جاعراپيالىق كارتادا قازىرگى قازاقستاننىڭ جەرى ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتىر: ول باتىسىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ استراحان وبلىسىمەن، ال شىعىسىندا - تاۋلى التايدىڭ اۋداندارىمەن شەكتەسەدى. التايدىڭ ارعى بەتىندە مونعول مەملەكەتى تۇر. بۇگىندە بۇل جەرلەردىڭ ورتاق شەكاراسى جوق، بىراق  بۇل كەڭىستىك تاريح جادىندا «ۇلى دالا» دەگەن اتاۋمەن قالىپ قويدى. وسى شالقار دالا قىتايدىڭ ۇلى قورعانىنان باستاپ ۆەنگەر جازىعىنا دەيىن داليىپ جاتىر. اتالعان ايماقتا ءبىر كەزدەرى ءبىرتۇتاس «كوشپەلى مادەنيەتتىڭ» وكىلى كوشپەندىلەر ءومىر سۇرگەن. ۇدايى ات ۇستىندە كوشىپ ءجۇرىپ،  ۇلان-قايىر اۋماقتاردى جاۋلاعان كوشپەندىلەر ساق  داۋىرلەرىنەن باستالعان كوشپەلى مادەنيەتتى وسى كۇنگە دەيىن جوعالتپاي الىپ كەلدى.

جاعراپيالىق كارتادا قازىرگى قازاقستاننىڭ جەرى ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتىر: ول باتىسىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ استراحان وبلىسىمەن، ال شىعىسىندا - تاۋلى التايدىڭ اۋداندارىمەن شەكتەسەدى. التايدىڭ ارعى بەتىندە مونعول مەملەكەتى تۇر. بۇگىندە بۇل جەرلەردىڭ ورتاق شەكاراسى جوق، بىراق  بۇل كەڭىستىك تاريح جادىندا «ۇلى دالا» دەگەن اتاۋمەن قالىپ قويدى. وسى شالقار دالا قىتايدىڭ ۇلى قورعانىنان باستاپ ۆەنگەر جازىعىنا دەيىن داليىپ جاتىر. اتالعان ايماقتا ءبىر كەزدەرى ءبىرتۇتاس «كوشپەلى مادەنيەتتىڭ» وكىلى كوشپەندىلەر ءومىر سۇرگەن. ۇدايى ات ۇستىندە كوشىپ ءجۇرىپ،  ۇلان-قايىر اۋماقتاردى جاۋلاعان كوشپەندىلەر ساق  داۋىرلەرىنەن باستالعان كوشپەلى مادەنيەتتى وسى كۇنگە دەيىن جوعالتپاي الىپ كەلدى.

ەنشتەين «شىر اينالعان قوزعالىس شەڭبەرىندە ۋاقىتتىڭ ءوزى توقتاپ قالادى»،- دەگەن. مۇمكىن دالالىقتاردىڭ ۇدايى قوزعالىستا بولۋىنىڭ ءوزى كوشپەلى مادەنيەتتىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى بولار.ۇلى دالا ارا ۇياسى سياقتى، كەي-كەيدە تاريحي ساحناعا جيھانگەرلەردى شىعارىپ تۇرعان. الەمدىك تاريحتىڭ تاراتۋىنشا، «ۇلى دالا» وكىلدەرىنىڭ بەينەسى ءبىزدىڭ سانامىزدا وسىلاي قالىپتاستى: ساقتار، عۇندار، تۇرىكتەر، قىپشاقتار جانە موڭعولدار. ال ەندى ەجەلگى كوشپەندىلەرگە قاراعاندا ودان كوپ زامان كەيىن ءومىر سۇرگەن موڭعولدار تۋرالى تاريحي دەرەكتەر مەن كۋالىكتەر كوپ. ول تاريحتانۋ عىلىمىندا (يستوريوگرافيا) «موڭعول ءداۋىرى» دەگەن اتاۋدى يەلەندى. وتىرىقشى جۇرتتار، ونىڭ ىشىندە رۋس قالالارى ءۇش ءجۇز جىل بويى كوشپەندىلەر يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ناق سول كەزەڭدەردە ماسكەۋ ءرۋسى پايدا بولعان. سونان سوڭ، جەدەل كۇشەيگەن جاس مەملەكەت ءبىر جاعىنان، ءبىر كەزدەردەگى قۋاتتى كوشپەندىلەر يمپەرياسىن بىرنەشە حاندىققا ءبولىپ جىبەرگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارى ەكىنشى جاعىنان ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بويى ۇلى دالاداعى بيلىككە تالاسىپ جاتتى. كەيىننەن، رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحشىلارى كوشپەندىلەردىڭ رۋس تاريحىنا ىقپالىن زەرتتەي باستايدى. وسىدان كەيىن بارىپ قانا قالىڭ وقىرمان العاش رەت ۇلى دالانىڭ تاريحىمەن تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.

