قازاننىڭ iشiندە بۇلكiلدەپ جاتقان اششى شىندىقتى جاسىرا المايتىنىمىز بەسەنەدەن بەلگiلi. سەبەبi, بيىل «تiل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا دا - 21 جىل. ودان وزگە «2001-2010 جىلدارعا ارنالعان قازاق تiلiن دامىتۋ مەملەكەتتiك باعدارلاماسى» دا تامامدالۋعا تاقاۋ. الايدا، وسىنشاما ۋاقىت iشiندە قابىلدانعان بارلىق باعدارلاما ويداعىداي ورىندالىپ، قازاق تiلiنiڭ دامۋىنا سۇبەلi ۇلەسiن قوسپاسا دا، ءوزiمiزدi ساندىق كورسەتكiشتەرمەن الداپ كەلەتiنiمiز كۇيiنiشتi.

قازاننىڭ iشiندە بۇلكiلدەپ جاتقان اششى شىندىقتى جاسىرا المايتىنىمىز بەسەنەدەن بەلگiلi. سەبەبi, بيىل «تiل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا دا - 21 جىل. ودان وزگە «2001-2010 جىلدارعا ارنالعان قازاق تiلiن دامىتۋ مەملەكەتتiك باعدارلاماسى» دا تامامدالۋعا تاقاۋ. الايدا، وسىنشاما ۋاقىت iشiندە قابىلدانعان بارلىق باعدارلاما ويداعىداي ورىندالىپ، قازاق تiلiنiڭ دامۋىنا سۇبەلi ۇلەسiن قوسپاسا دا، ءوزiمiزدi ساندىق كورسەتكiشتەرمەن الداپ كەلەتiنiمiز كۇيiنiشتi.

جاقىندا «تiل» دەپ شىرىلداعاندار تاعى دا باس قوسىپ، كوكەيدەگi كوپ ساۋالعا جاۋاپ iزدەگiسi كەلدi. بۇل جولى باياعىداي كۇلبiلتەلەپ ەمەس، جەتەگە جەتكiزiپ ايتتى. ماسەلەن، پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ توراعاسى ورال مۇحامەدجانوۆ: «تۇپتەپ كەلگەندە، تiلi قازاقشا شىقپاعان بالانىڭ بالاباقشادا دا، مەكتەپتە دە انا تiلiن ۇيرەنۋi وڭايعا تۇسپەيدi. ءوز ۇيiندە اناسىنىڭ اق سۇتiنە جارىماعان، ءالدي ەستiمەگەن بالانىڭ قازاق تiلiندە جاتىق سويلەپ كەتۋi قيىن» دەپ توتەسiنەن باستادى ءوز ءسوزiن. شىنىندا دا، قازiرگi مەملەكەتتiك قىزمەتتەگi شەنەۋنiكتەردiڭ كوبiسi وسى توپتان ەكەنi تايعا تاڭبا باسقانداي. سونىڭ سالدارىنان، ولار دايىنداعان زاڭ جوبالارى دا، قاۋلى-قارارلار دا، ەڭ سوراقىسى، مەملەكەتتiك تiلدەگi باق-قا مiندەتتەلەتiن مەملەكەتتiك تاپسىرىس قاعازدارى دا رەسمي تiلدە دايىندالادى. ال قوسارلى تۇردە بەرiلگەن قازاقشاسىن وقىساڭىز، ورىس تiلiنiڭ تiكەلەي اۋدارماسى ەكەندiگiنە ەرiكسiز كوز جەتكiزەسiز. بiر وكiنiشتiسi, تاۋەلسiزدiك العالى بەرi قازاق تiلiندە «كوشi-قون تۋرالى» جالعىز زاڭ عانا جازىلىپتى. «تiل تۋرالى» زاڭنىڭ 4-بابىندا «قازاق تiلi - مەملەكەتتiڭ بۇكiل اۋماعىندا، مەملەكەتتiك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ سوت iسiن جانە iس-قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi» دەپ جازىلسا دا، iس جۇزiندە قاپەرiنە الىپ جاتقان كiم بار؟
