتىستى پىكىر وقۋلىقتىڭ 83-ءى بەتىندە تاعى دا قايتالانادى.
وسى تاراۋدىڭ «تۇرىك دۇنيەتانىمىنداعى - تاڭىرلىك» دەپ اتالاتىن بولىمىندەگى مىنا پىكىرگە نازار اۋدارماسا بولمايدى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «تۇركىلەردىڭ (سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ) ءدىني نانىمىندا ادامنىڭ جانى ماڭگى جاسايدى، ولار ارۋاق بەينەسىندە تىرىلەردىڭ ارەكەتىنە ارالاسىپ وتىرادى، زاماناقىردا ادام كەيپىندە قايتا ورالادى. تۇركىلەردىڭ يسلام قاعيدالارىنان ايىرماسى، يسلام ءدىنى تىيىم سالاتىن، ولگەن ادامداردىڭ رۋحىنا باس يۋ. وسىدان تۇركىلەردە ەرلىك جاساپ قازا بولعان ادامدار رۋحىنا بالبالدار ورناتۋ سالتى قالىپتاسقان» (83 بەت). بۇل پىكىر ارۋاقتاردى قۇرمەتتەۋ تەك تاڭىرلىك دىنىندە بار، يسلامدا جوق دەگەن ويدى قوزعاپ وتىر. بۇل شىندىققا ساي كەلە مە؟ «ارۋاق» ءسوزىنىڭ نەگىزىندە ارابتىڭ «رۋح» ءسوزى جاتقاندىعى، «ارۋاق» - «رۋح» ءسوزىنىڭ كوپشە ءتۇرى ەكەندىگىن كەز-كەلگەن ارابشادان ساۋاتى بار ادام تۇسىنەدى. دەمەك، بۇل ارۋاقتى سىيلاۋ تەك تاڭىرلىك دىندە عانا ەمەس، يسلامدا دا بار دەگەندى بىلدىرەدى. يسلامدا دا رۋح ولەدى دەگەن تۇسىنىك جوق. ونداي تۇسىنىك بولسا اباي اتامىز:
اقىل مەن جان - «مەن» ءوزىم، ءتان - مەنىكى،
«مەن» مەنەن «مەنىكىنىڭ» ماعىناسى ەكى.
«مەن» ولمەسكە تاعدىر جوق اۋەل باستان،
«مەنىكى» ولسە، ءولسىن، وعان بەكى - دەپ ايتپاعان بولار ەدى. دەمەك، رۋح يسلام دىنىندە دە ولمەيدى. جالپى يسلامدا، تۇركىلىك دۇنيەتانىمدا رۋح - ماڭگى ءتىرى. وعان قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىنەن كوپتەگەن دالەل كەلتىرۋگە بولار ەدى. مىسالى، مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) «مەن قايتىس بولعان سوڭ قابىرىمدى زيارات ەتكەن كىسى مەنىمەن ءتىرى كەزىمدە جولىققان كىسىمەن تەڭ بولادى» دەگەن ءحاديسى بۇل ءسوزىمىزدىڭ دالەلسىز ەمەستىگىن كورسەتەدى. دەمەك، پايعامبار (س.ع.س.) ءوزىن ولدىگە ساناپ تۇرعان جوق. ال، «انبيا» سۇرەسىنىڭ 107 اياتىندا بىلاي دەلىنگەن: «(ەي، مۇحاممەد) راسىندا ءبىز سەنى بارلىق الەمدەرگە تەك قانا راحمەت ەتىپ جىبەردىك». بۇل ايات تا پايعامباردىڭ (س.ع.س.) ماڭگىلىك تۇلعا ەكەندىگىن باياندايدى.
وقۋلىقتىڭ ءۇشىنشى تاراۋى «الەمدىك دىندەرگە» ارنالعان. بۇل تاراۋ وقۋلىق كولەمىنىڭ شامامەن ۇشتەن ءبىرىن قۇرايدى. مۇندا دا الەمدىك دىندەردىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە توقتالىپ، ونىڭ سەنىم نەگىزدەرىنە، تاريحىنا، تارماقتارىنا جان-جاقتى تالداۋ جاسالعان. بۇل دا شەكتەن تىس، 9-سىنىپ وقۋشىسى ءۇشىن اۋىر دەسەك ارتىق ايتپايمىز.
بۇل تاراۋدىڭ 11 ءبولىمى «يسلام» دىنىنە ارنالعان. بۇل بولىمدە يسلام ءدىنى تۋرالى كەڭ كولەمدە، جان-جاقتى ءسوز بولعان. يسلام ءدىنىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋ كەزەڭى، مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) ءومىرى، يماننىڭ شارتتارى، يسلامنىڭ پارىزدارى، قۇران تۋرالى، قۇران مەن عىلىم اراسىنداعى بايلانىس، يسلام دىنىندەگى مازحابتار، يسلام ءدىنىنىڭ عىلىم مەن مادەنيەتكە ىقپالى، سوپىلىق ت. ب. ماسەلەلەر قامتىلعان. بۇعان قوسا وقۋلىقتىڭ «قازاقستانداعى ءدىني جاعداي» دەپ اتالاتىن ءتورتىنشى تاراۋىندا قازاقستانداعى يسلام ءدىنى تۋرالى، يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋ تاريحى، يسلام ءدىنىنىڭ عىلىم مەن مادەنيەتكە اسەرى، «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى يسلامنىڭ ءرولى» سياقتى ماسەلەلەر قاراستىرىلعان. يسلام ءدىنىنىڭ تاريحىمەن تانىس ەمەس كىسىگە بۇل وقۋلىقتا قامتىلماعان ماسەلە قالماعان بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. الايدا، تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋى، يسلام ءدىنىنىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىنا، قازاق حالقى مەن قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ قالاپتاسۋىنا ىقپالى جايلى بەرىلگەن ماتەريالدار تاريحي شىندىققا ساي كەلمەيدى.