اقىر سوڭىندا، ناق وسى رەسەيلىك عالىمدار تىقپالاعان تۇجىرىمدار ارقىلى بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ سانامىزعا ءسىڭىستى بولعان كوشپەندىلەردىڭ تاريحي بولمىسى قالىپتاستىرىلدى. ءتىپتى ولار تەك موڭعولداردىڭ بەينەسىن عانا جاساپ قويماي، سونىمەن بىرگە سونىڭ نەگىزىندە ەجەلگى كوشپەلى  مادەنيەتتىڭ سۇيەگىن تۇزەدى. رەسەيلىك تاريحشىلارعا قاراعاندا موڭعول ءداۋىرىن زەرتتەۋشى بىلىكتى شەتەلدىك عالىمداردىڭ ءوزى قۋاتتى موڭعول يمپەرياسىنىڭ اياق استىنان قايدان پايدا بولا كەتكەنىن تۇسىنبەيتىندىكتەرىن اشىق ايتقان. ماسەلەن, زەرتتەۋشىلەردىڭ «تۇجىرىمىنا» سەنسەك،  كىلەڭ تۇركى ءتىلدى ورتادا موڭعول تايپاسىنىڭ عايىپتان تايىپ قايدان تاپ بولا كەتكەنى  تۇسىنىكسىز. بۇل جەردە ايتپاعىمىز، شىڭعىسحان تاريح ساحناسىنا شىققانعا دەيىن ەشقاي جەردە، ەشبىر دەرەكتە «موڭعول» دەگەن حالىق  جوق.

سونىمەن موڭعول دەگەن قانداي حالىق، ولاردىڭ قاھارلى كوسەمى شىڭعىسحان كىم؟ سۇراق دۇرىس قويىلعان. ءبىزدىڭ قازىرگى تاريح پانىنەن بىلەتىنىمىز، شىڭعىسحاننىڭ رۋى  قيات-بورجيگين. بىراق، ونىڭ كوشپەلى مادەنيەتتىڭ وكىلى رەتىندە رۋدان باسقا ءىرى كوشپەندى بىرلەستىك، ياعني تۋعان تايپاسى دا بولۋى كەرەك قوي. بۇگىنگى تاريحتانۋشىلار قيات-بورجيگين، تايچۋت، بارين، جاتجيرات، ت.ب موڭعول تايپالارى دەپ اتايدى. بىراق ولاردىڭ ءبارى رۋ، ءبىر رۋدىڭ ىشىندەگى اتا بولىپ، ءوزارا تۋىستاسىپ كەلىپ، ءبىر تايپانى عانا قۇراعان. سول سەبەپتى قازىر بۇل رۋلاردى ءوز ىشىمىزدەن تابا المايمىز. ال تايپانىڭ ىشىندەگى رۋلار وزىندىك سۇزگىدەن ءوتىپ، جاڭارىپ وتىرعان. مىسالى: ءبىر رۋدىڭ ىشىندەگى  «مىقتى ادام» ىدىراپ كەتكەن باسقا تۋىستارىنىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، سوڭىنان ەرتەتىن بولسا، سول ۋاقىتتان باستاپ ونىڭ تۋىستارى، باسقا جەك جاتتار اراسىندا، جاڭا رۋ كوسەمىنىڭ ەسىمىمەن تانىلا باستاعان. ۋاقىت وتە كوسەمنىڭ اتى تۇتاستاي ونىڭ رۋىنا كوشەتىنى تاريحتان بەلگىلى. مۇنداي مىسالدار از دا بولسا وتىرىقشى جۇرتتار اراسىندا دا كەزدەسەدى. ماسەلەن، 12 عاسىردا كيەۆتىك شىركەۋ جىلناماسىشى كنياز بەن ونىڭ قوسىنىن عانا ورىستار (رۋس) دەپ جازعان.  ال كورشى ەلدەر، ونىڭ ىشىندە كوشپەندىلەر كنيازعا باعىنعان باسقا بارلىق ەلدەر مەن تايپالاردى دا رۋس دەپ اتاعان.

تايپانىڭ ءوز ىشىندەگى رۋلىق اتاۋى ءجيى وزگەرىسكە ءتۇسىپ تۇرعان. ال كوشپەندىلەردىڭ ودان اۋقىمدى بىرلەستىگى، ياعني رۋلار وداعى - تايپا اتاۋى وزگەرىسسىز قالىپ وتىردى. سوندىقتان تاريحتا شىڭعىسحان زامانىنداعى كوشپەندى تايپالاردىڭ اتاۋلارى ساقتالدى. ول - كەرەي، اباق-كەرەي(مەركىت), قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، ت.ب. بۇگىندە بۇل تايپالار قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى، بىراق ولاردىڭ اراسىندا «موڭعول» تايپاسى جوق. كوشپەندى ءۇشىن «موڭعول» ءسوزى رۋلىق نەمەسە تايپالىق ۇعىمدى بىلدىرمەيدى.

