ۇلى مەن قىزى ءوسىپ، كامەلەتكە تولعان سوڭ كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتۋ – ءاربىر اكە-شەشەنىڭ ارمانى، شىقسام دەگەن بيىگى، ەڭ شاتتى كەزەڭى. بوزبالا مەن بويجەتكەننىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە جۇرەتىن تۇيتكىلىنىڭ ءبىرى – كورىكتى، كورگەندى، يبالى ومىرسەرىك تابۋ ەكەنى دە بارشاعا ايان. مىنە، وسى جاستاردى وتاۋ تىگىپ، ءۇيلى-باراندى ەتۋ ماسەلەسىنە قازاق وتە-موتە كوڭىل بولگەن. ءبىز بۇگىن اتا-بابامىزدىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قۇدا ءتۇسۋ جول-جورالعىسىنا از-كەم بولسا دا توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك.
قازاق قۇدا ءتۇسۋ، نەكەلەسۋ ادەت-عۇرپىنا ايرىقشا ءمان بەرگەن. ەلدىڭ سالت-داستۇرىندە دە، مۇسىلمانشىلىق تۇرعىسىندا دا نەكەلەسۋ، اللانىڭ الدىندا جۇپ بولىپ قوسىلۋ، ۇلكەن ماعىناعا، مانگە يە. ۇل مەن قىزدىڭ اتا-انانىڭ كەلىسىمىنسىز قوسىلۋىنا قاتاڭ تيىم سالىنعان. بۇل سالتتى بۇزعانداردى تەگىنە قاراماي اياۋسىز جازالانعان. مىسالى، ەرتەدە ماڭعىستاۋ وڭىرىندە دە ءبىرىن-ءبىرى ىشتەي ۇناتىپ، اكە-شەشە رازىلىعىنسىز قوسىلىپ، اتاستىرعان جەرگە بارماي باتا بۇزعان جايتتەر ۇشىراسىپ وتىرعان. ەل اۋزىندىعى اڭىزدارعا قاراعاندا قاراعان تۇبەكتەگى «اقشورا-بەلتۇران»،تاۋ بويىنداعى «ولجانىڭ قىزى مەن قاراعۇلۇمبەت»، بوزاشى بەتىندەگى «قارامان-كەجەك»، «قالامقاس پەن كەنت» وسىلاي انت بۇزىپ، جازالانعانداردىڭ ەسكەرتكىشى كورىنەدى.
قازاقتا نەكەلەسۋ سالتىنا ايرىقشا ءمان بەرىلىپ، بۇل ىسكە كوپتى كورگەن، اقىل توقتاتقان ادامداردىڭ ارالاسۋىن، كەڭەس بەرگەنىن ءجون كورگەن.

ۇلى مەن قىزى ءوسىپ، كامەلەتكە تولعان سوڭ كەلىن ءتۇسىرىپ، قىز ۇزاتۋ – ءاربىر اكە-شەشەنىڭ ارمانى، شىقسام دەگەن بيىگى، ەڭ شاتتى كەزەڭى. بوزبالا مەن بويجەتكەننىڭ جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە جۇرەتىن تۇيتكىلىنىڭ ءبىرى – كورىكتى، كورگەندى، يبالى ومىرسەرىك تابۋ ەكەنى دە بارشاعا ايان. مىنە، وسى جاستاردى وتاۋ تىگىپ، ءۇيلى-باراندى ەتۋ ماسەلەسىنە قازاق وتە-موتە كوڭىل بولگەن. ءبىز بۇگىن اتا-بابامىزدىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان قۇدا ءتۇسۋ جول-جورالعىسىنا از-كەم بولسا دا توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك.