قازاق حالقىندا يسلام ءدىنىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى - ياساۋي جولى. ودان باس تارتۋ - حالىقتىڭ سوڭعى توعىز ءجۇز جىل بويىنا جيناقتاعان رۋحاني، مادەني قۇندىلىقتارىنان باس تارتۋ بولىپ تابىلادى. وكىنىشكە وراي، وقۋلىقتا بۇل تۋرالى ەشنارسە ايتىلماعان. ونىڭ ەسەسىنە قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىنداعى كەيبىر تۇسىنىكتەر، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇردەگى ەرەكشەلىكتەر يسلامعا جات، يسلامدىق سەنىممەن ۇيلەسپەيتىن نارسە رەتىندە كورسەتىلەدى. دەمەك، بۇل وقۋلىقتا قامتىلعان يسلام دىنىنە قاتىستى ماتەريالدار وقۋشىنىڭ، جاس جەتكىنشەكتىڭ قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى ۇستانعان اتا-باباسىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى تۋرالى تۇسىنىك، تانىمىن قالىپتاستىرا المايدى. ولاي بولسا، ونداي وقۋلىقتى مەكتەپتە وقىتۋدىڭ قاجەتى بار ما؟ مۇنداي وقۋلىق نەگىزىندە ءبىلىم العان، ءوز حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى تۋرالى تۇسىنىك-تانىمى قالىپتاسپاعان، كەرىسىنشە، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا كۇدىكپەن قاراۋدى ۇيرەنگەن وقۋشىنىڭ سىرتتان كەلگەن باسقا ءدىني اعىمداردىڭ قۇرىعىنا تۇسپەۋگە شاماسى بار ما؟ جوق.
وقۋلىقتىڭ بەسىنشى تاراۋى «ءداستۇرلى ەمەس ءدىني كۋلتتار» دەپ اتالادى. بۇل تاراۋدا بەرىلگەن ماتەريالداردى سارالاعاندا، حريستياندىق باعىتتاعى «يەگوۆا كۋاگەرلەرى»، «سايەنتولوگيا» سياقتى باعىت وكىلدەرى مەن «كريشنا ساناسى قوعامى» مەن «بىرىگۋ شىركەۋى» سياقتى ءدىني ۇيىمداردىڭ قىزمەتى تۋرالى از-كەم تۇسىنىك الۋعا بولادى. ال، يسلام اتىن جامىلىپ، جاستاردىڭ ساناسىن ۋلاپ، جيحادقا شاقىرىپ جاتقان ءدىني اعىمدار تۋرالى ماتەريالدار ءبىر بەتكە دە جەتپەيدى. كەرەك دەسەڭىز، ولاردىڭ اتتارى دا اتالمايدى. «ولار كىم، ارتىندا كىم تۇر، نەسىمەن قاۋىپتى؟» دەگەن ماسەلەلەر مۇلدە قاراستىرىلماعان. قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە يسلام اتىن جامىلعان  «سالافيلەردىڭ»، ولاردىڭ شەكتەن شىققان بولىكتەرى -«تاكفيرشىلەر» مەن «جيحادشىلار» سياقتى توپتار مەن موماقان بولىپ كورىنگەنىمەن جاستاردى شەتەلدەرگە اپارىپ، وقىتىپ، ساناسىن ۋلاپ جاتقان «تابليعي جاماعات» وكىلدەرى تۋرالى، «حاليفات قۇرامىز» دەپ بۇلىك سالىپ جۇرگەن «حيزب ۋت-تاحرير» تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. وتكەن جىلى جازدا جاڭاوزەن قالاسىنان داعىستانعا اتتانعان بەس جاستىڭ رەسەي اسكەلەرىنىڭ وعىنا ۇشىپ، قۇربان بولۋى استارىندا قانداي يدەولوگيا جاتىر؟ نەلىكتەن قازاق جاستارى ءدىني-ەكسترەميستىك توپتاردىڭ قاقپانىنا وڭاي تۇسەدى؟ ونداي ءدىني اعىمداردىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان قانداي وزگەشەلىگى بار؟ سەنىم نەگىزىندە قانداي ەرەكشەلىكتەر بار؟ جالپى سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنا ىقپالى قانداي؟ بۇل سۇراقتاردىڭ ەشقايسىسىنا بۇل وقۋلىقتا جاۋاپ جوق. ونىڭ ەسەسىنە ادام بالاسى دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ، بۇگىنگە دەيىنگى دىندەر تۋرالى ماعلۇمات اياماي بەرىلگەن. توعىزىنشى سىنىپ وقۋشىسىنا باسقا دىندەر تۋرالى سونشالىقتى تەرەڭ تۇسىنىك، تانىمنىڭ قاجەتى بار ما؟ مەكتەپ باعدارلاماسىنا «ءدىن تانۋ» ءپانىن ەنگىزۋدەگى ماقسات - ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن، جاس جەتكىنشەكتى وزگە، سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ ىقپالىنان قورعاۋ ەمەس پە ەدى؟ بۇل وقۋلىقتا ول تالاپتىڭ ءبىرى دە ورىندالماعان.

زىكىريا جانداربەك،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءدىنتانۋشى، تۇركىستان قالاسى

«ءۇش قيان» گازەتى، 31-ناۋرىز، 2010 جىل