ءامىر تەمىر ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىنا قالدىرعان جازبا مۇراسىندا (ونى وزبەك باسپاگەرلەرى «ءامىر تەمىردىڭ اماناتى» دەگەن اتاۋمەن شىعاردى) ءوز تايپاسى تۋرالى تاپتىشتەپ جازادى. مىنە وسى كىتاپتان ءبىز «موڭعول» رۋىنىڭ نەمەسە تايپاسىنىڭ بىردە-ءبىر وكىلىن ىزدەپ تاپپايمىز.

رۋس جىلناماشىلارى التىنوردالىقتاردى «تاتار-موڭعولدار» دەپ جازدى. اقساق تەمىر زامانىندا شاعاتاي ۇلىسىنىڭ وتىرىقشى حالىقتارى (ماۋەرانناحر تۇرعىندارى) «موعولدار» ( «مونعولدىڭ» بۇزىلىپ اتالۋى)  دەپ كوشپەندىلەردىڭ بارلىعىن بىردەي اتاي بەرگەن. بىراق بارىنەن بۇرىن بۇل اتاۋدى جاقىن كورشىلەرى - وڭتۇستىك قازاقستان اۋماعىنداعى كوشپەندىلەرگە تاڭعان.

ماۋەرانناحرداعى بيلىكتەن ايىرىلعان ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاعى بابۋر شاعاتاي ۇلىسىنىڭ اسكەرىن ۇندىستانعا الىپ كەلىپ، جاڭا ءبىر كوشپەندى يمپەريانىڭ ىرگەسىن قالادى. ال جەرگىلىكتى حالىق شاعاتاي تۇركتەرىن «موعول»، ياعني موڭعول دەپ اتاعان. ودان ۇققانىمىز، وتىرىقشى ەل وزدەرىنىڭ ۇستىنە كەلگەن كوشپەندىلەردىڭ كىم ەكەنىن اجىراتىپ الماي جاتىپ، بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى تىلمەن «موڭعولدار» دەي سالعان. «موڭعول» ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعناسى شىڭعىسقاننىڭ ۇلىستارى ىدىراماعان زاماندا، بارلىق كوشپەندى جۇرتقا بەلگىلى بولعان. ونى ءامىر تەمىر دە ءبىلدى، سوندىقتان دا ونىڭ تۋىستارىنىڭ ىشىندە دە موڭعول اتانعان ەشكىم جوق. سونداي-اق، ول تەمۋچجيننىڭ رۋى كىم ەكەنىن، وعان «شىڭعىس» اتاعى قالاي بەرىلگەنىن جانە ول ءسوزدىڭ ماعىناسى نە ەكەنىن دە جاقسى بىلگەن.

شىڭعىسحان شىققان كوشپەندى تايپا ەشقايدا جوعالىپ كەتكەن جوق، ول ءبىزدىڭ ارامىزدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بىراق  شىڭعىسحان تۋرالى جازعان تاريحشىلار ونى تۇركى تايپالارىنىڭ ىشىنەن كورە المادى نەمەسە كورگىسى كەلمەگەن بولار. بۇگىنگى كۇنى قولىمىزدا بار تاريحي دەرەكتەر مەن مالىمەتتەر شىڭعىسحاننىڭ قانداي تايپادان شىققانىن جانە ول قاي حالىققا جاتاتىنىن تولىق  دالەلدەپ بەرە الادى. ەگەر ءبىز تۇرىكتەردىڭ سالت-داستۇرلەرىن موڭعولداردىكىنەن ايىرا بىلسەك، وندا «قۇپيا تاريح» «كەيىپكەرلەرى» كىم ەكەنىن وزدەرى-اق «ايتىپ» بەرەر ەدى.