قازاق قۇدا ءتۇسۋ، نەكەلەسۋ ادەت-عۇرپىنا ايرىقشا ءمان بەرگەن. ەلدىڭ سالت-داستۇرىندە دە، مۇسىلمانشىلىق تۇرعىسىندا دا نەكەلەسۋ، اللانىڭ الدىندا جۇپ بولىپ قوسىلۋ، ۇلكەن ماعىناعا، مانگە يە. ۇل مەن قىزدىڭ اتا-انانىڭ كەلىسىمىنسىز قوسىلۋىنا قاتاڭ تيىم سالىنعان. بۇل سالتتى بۇزعانداردى تەگىنە قاراماي اياۋسىز جازالانعان. مىسالى، ەرتەدە ماڭعىستاۋ وڭىرىندە دە ءبىرىن-ءبىرى ىشتەي ۇناتىپ، اكە-شەشە رازىلىعىنسىز قوسىلىپ، اتاستىرعان جەرگە بارماي باتا بۇزعان جايتتەر ۇشىراسىپ وتىرعان. ەل اۋزىندىعى اڭىزدارعا قاراعاندا قاراعان تۇبەكتەگى «اقشورا-بەلتۇران»،تاۋ بويىنداعى «ولجانىڭ قىزى مەن قاراعۇلۇمبەت»، بوزاشى بەتىندەگى «قارامان-كەجەك»، «قالامقاس پەن كەنت» وسىلاي انت بۇزىپ، جازالانعانداردىڭ ەسكەرتكىشى كورىنەدى.
قازاقتا نەكەلەسۋ سالتىنا ايرىقشا ءمان بەرىلىپ، بۇل ىسكە كوپتى كورگەن، اقىل توقتاتقان ادامداردىڭ ارالاسۋىن، كەڭەس بەرگەنىن ءجون كورگەن.
قازاقتىڭ نەكەلەسۋ ءداستۇرى قىز ايتتىرىپ، قۇدا تۇسۋدەن باستالعان.جىگىتتىڭ اكەسى نەمەسە تۋىستارى جاناشىر، جاقىن ادامدارىن قىزدىڭ ۇيىنە جىبەرىپ، قۇدا تۇسۋگە الدىن الا كەلىسسوز جۇرگىزەتىن بولعان. بۇل توپ «جاۋشى» دەپ اتالعان. ەگەر قىز جاعى قارسى بولماسا، قۇدا ءتۇسۋدىڭ مەرزىمى بەلگىلەنەدى. قىز جاعى جاۋشىلارعا نەمەسە ولاردىڭ جاسى ۇلكەندەرىنە سىيلىق رەتىندە يىقتارىنا شاپان جاباتىن بولعان. بۇل سىيلىق «شەگە شاپان» دەپ اتالىپتى.
جاۋشىلاردىڭ كەلىسكەن مەرزىمىندە جىگىت اكەسى جاقىن تۋىستارىنىڭ ءبىرىن باس ەتىپ بىرنەشە ادامدى قۇدالىققا اتتاندىرادى، الدە ءوزى باستاپ بارادى.
قۇدالىق قالىڭ مال،قىزدىڭ جاساۋى، ۇزاتۋ تويىنىڭ مەرزىمى بەلگىلەننەن كەيىن انتپەن بەكىتىلىپتى. ول ءۇشىن قويدىڭ قانىن اعاش اياققا قۇيىپ، ەكى جاقتىڭ قۇدالارى وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىن قانعا باتىرىپ، قۇدالىقتىڭ شارتىن بۇزباۋعا انت بەرەدى ەكەن. «باۋىزداۋ قۇدا» دەگەن اتاۋ وسىدان قالسا كەرەك.
اقساقالدار باتا بەرگەندە ولارعا «باتا اياق»، ال ايتتىرىلعان قىز ءۇشىن «قارعى باۋ» اتتى سىيلىقتار بەرىلەدى. بۇدان سوڭ ەكى جاققا «قۇيرىق-باۋىر» تاباعى تارتىلىپ، قۇداي قوسىپ، انتتاسقان قۇدا بولعاندىعى جاريا بولادى. قىزدىڭ اكە-شەشەسى قۇدالارعا «كيىت» كيگىزىپ اتتاندىرادى.
