سوعىس تۇتقىندارىنان اسكەري بولىمدەر قۇرۋ يدەياسى قالاي شىقتى؟
كەڭەستىك تاريحنامادا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىنىڭ سىڭارجاق قارالعان ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى - سوعىس تۇتقىندارىنان جاساقتالعان اسكەري قۇرامالار تاريحى. ارينە، جالپى سوعىس تۇتقىندارىنا «ساتقىن» دەگەن ايىپ تاعىلىپ وتىرعان كەزەڭدە لەگيوندارعا كىرگەن تۇتقىندار تۋرالى ءسوز كوتەرۋدىڭ ءوزى دە مۇمكىن ەمەس ەدى. ال شەتەلدەردە سوعىس تۇتقىندارىنان قۇرىلعان اسكەري بولىمدەر تاريحى كەڭ تۇردە زەرتتەلگەن.

سوعىس تۇتقىندارىنان اسكەري بولىمدەر قۇرۋ يدەياسى قالاي شىقتى؟
كەڭەستىك تاريحنامادا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاريحىنىڭ سىڭارجاق قارالعان ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى - سوعىس تۇتقىندارىنان جاساقتالعان اسكەري قۇرامالار تاريحى. ارينە، جالپى سوعىس تۇتقىندارىنا «ساتقىن» دەگەن ايىپ تاعىلىپ وتىرعان كەزەڭدە لەگيوندارعا كىرگەن تۇتقىندار تۋرالى ءسوز كوتەرۋدىڭ ءوزى دە مۇمكىن ەمەس ەدى. ال شەتەلدەردە سوعىس تۇتقىندارىنان قۇرىلعان اسكەري بولىمدەر تاريحى كەڭ تۇردە زەرتتەلگەن.

سوعىس تۇتقىندارىن ساياسي ۇگىت-ناسيحاتتىق جانە اسكەري ماقساتتا پايدالانۋ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە-اق ورىن العان بولاتىن. رەسەيدە اۆسترو-ۆەنگريا اسكەرىنە قارسى مايدانعا سالۋ ءۇشىن تۇتقىنداردان چەح لەگيونى، سەرب بولىمدەرى قۇرىلعان بولاتىن. گەرمانيادا رەسەيلىك سوعىس تۇتقىندارىنان ا.بەرمونت-اۆالوۆ باسقارعان اسكەري ءبولىم جاساقتالعان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە گەرمانيا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قاتارىندا شەتەلدىك ەرىكتىلەردەن اسكەري بولىمدەر قۇرۋ يدەياسى باتىس ەۋروپانىڭ گەرمانيا باسىپ العان ەلدەرىندە شىقتى. 1941 جىلى 29 ماۋسىمدا گەرمانيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ي.ريببەنتروپ گااگاداعى نەمىس ەلشىسىنە ەۋروپانىڭ بارلىق دەرلىك ەلدەرىندە كەڭەس وداعىنا قارسى كۇرەسۋ ماقساتىمەن ەرىكتى اسكەري بولىمدەر قۇرۋعا ۇمتىلۋشى توپتار بار ەكەندىگىن حابارلاعان. سوعىس جىلدارىندا نورۆەگيانىڭ، دانيانىڭ، فينليانديانىڭ، گوللانديانىڭ، بەلگيانىڭ، يسپانيانىڭ، حورۆاتيانىڭ، ءۇندىستان مەن اراب ەلدەرىنىڭ ەرىكتىلەرىنەن اسكەري قۇرامالار جاساقتالدى.

كەڭەس تۇتقىندارىنان اسكەري بولىمدەر قۇرۋ يدەياسىن جەكە ادامدار، ەميگرانتتار، تۇتقىنداردىڭ وكىلدەرى جانە باسقا ءارتۇرلى توپتار كوتەردى. سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا گەرمانيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە يراندا تۇرىپ جاتقان تۇرىكمەن حاندارى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى حات جازىپ، وندا تۇرىكمەنستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەستە پايدالانۋ ءۇشىن گەرمانيادا تۇرىكمەن اسكەري بولىمدەرىن قۇرۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىس جاساعان. گەرمانيانىڭ تۇركياداعى ەلشىسى فرانتس فون پاپەن 1941 جىلى 25 شىلدەدە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جىبەرگەن حاتىندا كەڭەس وداعىنا قارسى كۇرەستە ۇگىت-ناسيحات ماقساتىندا تۇركى تەكتەس تۇتقىنداردى پايدالانۋ قاجەتتىلىگىن ايتىپ، ولاردى جەكە لاگەرلەرگە جيناۋعا كەڭەس بەردى. سوعىس تۇتقىندارىنىڭ ىشىندەگى كاۆكاز جانە تۇركى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرىن ءبولىپ الۋ يدەياسى بۇعان دەيىن ا.روزەنبەرگ باسقارعان شىعىس مينيسترلىگىندە دە كوتەرىلگەن بولاتىن.