بۇل ويىمىزدى تاعى دا پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ توراعاسى ورال مۇحامەدجانوۆتىڭ پiكiرi تولىقتىرا تۇسكەن. «ۇكiمەت زاڭ جوبالارىن مەملەكەتتiك تiلدە دايىنداۋ iسiندە ءالi كۇنگە ەسكi ادەتتەن ارىلا الماي كەلەدi. زاڭ جوبالارى الدىمەن ورىس تiلiندە ازiرلەنiپ، سودان كەيiن عانا مەملەكەتتiك تiلگە اۋدارىلىپ ءجۇر. زاڭ شىعارۋشى ورگان بولعاندىقتان، بiز ءۇشiن، ەڭ ۇلكەن شەشiلمەگەن ماسەلە وسى. جانە بۇل ماسەلەنiڭ توڭiرەگiندە iستەن گورi ءسوز كوپ. مەملەكەتتiك تiل تاريحىنىڭ تاپ قازiرگi كەزەڭiندە بiزگە جالپى اڭگiمەنi قويىپ، ناقتى iسكە كوشەتiن كەز انىق كەلدi». راسىندا دا، بiز تiل ماسەلەسiن قاشانعى باسقوسۋ، دوڭگەلەك ۇستەل، جيىنداردا ءسوز جۇزiندە عانا ايتا بەرەمiز؟ نەگە مەملەكەتتiك باعدارلامالاردىڭ تامىرىنا قان جۇگiرمەيدi? مۇنىڭ ءبارi قارجىعا كەپ تiرەلiپ تۇر دەسەك، جىل سايىن ءبولiنiپ جاتقان اقشادا مiن جوق. ماسەلەن، 2001-2004 جىلدارى تiل ساياساتىن كەمەلدەندiرۋگە بايلانىستى مەملەكەتتiك قازىنادان 100 ميلليون تەڭگە بولiنسە، بۇگiندە ونىڭ كولەمi 5 ميلليارد تەڭگەگە دەيiن جەتكەن. ودان بولەك، بيىل بيۋدجەت قارجىلاندىراتىن تiل ۇيرەتۋ ورتالىقتارىن 120-عا جەتكiزۋ جوسپارلانىپ وتىر. سونداعى قول جەتكەن ناتيجە قايسى؟
الايدا، پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ توراعاسى وسى وتىرىستا كوڭiلگە قونىمدى، جiبi ءتۇزۋ اڭگiمە ايتقانمەن، وتكەن اپتاداعى دەپۋتاتتاردىڭ جانايقايىنا نەمكەتتi قاراعانى تۇسiنiكسiز. زاڭدى تالقىلاماستان بۇرىن، ونداعى ءورiپ جۇرگەن ورەسكەل قاتەلەردi ءسوز ەتكەن دەپۋتاتتار: «كەيبiر زاڭ جوبالارىن قاتە كۇيiندە ماقۇلداۋ ادەتكە اينالدى. قايتارىپ جiبەرسەڭ، سول قالپىندا قايتا كەلەدi. بiز ءۇشiن قاتە تۇزەۋ كۇندەلiكتi جۇمىسقا اينالدى» دەپ مۇڭىن شاقتى. «وسى كەزگە دەيiن قولىما بiردە-بiر قاتەسiز قۇجات تۇسپەدi» دەپ نالىعان دەپۋتات رامازان سارپەكوۆ: «اينالدىرعان ون باپتان تۇراتىن قازاقشا ماتiننەن 120 قاتە تاۋىپ، قىپ-قىزىل ەتiپ تۇرىپ كورسەتiپ ەدiك. اسiرەسە كەلiسiم-شارتتار ورىسشادان قازاقشاعا قالاي بولسا سولاي اۋدارىلا سالادى. ءالi دە سولاي. قاي ۋاقىتقا دەيiن قايتالانا بەرەدi. ورال بايعونىسۇلى، ءمان بەرiپ، تالاپ ەتۋiمiز كەرەك» دەپ شىر-پىر بولعانمەن، توراعا دارمەنسiزدiك تانىتقانداي كەيiپ تانىتتى. «ول ماعان تiرەلiپ تۇرسا بiر كۇندە شەشەر ەدiم. ايتۋىن ايتىپ-اق جاتىرمىز. پرەمەر-مينيسترمەن وسى ماسەلە بويىنشا كەزدەسكەم. قىزىل قارىنداشپەن سىزىپ تۇرىپ ونشاقتى زاڭ جوباسىن كورسەتكەم. تiپتi, كەيبiر زاڭ جوبالارىندا ورىس ماتiنiندە بار پاراقتار قازاق ماتiنiندە جوق» دەپ ەكi قولىن قۋسىرا سويلەگەنi جۇرتشىلىقتى الاڭداتۋدا. سوندا قازاقشا تiلi مۇكiس، اۋدارماسى الاپەس زاڭ جوبالارىنىڭ تازا انا تiلiمiزدە جازىلۋىنا پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ توراعاسى قانداي دا بiر شارا قولدانا الماعانى ما؟ زاڭ جوباسىن ۇسىناتىن مينيسترلiكتەر قازاق تiلiنە نەگە ءۇستiرت قارايدى؟ بiز قاۋلى-قارار، زاڭ جوبالارىن اۋەلi ورىس تiلiندە جازىپ، سوسىن قازاق تiلiنە اۋدارۋدى قاشانعا دەيiن جالعاستىرامىز؟ بۇل ماسەلەگە قاتىستى ساۋالدارعا پارلامەنت ءماجiلiسi توراعاسى ورال مۇحامەدجانوۆ تۇششىمدى جاۋاپ بەرمەسە، كiم ايتادى؟

تIلگە قاتىستى ءتورت مىڭ زاڭبۇزۋشىلىق تIركەلدI

مادەنيەت مينيسترi مۇحتار قۇل-مۇحاممەد الداعى ون جىلدا تiلدەردi دامىتۋ تۇجىرىمداماسىندا 11 باعىتتىڭ كورiنiس تاباتىنىن جەتكiزدi. «قازاق تiلiن ۇيرەتۋدi مەكتەپكە دەيiنگi مەكەمەلەردە، اسiرەسە، وزگە ۇلت بالالارى تاربيەلەنەتiن بالاباقشادان باستاۋ قاراستىرىلۋدا. ال ورىس مەكتەبiن بiتiرگەن وقۋشىلارعا تەك قازاق تiلiندە تەست تاپسىرتۋ قاجەت» دەدi مينيستر. ويتكەنi, قازاق تiلiنiڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋدiڭ تيiمدi ءتاسiلi وسى. «بiز ورىس تiلiن بiتiرگەن بالالارعا قازاق تiلiندە تەست تاپسىرتاتىن بولساق، بۇل سول بالالارعا جاساعان جاقسىلىعىمىز ەمەس پە؟! ورتا مەكتەپتi بiتiرەتiن ءاربiر بالانىڭ قازاق تiلiن مەڭگەرiپ شىعۋىنا مۇمكiندiك جاسار ەدiك. ەڭ باستىسى، ەرتەڭ ول مەملەكەتتiك قىزمەتشi بولعان كەزدە مەملەكەتتiك تiلدە ەركiن سويلەي الادى» دەسە دە، كەلەشەكتە بۇل ماسەلەنi پىسىقتاي تۇسەتiنiن باسا ايتتى. مادەنيەت مينيسترi ۇسىنعان ەكiنشi ۇسىنىس - ورىس، ۇيعىر جانە وزبەك ۇلتى وكiلدەرi وقيتىن مەكتەپتەردە قازاق تiلiن وقىتۋدىڭ ساعاتىن ارتتىرۋ. بۇل ماسەلە دە كەزەك كۇتتiرمەۋi تيiس. قازiرگi كەزدە اتالعان بiلiم ۇيالارىندا قازاق تiلi مەن ادەبيەت ءپانiنiڭ ساعاتى از. قر بiلiم سالاسىنىڭ قۇرمەتتi قىزمەتكەرi, و.جاندوسوۆ اتىنداعى №109 حالىقارالىق-لينگۆيستيكالىق گيمنازياسىنىڭ قازاق تiلi ءپانi مۇعالiمi نۇرسۇلۋ نۇسiپقوجاەۆانىڭ ايتۋىنشا، ورىستiلدi مەكتەپتiڭ 1-9 سىنىپتارىندا قازاق تiلi اپتاسىنا 5 ساعات، ال 10-11 سىنىپتا 4 ساعات وقىتىلادى. ال ادەبيەت ءپانi 10-سىنىپتا 2 ساعات وتكiزiلسە، قالعان سىنىپتاردا اپتاسىنا 1 ساعات عانا. «قازاق تiلiن ايتەۋiر ۋلاپ-شۋلاپ ءجۇرiپ 4-5 ساعاتقا جەتكiزسەك تە، ادەبيەت پانiنەن اپتاسىنا بار-جوعى 1 ساعات عانا بەرiلگەن. 1 ساعاتتىڭ iشiندە بiر جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىعىنا كەڭiنەن توقتالۋ مۇمكiن ەمەس قوي»، - دەيدi بiلiكتi ۇستاز.