ەڭ الدىمەن، ورىسشا اۋدارماسىندا تەمۋچجين دەپ اتالاتىن شىڭعىسحاننىڭ شىن ەسىمى كىم ەدى دەگەندى انىقتاپ الايىق. ءبىز كوشپەندىلەردىڭ ەسىمى قاشاندا بەلگىلى ءبىر ماعىنانى بەرىپ تۇراتىنىن بىلەمىز. تاريحشى ە.ي.كىچانوۆ «تەمۋچجين» اتاۋىن «جيزن تەمۋچجينا، زادۋماۆشەگو پوكوريت مير» دەگەن كىتابىندا بىلايشا تۇسىندىرگەن بولادى:

«العاشقى دەرەككوزدەرىندە بولاشاق قاعاننىڭ ەسىمى تاتار باتىرىنىڭ قۇرمەتىنە وراي بەرىلگەن دەگەن اقپار بار: (سوزبە-ءسوز)«...ۆ ەتو ۆرەميا كوگدا ەسۋگاي-بااتۋر ۆوروتيلسيا، زاحۆاتيۆ تاتارسكيح تەمۋچجينا-ۋگە، حري-بۋحا، حوديۆشايا نا سنوسياح وەلۋن-ۋچجين روديلا  چينگيز-حاگانا ۆ ۋروچيششە دەليۋن-بالداح نا ونونە. روديلسيا چينگيز-حاگان، سجيمايا ۆ پراۆوي رۋكە سۆوەي سگۋستوك كروۆي، ۆەليچينويۋ س الچيك. روجدەنيە ەگو سوۆپالو س پريۆودوم تاتارسكوگو تەمۋچجين-ۋگە، ۆوت ەگو ي نارەكلي تەمۋچجينوم».

ءارى قاراي:

«نەكوتورىە ۋچەنىە پرەدپولاگايۋت، چتو يميا تەمۋچجين ۆ پەرەۆودە س درەۆنەمونگولسكوگو وزناچالو «كۋزنەتس». ي دليا ەتوگو ەست وسنوۆانيا. ەششە ۆ پروشلوم ۆەكە مونگولى سچيتالي، چتو ناكوۆالنيا چينگيسا، سدەلاننايا يز مەتاللا بۋرىن، يمەيۋششەگو سۆويستۆا مەدي ي جەلەزا، حرانيتسيا نا گورە دارحان...»

ادەتتە، ەلگە بەلگىلى ەسىمدەر حالىق اراسىندا ۇزاق ساقتالىپ قالادى، ۇرپاق الماسقان سايىن بىرنەشە مارتە قايتالانىپ وتىرسا دا، ونىڭ العاشقى ماعىناسى وتە سيرەك بۇزىلادى. كەيدە حالىق اراسىندا ماعىناسى ۇمىتىلا باستاعان اتاۋلار دا كەزدەسەدى. ماسەلەن، ابلاز - بۇل ابىل جانە ازىق سوزدەرىنىڭ قوسىندىسىنان تۋعان. ءبىزدىڭ جۇرت ءبىر كەزدەرى سايىن دالانى كۇن ءبيدىڭ (ەلساۋ) ۇرپاقتارى بيلەگەن كوشپەندىلەردىڭ بىرىككەن مەملەكەتى (ۇيسىندەر) بولعانىن دا ۇمىتا باستاعانداي. كۇندەلىكتى ومىردە كوشپەندىلەر وزدەرىن كوسەمدەرىنىڭ ەسىمدەرىمەن ابىل ەلى، ازىق ەلى جانە البان ەلى اتاپ كەتكەن (ب.ە.دەيىنگى 3 ع - ب.ە 3 ع). قالاي دەگەنمەن دە شامامەن وسىدان ەكى مىڭ جىلداي بۇرىن ابىل-ازىقتىڭ قىسقارعان ءتۇرى ابلاز اتاۋى ومىرگە كەلگەن. قازىر كوشپەندىلەردىڭ وسى بىرىككەن مەملەكەتىن الەمنىڭ ەشبىر كارتاسىنان ىزدەپ تاپپايسىڭ، بىراق ولاردىڭ ۇرپاقتارى ادام ەسىمى ارقىلى وسى مەملەكەتتەردىڭ اتىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن الىپ كەلىپ وتىر. بۇل تۋرالى 18 ع. ءومىر سۇرگەن  تاريحشى قازبەك بەك تاۋاسار ۇلى جازدى.