ەۋروپاداعى تۇركى ەميگرانتتارى جانە سوعىس تۇتقىندارى
گەرمانيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كاۆكاز بەن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان نيەت-تىلەكتەرىن كەڭەس وداعىنا قارسى سوعىستا پايدالانۋ ماقساتىمەن تۇركياداعى جانە ەۋروپا ەلدەرىندەگى ەميگرانتتار جانە ولاردىڭ ۇيىمدارى تۋرالى مالىمەتتەر جيناستىرا باستادى. 1941 جىلى 9 تامىزدا تۇركياداعى گەرمان ەلشىلىگى «پرومەتەي ليگاسىنىڭ» م.شوقاي، ە.رەسۋل-زادە، م.ياكۋب، س.سەيداحمەت، س.شاميل، ا.يسحاكي، و.قوجا ت.ب. بەدەلدى قايراتكەرلەرىنە سيپاتتاما بەردى: «پولشا مەن انگليانى تاباندى تۇردە جاقتاپ جۇرگەن قازاندىق اياز يسحاكي 1939 جىلدىڭ 23 تامىزىندا تۇركى مادەني ورتالىعىندا نەمىستەرگە قارسى ءسوز سويلەگەن، ال 1940 جىلى سيكورسكيمەن كەزدەسۋ ماقساتىمەن لوندونعا بارعان. بۇقارالىق وسمان قوجانى سوعىستىڭ قارساڭىندا (1939 جىلدىڭ تامىزىندا) اعىلشىندار ۆارشاۆادان تەگەرانعا الىپ كەلدى، ول سول ۋاقىتتان بەرى اعىلشىندارعا قىزمەت ەتەدى، مۇستافا شوقاەۆ، قازاق، ۇزاق جىلدان بەرى ورىس اقتارىنىڭ بەلگىلى جەتەكشىسى ميليۋكوۆتىڭ پىكىرلەسى، سونىڭ پاريجدە شىعاراتىن «سوڭعى جاڭالىقتار» گازەتىنىڭ تۇراقتى ءتىلشىسى، ءوزى بەرليندە جەكە جۋرنال شىعارادى، ونى پروفەسسور يەشكە مەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندەگى ءا.ىدىرىس مىرزا جاقسى بىلەدى». گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ساياسي ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى ءا.ىدىرىسقا وسى حاتتا اتالعان ادامدارعا جەكە-جەكە سيپاتتاما بەرۋدى تاپسىردى. ءا.ىدىرىس 1941 جىلى 5 قىركۇيەكتە جازعان بايانداماسىندا مۇستافا شوقاي تۋرالى ەلشىلىكتىڭ حاتىندا بەرىلگەن مالىمەتتەر دۇرىس ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، شوقايدى «ۇلتشىل ەمەس»، «جارتىلاي ورىس»، «بۇرىن ورىس-ەۆرەي، كەيىن پولياك-ەۆرەي ماركسيستەرىنە قىزمەت ەتكەن، دەموكراتيانى جاقتاۋشى، بۇگىنگى گەرمانيانىڭ جاۋى» دەپ سيپاتتاپ، شوقاي سياقتى سەنىمسىز ادامدى گەرمانيامەن ىنتىماقتاستىققا شاقىرۋ اسا كۇدىكتى ارەكەت بولادى دەگەن قاۋپىن ءبىلدىردى. الايدا نەمىستەر تۇركىستاندىقتار اراسىندا اسا بەدەلدى، ەۋروپاداعى تۇركى ەميگرانتتارىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان مۇستافا شوقايدى پايدالانۋ نيەتىنەن بىردەن باس تارتا قويعان جوق. مۇستافا شوقايدى پايدالانۋ مۇمكىندىگى اسىرەسە شىعىس مينيسترلىگىن ايرىقشا قىزىقتىردى. ويتكەنى ونى شىعىس حالىقتارىنىڭ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن بارلىق ماماندار مەن ديپلوماتتار تۇركى ەميگرانتتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتى تۇلعا رەتىندە سيپاتتادى. ماسەلەن، گ.فون مەندە تۇركى حالىقتارىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنىڭ تاريحىنا ارنالعان زەرتتەۋىندەگى م.شوقايدىڭ «تۇركىستان كەڭەستەردىڭ بيلىگىندە» اتتى ەڭبەگىنە جاساعان سىلتەمەسىندە ونى تۇركىستان ەميگرانتتارىنىڭ كوشباسشىسى دەپ اتاعان. سوندىقتان روزەنبەرگتىڭ فرانتسيادا تۇراتىن شوقايدى بەرلينگە العىزۋى شوقايدىڭ «نەمىسشىلدىگىنە» ەمەس، نەمىس تۇركولوگ-عالىمدارى مەن ديپلوماتتارى اراسىندا ايرىقشا بەلگىلى بولعاندىعىنا بايلانىستى ەدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شوقايدى اسا قاۋىپتى جاۋ ساناۋى دا وسى سەبەپتەن تۋعان بولار. ويتكەنى شوقاي ەۋروپاداعى كەڭەستىك ەميگرانتتار اراسىندا تانىمال ادام جانە ول جاي عانا ساياساتكەر ەمەس، عالىم رەتىندە دە بەلگىلى، سونداي-اق ول قاي ەلدە جۇرسە دە تۇركىستاننىڭ پاتريوتى بولعانى انىق. ستالين وكىمەتىنىڭ قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ زيالىلارىن قۇرتىپ، ەندى باس كوتەرەتىن ەشكىم جوق دەپ تىنىشتانۋىنا شوقاي بوگەت بولدى. ولار شوقايدىڭ تۇركىشىلدىك يدەيالارى كەڭەس وداعى تۇرعىندارىنىڭ ەلەۋلى بولىگىن قۇراپ وتىرعان تۇركى حالىقتارىنا ىقپال جاساۋىنان قاۋىپتەندى. سوندىقتان شوقاي قازا تاپقاننان كەيىن دە كەڭەس وكىمەتى ونىڭ ازاتتىق تۋرالى يدەياسىن تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ساناسىنان مۇلدە ءوشىرۋ ءۇشىن شوقايدى «نەمىستەرگە قىزمەت ەتتى، لەگيوننىڭ نەگىزىن سالدى» دەپ ايىپتاپ، شەيىت كەتكەن عازيز جاننىڭ ەسىمىن قارالادى.