«تiل تۋرالى» زاڭنىڭ ورىندالۋىندا ورەسكەل كەمشiلiك كوپ. پروكۋرورلار رەسپۋبليكادا سوڭعى ءتورت جىلدا تiلگە قاتىستى ءتورت مىڭعا جۋىق زاڭبۇزۋشىلىق فاكتiسiن انىقتاپتى. ولاردىڭ الدىن الۋ جانە جويۋعا باعىتتالعان 819 ۇسىنىس، 17 نارازىلىق ەنگiزiلiپ، سونىڭ نەگiزiندە 360 جەكە تۇلعا اكiمشiلiك تارتiپتiك جاۋاپكەرشiلiككە تارتىلعان.
جاسىراتىن تۇگi جوق، قازاق تiلiنiڭ كۇيi ءالi قىل ۇستiندە. جىلدان جىلعا تiلiمiزدiڭ كوسەگەسiن كوگەرتۋدiڭ ورنىنا، كەرi كەتiپ بارامىز. ايتپاقشى، پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ دەپۋتاتى ەگور كاپپەلدiڭ: «قازاق تiلiنە اق جول بولسىن. قازاق تiلi تۋعان تiل. ادامداردا ەكi تiل بولمايدى، ەكi وتان بولمايدى. بiرiنشiدەن، ءاربiرiمiز پاتريوت بولۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزi كەز كەلگەن ەستi ادامعا وي سالماي قويمايدى. شىنىندا دا، نەگە ءدال وسى پiكiردi باسقا ۇلت وكiلi ەمەس، قازاقتىڭ پاتريوت ازاماتتارى ايتپادى ەكەن؟
قازاق تiلi - تۇركi تiلدەرiنiڭ اراسىنداعى ەڭ باي دا اۋەزدi تiل. ءوز زامانىندا بارتولد، رادلوۆ پەن يانۋشكەۆيچ سىندى عالىمدار تاڭداي قاققان قازاق تiلiنiڭ ءتورت قۇبىلاسى قاشان تۇگەندەلەتiنiن كiم بiلسiن، الداعى ءۇش ايدىڭ iشiندە قازاق تiلiن دامىتۋدىڭ تاعى بiر جاڭا جوباسى جاسالماقشى. بiز ءۇشiن مۇنىڭ كوپ باعدارلامانىڭ بiرi رەتiندە تاسادا قالىپ قويماعانى كەرەك.
مەملەكەتتiك تiلدiڭ دامۋىنا پارلامەنت قاۋقارسىز بولىپ وتىر. زاڭ جوبالارىنىڭ قازاقشا ماتiندەرiندە ورفوگرافيالىق جانە تىنىس بەلگiلەرiنە قاتىستى قاتەلەر كوزگە تۇرپiدەي كورiنسە دە، دەپۋتاتتار قۇجاتتاردى ەلەكتروندى داۋىس بەرۋ ارقىلى قابىلداپ جاتىر. شىندىعىندا، ءماجiلiس دەپۋتاتى نۇرلان ونەرباي ايتپاقشى، تiل ماسەلەسiنە كەلگەندە اشىق ايتامىز، داۋىسقا سالعاندا باسقاشا بولىپ شىعادى. ءبارiبiر ءوتiپ كەتەدi. وندا دەپۋتاتتار قالاي تiل جاناشىرى بولىپ شىرىلداماقشى؟!

دينارا مىڭجاسارقىزى, «تۇركىستان» اپتالىعى، №14 (820)