ەندى تەمۋچجيننىڭ (شىڭعىسحاننىڭ) شىن ەسىمىنە قايتىپ ورالايىق. كوشپەندى حالىقتىڭ ولشەمىنە سالساق، ول ءومىر سۇرگەن ۋاقىت سونشا قيىردا جاتقان جوق. ايتسەدە، موڭعولدار اراسىندا دا، تۇرىكتەر اراسىندا دا تەمۋچجين ەسىمىن كەزدەستىرمەيسىز. نەگە دەسەڭىز،  مۇنداي اتاۋ بۇل حالىقتاردىڭ ەشقايسىسىندا دا، ەشقاشان دا بولماعان. بىرىنشىدەن، بۇل سوزدە ەشقانداي ماعىنا جوق. ەكىنشىدەن، ول - «قۇپيا تاريحتى» ورىسشاعا اۋدارعاننان كەيىن عانا پايدا بولدى. قىتايدان 19 عاسىردا ورىس سينولوگى كافاروۆ جەتكىزگەن وسى العاشقى دەرەككوزى نەگىزىندە، وكىنىشتىسى سول، قولدان «موڭعولدار» تۋرالى عىلىم جاسالدى. ءسويتىپ، اۋدارماشىلار شىڭعىسحاننىڭ ەسىمىن تەمۋچجين دەپ «تۇزەتىپ» جىبەرگەن. اۋدارماشىلار، ايتپەسە «تاريحشىلار» دەيمىز بە، 19 عاسىردىڭ ورتاسىندا قولدارىندا شىڭعىسحان تۋرالى ماتەريال، ياعني «قۇپيا تاريح» بولا تۇرىپ، ەڭ باستى، ەڭ ۇلكەن قاتەلىك جىبەردى. ولار تۇرىكتەردىڭ كوپ رۋلارىن موڭعولدار دەپ ءتۇسىندى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، «قۇپيا تاريح» - شىڭعىسقاننىڭ تاريحي اتا-شەجىرەسى جانە ول شىڭعىسقان ولگەن سوڭ 13 جىلدان كەيىن كوشپەندى ورتادا جازىلدى. سوندىقتان بولار، عىلىمي ورتادا ول شىڭعىسحان تۋرالى جازىلعان دەرەككوزدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءبىر اقيقاتتىسى دەپ سانالادى. تاريحي شەجىرەنىڭ سوڭىندا (282-تاراۋ) اۆتور بىلاي دەيدى: «قۇپيا تاريحتىڭ» 282 تاراۋىنىڭ سوڭىندا ول بىلاي دەيدى: «ۇلى قۇرىلتاي بولعان جىلدىڭ (1240)تامىلجىعان ايندا ( 7-اي)كەرلىننىڭ كودە ارالىنىڭ دەلۋىن بۇلتىعى مەن  سىلكىنسەك ەكەۋىنىڭ  اراسىنا  قاعان ورداسى قونىپ جاتقاندا ءتامامدادىم». البەتتە، جىلناما اۆتورى شىڭعىسحاننىڭ ەتنيكالىق  تەگىن جازۋدى ماقسات تۇتپاعان سياقتى، بىراق  جىلناما كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبارى تۇركى عۇرىپتارىن ۇستانعاندىقتان، ولاردىڭ تەگى كىم ەكەنى ءوزدى-وزىنەن تۇسىنىكتى ەمەس پە. وسىعان قاراماستان عىلىمدا «تىڭنان تۇرەن تۇرۋشىلەر» ولاردى «موڭعولدار» دەپ جازىپ، ال ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ءبارىن تۇرىك جۇرتىنىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرىنە تاڭىپ قويادى. ءسويتىپ 19 عاسىرداعى عىلىمي ويدىڭ جەمىسىمەن تۇركى ءداستۇرلى موڭعول دەگەن «ءدۇبارا» حالىق پايدا بولدى. بۇل اداسۋشىلىق شىڭعىسحاندى دا اينالىپ وتپەدى. «قۇپيا تاريح» بويىنشا، الدە-قانداي جاعدايلار بولعاندا ول بيىك توبەگە شىعىپ الىپ، موينىنا  سالىنعان بەلبەۋمەن بىرگە تۇرىكتەرشە باسىن ءيىپ كوك تاڭىرگە قۇلشىلىقپەن  جالبارىناتىن.

عىلىمدا بۇدان دا باسقا تاعى ءبىر «التان توۆچ» دەگەن العاشقى دەرەككوزى بار. ول 1926 جىلى مونعوليادا حوشۋين تايپاسىنىڭ تايشىسىنان تابىلدى. ورىس وقىرماندارى ونىمەن تەك 1973 جىلى عانا تانىسا الدى (ا.شاستينا، ماسكەۋ ق). «التان توۆچتا»  «قۇپيا تاريحتىڭ» 282 تاراۋىنىڭ 233-ءى قايتالانادى، بىراق سونىمەن قاتار شىڭعىسحان تۋرالى كەيبىر تولىقتىرۋلار دا بەرىلەدى. مىسالى، ەكى  دەرەككوزىندە  دە تەمۋچجيننىڭ تۋى جونىندەگى دەرەك بىردەي: «...ونوننىڭ دەلۋىن بۇلتىق دەگەن جەرىندە شىڭعىس قاعان تۋادى...تاتاردىڭ تەمۇجىن ۇكىسىن ۇستاپ اكەلگەن كەزدە تۋدى دەپ ىرىمداپ، اتىن تەمۇجىن قويىپتى». «التان توۆچ» «بۇل قارا جىلقى جىلىنىڭ كۇن ىسىعان ءتۇس مەزگىلى بولاتىن» دەپ تولىقتىرا تۇسەدى. سونداي-اق، تاتار تەمۋچجيننىڭ قولعا تۇسۋىنە بايلانىستى «تۋعان نارەستەنى  تەمۋچجين دەپ اتاپ، تەمىر بەسىككە بولەدءى» دەگەندى دە قوسادى. بۇل شىڭعىسحان قاشان تۋدى دەپ دابىرا كوتەرىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ساۋالىنا بەرىلگەن ناقتى جاۋاپ. اۆتور شىڭعىسحان ەسىمىنىڭ تۇپكى ماعىناسى تۇرىكشە - تەمىر دەگەندى انىق ايتىپ تۇر. ياعني، ول 1162 جىلى تۋعان، ونىڭ ەسىمى - تەمىر. ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ سالتى سولاي- ادام ەسىمىنە ءمان بەرىپ قانا قويماي، بالا مىقتى بولىپ ءوسۋى ءۇشىن مۇمكىندىك بولسا، ونى تەمىر بەسىكە دە بولەپ تاستايدى. كوشپەندىلەردىڭ بالانى تەمىر بەسىككە سالۋىندا ومىرلىك ءپالساپا جاتىر. ونىڭ ءمانىن سول كەزدەگى  كوشپەندىلەر جاقسى تۇسىنگەن.