شوقايدى پاريجدەن شىعىس مينيسترلىگىنىڭ تالابىمەن بەرلينگە الىپ كەلدى. مۇراعات ماتەريالدارىنا جۇگىنەيىك. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جانىنان قۇرىلعان رەسەي كوميتەتىندە كەڭەستىك شىعىس حالىقتارى ماسەلەسىمەن اينالىساتىن مامان ۆ.فون حەنتيگكە ديپلومات رۋدولف نادولنى جازعان حاتتا «تۇراندىق تۇتقىندار ماسەلەسىن تالقىلاۋ ءۇشىن روزەنبەرگ پاريجدەن مۇستافا شوقايدى الدىردى...، ونىڭ اسسيستەنتى - راديودا قىزمەت ىستەيتىن جاس جىگىت ۆەلي كايۋم» دەگەن مالىمەتتەر بار. ماريا شوقايدىڭ ەستەلىكتەرىنەن مۇستافا شوقايدى ناتسيستەر فرانتسيادا 1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا تۇتقىنعا العانىن، كەيىنىرەك بوساتقانىن، ال تامىز ايىنىڭ باسىندا اسكەري ادامدار كەلىپ، بەرلينگە الىپ كەتكەنىن بىلەمىز. بەرلينگە شوقايمەن قاتار كەڭەس ەميگرانتتارىنىڭ بارلىعىن جينادى. ماقسات - ولاردى كەڭەستىك سوعىس تۇتقىندارى لاگەرلەرىن ارالاۋ ءۇشىن قۇرىلعان كوميسسيالارعا كىرگىزۋ ەدى.

سوعىس تۇتقىندارى لاگەرلەرىن ارالاۋ ءۇشىن كسرو اۋماعىنداعى حالىقتاردىڭ شەتەلدەگى ەميگرانتتارىنان جانە رەسەي تاريحىن جاقسى بىلەتىن نەمىس ماماندارىنان شامامەن 600-گە جۋىق ادامنان 25 كوميسسيا قۇرىلعان. ولاردىڭ الدىنا قويعان مىندەت - تۇتقىنداردىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىن، ءبىلىمى مەن ماماندىعىن جانە كوڭىل كۇيىن انىقتاۋ. وندا تۇتقىنداردىڭ جالپى سانى جانە اسكەري دارەجەلەرى، بىلىمدەرى، تاماقتانۋى، كيىنۋى، كوڭىل كۇيى تۇگەل ەسەپكە الىنعان. كوميسسيانىڭ جۇمىسى كەزىندە كەڭەستىك تۇتقىنداردان لەگيوندار قۇرۋ تۋرالى ماسەلە ءالى شەشىلمەگەن بولاتىن.