قۇدا بولۋ سالتى ۇل مەن قىز ءبىر جاسقا تولعان سوڭ-اق باستالا بەرگەن. كەلىسىلگەن قالىڭ مال جارتىلاي نەمەسە تولىعىمەن بەرىلىپ، ەكى جاس وڭى مەن سولىن تانيتىن بولعان سوڭ كۇيەۋ جىگىت قىز اۋىلىنا ارنايى ساپار شەگەدى. بۇل «كۇيەۋدىڭ ۇرىن بارۋى» دەپ اتالعان. وسىنداي ساپارعا كۇيەۋ جولداس ەسەبىندە ءجون بىلەتىن، ىسىلعان ساقا جىگىت باسشىلىق ەتكەن.
ولار قىز جاعىنا بەرەتىن ءارتۇرلى سىيلىقتار، تارتۋلار، كادەلىك ۇساق-تۇيەك بۇيىمدار الا شىعادى. ۇرىن كەلگەن كۇيەۋ توبىنا قىز اۋلىندا ارنايى ءۇي تىگىلىپ، شاعىن توي قامداستىرىلادى. كەيدە وسى جەردە نەكە وقىلادى. بۇل «ۇرىن توي» دەپ اتالادى.
كەلەسى كۇنى كەشتە قىز جەڭگەلەرى اكەسىنىڭ ۇيىندە قىز بەن جىگىتتى وڭاشالاپ كەزدەستىرەدى. وسىدان باستاپ كۇيەۋ قالىڭدىعىمەن جاسىرىن تۇردە كەزدەسە بەرەدى، ونى «قالىڭدىق ويناۋ» دەپ اتاعان. ءسويتىپ قالىڭدىق ويناۋ كەزەڭىندە ەرلى-زايىپتىلىق ءداستۇرىنىڭ العاشقى ءتۇنى قىز ۇيىندە وتكىزىلەتىن بولعان. ەگەر قىز بۇل سىننان «سۇرىنسە»، ونىڭ بۇرىمى كەسىلىپ ماسقارالانىپ، اكەسىنەن ۇلكەن كىسىگە نەمەسە جارىمجان كىسىگە ايەلدىككە بەرىلەدى. «بۇرىمىڭ كەسىلگىر»، «جارىلعان جۇمىرتقا» دەگەن وتە جيىركەنىشتى، قارعىس سوزدەر وسىندايدان پايدا بولعان كورىنەدى.مۇنداي جاعدايدا كۇيەۋ اتىنىڭ توقىمدارى تىلگىلەنىپ، اۋلىنا قايتارىلادى، ال قىز جاعى العان قالىڭ مالىن مول ايىپ تولەپ، كەيىن قايتارادى. ەگەر ءبارى جاقسى وتسە، ەكى جاعى ءبىر-بىرىنەن ءشۇيىنشى سۇراپ، توي جابدىعىنا كىرىسەدى.
قىزدىڭ ۇزاتىلۋ تويىنا كۇيەۋ توبىن بىرقاتار قازاق اراسىندا ونىڭ شەشەسى باستاپ بارادى. قىز اناسىنا «سۇتاقى»، اعا-ىنىلەرىنە ات، ەر-توقىم، باسقا دا ۇساق-تۇيەك كادەلەرىن اتايدى. ال ماڭعىستاۋ قازاقتارىندا كۇيەۋ توبىنا ءومىر تاجىريبەسى مول، ورتا جاستاعى جاقىن-جۋىقتارىنىڭ ءبىرى باستاپ بارعان. ەگەر كۇيەۋ بۇرىن ۇرىن بارماعان بولسا، توي باستالاردان ءبىر-ەكى كۇن بۇرىن شاعىن توي ۇيىمداستىرىلعان. ونى «قىز قاشار» دەپ اتاپ، ۇرىن كەلىپ، “قالىڭدىق ويناۋ” راسىمدەرىن جاساعان. وسى كەشتە قىز جەڭگەلەرى كۇيەۋ جىگىتتەن «قول ۇستاتار»، «شاش سيپاتار»، «توسەك سالار» ىرىمدارىن الىپ، ولاردى وڭاشا كەزدەستىرگەن. ال تويدان 5-6 كۇن بۇرىن كەتەتىن قىز جەڭگەلەرىن، سىڭلىلەرىن ەرتىپ جاقىن تۋىستارىن ارالاپ قوشتاساتىن.