«التان توۆچتىڭ» اۆتورى بىزگە شىڭعىسحاننىڭ شىن ەسىمى تەمىر ەكەنىن جانە ونىڭ قايدان تارايتىنىن ناقتى ايتىپ وتىر.  سوندا «ۋچجين» دەگەن جۇرناق قايدان كەلگەن؟ ول ەرلەردىڭ دە، ايەل ادامداردىڭ دا ەسىمدەرىمەن قوسارلانىپ جۇرەدى. ماسەلەن: تەمىر ۋچجين، وەلۋن ۋچجين جانە ت.ب.  ادەتتە، مۇنداي ءداستۇردى تۇرىكتەر ۇستانادى، بىراق ولار «ەكە» جۇرناعىن قولدانعان. مۇمكىن بۇل دا تۇرىكتەردىڭ «ەكە» جۇرناعىن «ۋچجينگە» شاتاستىرىپ الىپ جۇرگەن اۋدارماشىلار مەن كوشىرىپ جازۋشىلاردىڭ قاتەلىگى بولار. ايتپەسە، الەمنىڭ باسقا بىردە-ءبىر ەلىندە مۇنداي تەكتەس جۇرناق جوق. ەندى وسى جورامالدى انىقتاۋ ءۇشىن «قۇپيا تاريح» جىلناماسى تاريحىنا كوز جۇگىرتەيىك. مۇمكىن «ەكە»-ءنىڭ «ۋچجين»-گە قالاي اينالىپ كەتكەنىنە كوزىمىزدى سول جەتكىزەر؟

قىتايدان تابىلعان «قۇپيا تاريح» ورىس تىلىنە اۋدارىلعان سوڭ، كوپشىلىك وقىرماننىڭ تانىسىپ-بىلۋىنە كەڭىنەن جول اشىلدى. العاشقى دەرەككوزىنىڭ اۆتورى شىڭعىسحاننىڭ رۋىنان ەكەنى ءسوزسىز. «قۇپيا تاريحتىڭ» 282 تاراۋىنىڭ سوڭىندا ول بىلاي دەيدى: «ۇلى قۇرىلتاي بولعان جىلدىڭ (1240)تامىلجىعان ايندا ( 7-اي) كەرلىننىڭ كودە ارالىنىڭ دەلۋىن بۇلتىعى مەن  سىلكىنسەك ەكەۋىنىڭ  اراسىنا  قاعان ورداسى قونىپ جاتقاندا ءتامامدادىم». وسىعان قاراعاندا ونىڭ ءوزى دە شىڭعىسحاننىڭ اينالاسىندا بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ قايناعان ورتاسىندا جۇرگەنگە ۇقسايدى. قاعاننىڭ سابيلىك جانە بالالىق  كەزىن جازعاندا ول ۇدايى «ايتادى»، «دەيدى» دەگەن سوزدەردى قولدانادى. ال ەندى كوشپەندىلەردىڭ بارلىعىنا قاتىستى دۇربەلەڭ وقيعالاردى سۋرەتتەگەندە «ءبىز»، «بىزدەر»، «ولار» دەيدى.