ۇلى وتان سوعىسىنىڭ العاشقى ايلارىندا گيتلەردىڭ بۇيرىعى بويىنشا كەڭەستىك تۇتقىندار قاتارىنداعى ازياتتاردى گەرمان يمپەرياسىنىڭ جەرىنە اكەلۋگە تىيىم سالىندى، ولار پولشا ت.ب. نەمىستەر باسىپ العان جەرلەردەگى لاگەرلەرگە ورنالاستىرىلۋعا ءتيىستى بولدى. كوكتەمدە لەگيوندار قۇرۋ تۋرالى اڭگىمە باستالعان كەزدە لاگەرلەردەن تۇركى تەكتەستەردى ىزدەپ ءتىزىم جاساعاندا، ولاردىڭ اراسىندا ءولىم-ءجىتىم باسقا تۇتقىندارعا قاراعاندا الدەقايدا جوعارى ەكەنى كورىندى. مىسالى، 1941 جىلدىڭ ماۋسىم-قىركۇيەك ايلارىندا پولشا جەرىندەگى لاگەرلەردە شامامەن 132 مىڭ تۇركى تەكتەس تۇتقىن بولسا، ال 1942 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن ولاردىڭ 22 مىڭى عانا ءتىرى قالعان. بۇل جاعدايعا ناتسيستەردىڭ ناسىلشىلدىك ساياساتى سەبەپ بولعان. سالتتارىمىزدىڭ ۇقساستىعىنا بايلانىستى تۇتقىنداردىڭ ءبىرتالاي بولىگى ەۆرەي رەتىندە دە ولتىرىلگەن.

شىعىس مينيسترلىگى تۇركىستاندىقتار ىشىندەگى ءىرى تۇلعا مۇستافا شوقايدى تۇركى تەكتەس تۇتقىنداردىڭ اراسىندا جۇرگىزىلەتىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىندا پايدالانۋ ءۇشىن الىپ كەلدى، الايدا شوقايدىڭ لاگەرلەردى ارالاعان كەزدەگى كوڭىل كۇيى بۇل ماقساتقا ساي كەلمەي قالدى. ماريا شوقايدىڭ ەستەلىكتەرىندە مۇستافا شوقايدىڭ لاگەردەگى تۇركىستاندىق تۇتقىنداردىڭ اۋىر جاعدايىنا اشىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ، نەمىس اكىمشىلىك ورىندارىنا حات جازعانى، ونى ءتيىستى ورىندارعا تاپسىرۋ ءۇشىن ۆ.كايۋمگە بەرگەنى، مۇستافا شوقاي قايتىس بولعاندا بەرلينگە كەلگەن ماريا شوقايعا كايۋم وسى حاتتىڭ كوشىرمەسىن بەرگەنى تۋرالى ايتىلادى. سوندىقتان دا بولار، ناتسيستەر مۇستافا شوقايعا كۇدىكپەن قاراپ، ونىڭ ءومىربايانىن قايتا تەكسەرگەن سياقتى. گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتىندا شوقاي قايتىس بولعاننان كەيىن جازىلعان انىقتاماعا قاتىستى جازبالار ساقتالعان. مۇستافا شوقايدىڭ قازاسى تۋرالى انىقتامانى مازمۇنىن كەلىسۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جىبەرگەن. مينيسترلىكتىڭ قىزمەتكەرى شۆەربەل انىقتامانىڭ شوقايدى «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ جەتەكشىسى جانە العاشقى تۇركىستان ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى» دەگەن جولدارىنا كۇدىك ءبىلدىرىپ: «جالپى العاندا، شوقايوعلى بۇكىل تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ ەمەس، جەكە قوقان ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعان. ال ول جەتەكشىسى بولدى دەپ اتالعان «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى» بۇل جەردە اسا بەلگىلى ەمەس. بەرليندە ودان باسقا جالعىز تۇركىستاندىق ۆەلي كايۋم بار، انىقتاماعا دا سول قول قويىپتى، ال ونى تۇركيادا تۇراتىن تۇركىستاندىقتاردىڭ كوپشىلىگى بىلمەيدى»، - دەپ جازعان. الايدا انىقتامادا بەرىلگەن شوقاي تۋرالى فاكتىلەر راس بولاتىن، دەمەك، نەمىستەر وزدەرىنىڭ ايتقانىنا كونە قويماعان، قانداستارىنىڭ لاگەردەگى اۋىر جاعدايىنا نارازىلىق بىلدىرگەن شوقايدىڭ ەميگرانتتار اراسىنداعى ءرولىن تومەندەتۋگە تىرىسقان سياقتى. قۇجاتتاعى «تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى بۇل جەردە اسا بەلگىلى ەمەس» دەگەن سوزدەر اتالعان ۇيىمنىڭ ناتسيستەرگە جاعىمدى ۇيىمدار قاتارىندا بولماعانىن كورسەتەدى. تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتى كەيىننەن، لەگيوندار قۇرىلعان سوڭ جانە باسشىلىعىنا ۆ.كايۋم كەلگەن سوڭ عانا ناتسيستەرمەن ىمىرالاسقان بولۋى كەرەك.