تويدان كەيىن قىز اكەسى ۇيىندە قىز-كۇيەۋلەرگە قوناعاسى بەرىلىپ، باتا جاسالادى. اتتاناردا قىز اكە-شەشەسىمەن، اعا-جەڭگەلەرىمەن «سىڭسىپ كورىسۋ» ايتىپ قوشتاسادى.
ۇزاتىلعان قىز كۇيەۋ اۋىلىنا جاقىنداعاندا ءبىر توپ قىز كەلىنشەك قارسى الىپ، جاس كەلىندى جاياۋلاتىپ اكەلەدى. توي الدىندا «بەتاشار» بولادى. كەلىننىڭ بەتىن اقىن جىگىت اشىپ، وسيەت، اقىل-كەڭەس بەرىلەدى. ودان سوڭ شاشۋ شاشىلىپ، «كەلىن كورىمدىگى» بەرىلەدى. توي وتكەن سوڭ كەلىننىڭ ساۋكەلەسى الىنىپ، جاۋلىق تارتىلادى، ەكى بۇرىمىنىڭ ۇشى بىرىكتىرىلىپ شولپى تاعىلادى. بۇل جاعدايلار ونىڭ كۇيەۋى بار ايەلدەر قاتارىنا قوسىلعاندىعى بولىپ ەسەپتەلەدى. جاس كەلىن ءبىر بالالى بولعانشا توركىنىنە قاتىنامايتىن ءداستۇر بولعان. بۇل كەلىننىڭ جاڭا شاڭىراققا، جاڭا ەلگە الاڭسىز ۇيرەنىپ كەتۋى ءۇشىن ىستەلگەن. ال كەلىنشەك ءبىر بالالى بولعان سوڭ توركىنىنە بالاسى مەن كۇيەۋىن ەرتە كەلىپ، ساعىنىشىن باسىپ قايتاتىن كورىنەدى. بۇل «ۇزاتىلعان قىزدىڭ توركىندەۋ سالتى» دەپ ايتىلعان. اكەسى 1-2 قارا مال، جىلقى، تۇيە، ءبىرشاما ۇساق مال اتاعان. مۇنى «توركىن سىباعا» دەپ اتاعان. ەگەر قىز اكەسى بولماسا بۇل سالتتى ورىنداۋ اعاسىنىڭ مىندەتىنە كىرگەن. وسى ساپارمەن قۇدالىق جولمەن ۇيلەنۋ ءداستۇرى، ونىڭ توڭىرەگىندەگى الىس-بەرىس ىرىمدارى اياقتالاتىن بولعان.
مىنە، وسى جورالعى-داستۇرلەردىڭ ءبارى جاس وتاۋ بوساعاسىنىڭ بەرىك،شاڭىراعىنىڭ بيىك بولۋىنا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ تاتۋ-ءتاتتى تۇرمىس كەشۋىنە نەگىز سالعان. ال بۇگىنگى كۇنى شە؟ كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە بۇلار ەسكىلىكتىڭ قالدىعى رەتىندە قازاق ومىرىنەن الاستاتىلدى. تاريحىنان، اتا-بابا سالت-داستۇرىنەن جۇرداي ءدۇبارا ۇرپاق دۇنيەگە كەلدى. تاۋەلسىزدىك تاڭى الدەقاشان اتسا دا، ورتا بۋىن بولاشاق ۇرپاققا ونەگە بولاتىنداي جولدى ءالى دە ۇلگى قىلار ەمەس. ازاماتتىق نەكە دەگەن پالە شىقتى. بىراق ءبىز بۇنى كەلەسى ماقالانىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق…

اللابەرگەن قونارباەۆ، شەتپە اۋىلى
«ۇشقيان» گازەتى، 21 مامىر 2009 جىل