«قۇپيا تاريح» پەن «التان توۆچتان» باسقا تاعى ءبىر دەرەككوزى بولدى - قىتاي «قۇپيا تاريحىنىڭ» كوشىرمەسى. راشيد-اد-دين سوندا كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ءوزىنىڭ «جىلنامالار جيناعى» اتتى ەڭبەگىندە موڭعولدار تۋرالى تاراۋدى جازدى. وسى ەڭبەگىندە ول موڭعولدىڭ ەسكىلىك اڭگىمەلەرىن بىلەتىندەردىڭ اۋىزشا دەرەكتەرىنە دە جۇگىنگەن. مۇمكىن، وسى اۋىزشا دەرەكتەردىڭ اسەرىنەن دە بولار، ول شىڭعىسحاننىڭ شەشەسىن وەلۋن-ۋچجين، باسقاشا ايتساق - وەلۋن-ەكە دەگەن.

ول بىلاي دەيدى:

«...ونى دا وەلۋن-ەكە دەپ اتادى. قىتاي تىلىندە «فۋدجين» - قاتىن دەگەندى بىلدىرەدى، ال ەسۋگەي ءباحادۇردىڭ تايپاسى سول مەملەكەتكە جاقىن كورشىلىكتە  ءومىر سۇرگەندىكتەن، سولاردىڭ ءسوز ساپتاۋلارىن قولدانعان...».

«جاقىن كورشى» - قىتايمەن ارالىقتا  گوبي ءشولى باسقان مىڭداعان شاقىرىم جاتىر. دۇرىسىندا، راشيد-اد-ءديندى تيمۋر (تەمىر), وەلۋن (ولەڭ) جانە تاعى باسقا ەسىمدەرگە جالعانعان قىتايدىڭ «ۋچجين» جۇرناعى تاڭ قالدىرعان شىعار. سوسىن وسى ۇقساستىققا   ايتار ءۋاج تاپپاي، ونىڭ ويىنا بار كەلگەنى شىڭعىسحان كوشپەندىلەرى مەن قىتايلار «كورشى» تۇردى دەگەننەن باسقا لاجى بولماعان بولۋى كەرەك. راشيد-اد-دينگە كىنا جوق، ول ەڭبەگىن شىڭعىسحان قايتىس بولعاننان كەيىن 100 جىل وتكەن سوڭ بارىپ جازىپ وتىر. ول ءتىپتى شىڭعىسحاننىڭ بالالىق شاعى وتكەن، ءوسىپ-جەتىلگەن جەرلەرىنە بارىپ دەرەك ىزدەگەننىڭ وزىندە، سول كەزدەگى دۇربەلەڭ وقيعالاردىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن جاندار ومىردەن وزىپ كەتكەن. بۇل ۋاقىتتا ۇلى دالادا ۇلكەن وزگەرىستەر ورىن العان. كوشپەندى تۇرىكتەر (قازاقتار)  تەكتەن-تەككە «ەلۋ جىلدا - ەل جاڭا» دەمەگەن بولار.

شىڭعىسحاننىڭ كوزى تىرىسىندە-اق كوشپەندىلەردىڭ نەگىزگى بولىگى التاي اسىپ، شىڭعىس ۇرپاقتارىمەن بىرگە باتىس جەرلەرىن جاۋلاپ الۋ ءۇشىن اتتانىپ كەتكەن بولاتىن. كەيىن، 1268 جىلى مونعوليادا قالعان كوشپەندىلەر قىتايعا قونىس اۋدارادى. شىڭعىسحاننىڭ كىشى ۇلى تولەدەن تۋعان نەمەرەسى قۇبىلاي قاعانات تاعىن حانبالىققا (پەكين) اۋىستىرادى. ال ودان بۇرىن قۇبىلايعا نارازى كوشپەندىلەردىڭ ءبىر بولىگى قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اۋماعىنا بارىپ تۇراقتاعان ەدى. نارازى توپتىڭ باسىندا شىڭعىسحاننان كەيىنگى قاعاندىق مۇراگەرى ۇگەدەي قاعاننىڭ ۇرپاعى حايدۋ بولدى. ولار دالا بيلىگى تولەنىڭ ۇرپاقتارىنا كوشكەنىنە تەرىس قارادى.

راشيد-اد-دين «جىلنامالار جيناعىن» جازعاندا مونعولدىڭ ەسكىلىك اڭگىمەلەرىن بىلەتىن ەسكىكوزدەر جان-جاققا تاراپ كەتكەن. بىراق ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تاريحتا  ەلحان (ەلدىڭ حانى) اتالاتىن پارسىلاردىڭ بيلەۋشىلەرىنە قىزمەت ەتىپ، راشيد-اد-ءديننىڭ جانىندا جۇرگەن ( ابىلعازى جازعان «تۇرىك شەجرەسى» بوينشا بىلگىر 6 ادام كومەكتەسكەن).  سويتىپ، ول شىڭعىسحان تۋرالى دەرەكتى «قۇپيا تاريحتىڭ» كوشىرمەسى مەن وسى ەسكىكوزدەردىڭ اڭگىمەسى بويىنشا تولىقتىرعان بولۋى كەرەك.