ەميگرانتتار، لەگيونەرلەر جانە ولاردىڭ تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى ارمان-تىلەكتەرى ناتسيستىك گەرمانيانىڭ بيلەۋشىلەرى ءۇشىن ەڭ باستى جاۋ - كەڭەس وداعىن السىرەتۋدىڭ قۇرالى عانا بولدى. الايدا ناتسيستەردىڭ ۇگىت-ناسيحاتتىق ايلا-تاسىلدەرى كەڭەس وكىمەتىنە تۇركى ەميگرانتتارىن وتانىن ساتتى دەپ ايىپتاۋعا مۇمكىندىك بەردى، مۇنىڭ ءوزى جات جەردە حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ، قازا تاپقان نەمەسە وتانىنان مۇلدە الاستاتىلىپ پۇشايمان بولعان تۇركى زيالىلارىنىڭ تاعدىرىن اۋىرلاتا ءتۇستى. كەڭەس وكىمەتى 1921 جىلدىڭ 15 جەلتوقسانىندا كسرو تولقۇجاتىن 1922 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىنا دەيىن الماعان ەميگرانتتار كەڭەس وداعى ازاماتتىعىنان ايىرىلادى دەپ مالىمدەدى. دەمەك، مۇستافا شوقاي جانە باسقا تۇركى ەميگرانتتارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە كسرو ازاماتى بولىپ سانالمايتىن، سوندىقتان ولاردى زاڭ جۇزىندە (دە-يۋرە) وتانىن ساتقاندار قاتارىنا قوسۋعا بولمايدى. ولاردىڭ وتانى - كەڭەس وداعى ەمەس، بۇرىنعى تۇركىستان بولاتىن، ولار وسى وتانىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەستى، ارينە، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستە وداقتاس رەتىندە گەرمانيانى تاڭدادى، بۇل اداسۋدىڭ دا وزىندىك وبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. بۇل ماسەلە جەكە تالداۋدى قاجەت ەتەدى، ايتسە دە سەبەپتەردىڭ ءبىرى رەتىندە دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار ارالىعىنداعى كەڭەس وداعى مەن گەرمانيانىڭ جاقىنداسۋى، 1939 جىلعى كسرو مەن ناتسيستىك گەرمانيانىڭ ىنتىماقتاستىق جانە دوستىق كەلىسىمدەرى، 1939-1941 جىلدارى كەڭەس ءباسپاسوزىنىڭ فاشيستەردىڭ ورنىنا سوتسيال-دەموكراتتاردى، گيتلەرلىك گەرمانيانىڭ ورنىنا باتىستىڭ دەموكراتيالىق ەلدەرىن ايرىقشا جامانداۋى سياقتى فاكتىلەردى اتاۋعا بولادى. ەۋروپاداعى تۇركى ەميگرانتتارى، سونىڭ ىشىندە مۇستافا شوقاي اتا-بابالارىنىڭ كىندىك قانى تامعان تۇركىستاندى اقتىق دەمى قالعانشا قۇرمەتتەپ، اڭساپ ءوتتى.