1240 جىلعى جىلناما اۆتورى باسقا بارلىق كوشپەندى ەلدىڭ وكىلى سياقتى شىڭعىسحان تۋرالى شەجىرەنى قولجازبا تۇرىندە جازدى. ۋاقىت وتە ونداي قولجازبالاردى جاڭارتىپ، كوشىرىپ جازىپ وتىرۋ  قاجەت. مىنە وسى كوشىرمە قىتايدىڭ حانبالىق قالاسىنداعى قۇبىلاي قاعاننىڭ سارايىندا جازىلۋى مۇمكىن. ەگەر ولاي بولعان كۇندە، كوشىرىپ جازۋشى اۆتوردىڭ ءتىلىن  تۇك وزگەرتپەستەن، ءماتىندى يەروگليفكە سالىپ جازىپ شىققان. شىندىعىنا كەلسەك، ول ناق سولاي بولعان دا. بىراق يەروگليفتەر تۇرىك ءتىلىنىڭ بارلىق بوياما سىرىن بەرە المايدى، اسىرەسە كىسى اتتارىنا قوسىلعان «ەكە» جۇرناعىنىڭ ماعىناسىن اشۋ قيىن. «ەكە» - كوشپەندى تۇرىكتەر ۇلكەن ادامداردى، قۇرمەتتى كىسىلەردى وسىلاي ىلتيپاتپەن قۇرمەتتەپ اتىنا قوسىپ اتاعان. بۇل ءداستۇردى باسقا حالىقتاردان تابۋ قيىن شىعار. ماسەلەن، اسان-ەكە، بولات-ەكە، قويشىبەك-ەكە، تۇرسىن-ەكە، ت.ب. وزدەرىڭىز كورىپ جۇرسىزدەر، ونداي قۇرمەت كورسەتۋ ءتۇرى قازىر دە ورتامىزدا بار. «ەكە» جۇرناعى بەدەلدى جاستاعى ايەل ەسىمدەرىنە دە قوسىلىپ ايتىلا بەرەدى. بىراق  بۇگىندە ادامنىڭ تولىق ەسىمىنىڭ سوڭىنان «ەكە» قوسۋ سيرەك، ول كوبىنە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك اۋماعىنداعى ۇيسىندەر اراسىندا، قارتاڭ ادامدار اراسىندا عانا كەزدەسەدى. قازىر، ماسەلەن، اسان - اسەكە نەمەسە بولات - بوكە... دەپ ءتىپتى العاشقى «ە»-ءسى دە قىسقارتىلىپ ايتىلۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، تەمىر، وەلۋن (ولەڭ) ەسىمدەرىنە قوساقتالعان «ەكە»-ءنى قىتاي يەروگليفى ناقتى بەرە الماعان. ونىڭ ۇستىنە قۇرمەتتەۋ يشاراسى رەتىندە ايتىلاتىن «ەكە»-ءنىڭ ماعىنالىق اۋدارماسى دا جوق. سوندىقتان كوشىرىپ جازۋشى تۇرىك ءماتىنىن قىتاي يەروگليفىنە اۋىستىرعاندا، «ەكە»-گە بالاما بولادى-اۋ دەگەن «ۋچجين» سوزىمەن الماستىرعان. ءارى ونىڭ ماعىناسىن يەروگليفتەر ارقىلى بەرۋگە دە جەڭىل. مىنە، ءوستىپ قىتاي يەروگليفتەرى مەن ورىس اۋدارماسىنان كەيىن تەمىر-ەكە(تەمىر) -تەمۋچجين، ولەن-ەكە(ولەڭ) - وەلۋنۋچجين، تاتار قارا بۇقا - حري-بۋحا جانە ت.ب بولىپ شىعا كەلگەن.

مىنە، ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بويى الەمدىك عىلىم، ونى عالىمداردىڭ وزدەرى دە مويىنداپ وتىر، «شىنايى» مونعول ءماتىن «قايتا قۇراستىرۋمەن»، قالپىنا كەلتىرۋمەن جانتالاسىپ جاتىر. بۇل ارەكەت ءالى تاعى ءجۇز جىلعا سوزىلماسىن دەسەك، العاشقى دەرەككوزىنىڭ ءماتىنىن تۇرىك تىلىنە سالىپ وقۋ كەرەك. سوندا عانا «قۇپيا تاريح» پەن «التان توۆچ»-تىڭ كەيىپكەرلەرىنە ءتىل ءبىتىپ، ءبىز شىڭعىسحان دەگەن كىم، موڭعول دەگەن كىمدەر دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ تابامىز.

مىرزابەك قارعاباەۆ، قالامگەر زەرتتەۋشى