شىعىس لەگيوندارىنىڭ قۇرىلۋى
1941 جىلى 6 قازاندا ۆەرماحت جوعارعى قولباسشىلىعى 18-ارميانىڭ قۇرامىندا كازاك (كۋبان، تەرەك، دون كازاكتارى) جۇزدىگىن قۇرۋ تۋرالى بۇيرىق شىعاردى. باسقا لەگيوندار تۋرالى بۇيرىق كەشىرەك شىقتى. جالپى العاندا، گەرمانياداعى كەڭەستىك سوعىس تۇتقىندارىنان مىناداي اسكەري بولىمدەر قۇرىلدى: ورىس ازاتتىق ارمياسى، ەرىكتى كازاك ديۆيزياسى، ۋكراين كوتەرىلىسشىلەرىنىڭ ارمياسى، ۋكراين ۇلتتىق ارمياسى، بەلورۋس ولكەلىك قورعانىسى، كاۆكاز باتالونى، گرۋزين لەگيونى، ارميان لەگيونى، ءازىربايجان لەگيونى، تۇركىستان لەگيونى، ەدىل-تاتار لەگيونى، قالماق اتتى اسكەر ەسكادرونى. باتىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، وسى اسكەري بولىمدەرگە كىرگەن تۇتقىندار سانى 700 مىڭنان 1 ميلليونعا دەيىن جەتكەن. ەرىكتى قۇرامالاردىڭ قولباسشىسى، گەنەرال ە.كەسترينگ گيمملەرگە ۆەرماحت قۇرامىنداعى ەرىكتىلەر بولىمدەرىندە 1 ميلليونعا جۋىق كەڭەس ازاماتتارى بار دەپ حابارلاعان. الايدا گەرمانيانىڭ اسكەري مۇراعاتىنىڭ ماتەريالدارىنا قاراساق، بۇل بولىمدەرگە تۇتقىندارمەن قاتار، جاۋ باسىپ العان ايماقتارداعى جەرگىلىكتى تۇرعىندار دا كىرگەن. سونىمەن قاتار تۇتقىنداردان قۇرىلعان بولىمدەردىڭ بارلىعى بىردەي اسكەري بولىمدەر ەمەس، ولاردىڭ ىشىندە جۇمىسشى بولىمدەرى دە بار. سوعىس جىلدارىنداعى قۇجاتتاردا اسكەري بولىمدەرگە كىرگەندەردى «شىعىس ەرىكتىلەرى» (Ostfreiwillige), ال جۇمىسشى بولىمدەرىنە كىرگەندەردى «ەرىكتى كومەكشىلەر» (Hilfswillige) دەپ اتاعان. قۇجاتتاردا سوڭعىسى قىسقاشا «حيۆي» دەگەن اتاۋعا يە بولعان، «حيۆيلەردى» مايدانعا اپارماعان، ولاردى قوسالقى جۇمىستارعا پايدالانعان. نەمىس زەرتتەۋشىسى گ.تەسسين 1943 جىلى تىكەلەي سوعىس ماقساتىنا پايدالانۋ ءۇشىن قۇرىلعان شىعىس لەگيوندارىنىڭ 60 ءبولىمى، 8 كازاك باتالونى، 1 ارتيللەريا ءبولىمى، 78 كومپانيا (توپ), 5 باتارەيا بولعان دەگەن مالىمەت بەرەدى. كەڭەستىك شىعىس حالىقتارىنىڭ وكىلدەرىنەن قۇرىلعان بولىمدەر، جالپى العاندا، شىعىس لەگيوندارى دەگەن اتاۋعا يە بولدى. تۇركىستان لەگيونى دا وسى توپقا ەنگىزىلدى. 1941 جىلى 15 قاراشادا 444-كۇزەت ديۆيزياسىنىڭ قاتارىندا تۇركىستان پولكى قۇرىلدى. ءتورت روتادان تۇراتىن بۇل پولك 1942 جىلدىڭ قىسىندا تەك ماڭىزدى وبەكتىلەردى كۇزەتۋ ءۇشىن پايدالانىلدى. تۇركىستان لەگيونى دەگەن اتاۋمەن جەكە بولىمدەر قۇرۋ 1942 جىلدىڭ اقپانىندا باستالدى. پولشادا سول ايدا تۇركىستان لەگيونىنىڭ ۇيرەتۋ-جاتتىعۋ لاگەرى قۇرىلدى دا، تۇركىستاندىق سوعىس تۇتقىندارىن لەگيونعا كىرۋگە جاپپاي ۇگىتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.

جەرگىلىكتى زەرتتەۋشىلەر تۇركىستان لەگيونىنىڭ قۇرامىندا 180 مىڭنان 250 مىڭعا دەيىن ادام بولعان دەپ ءجۇر. بۇل نەمىس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن الىنعان. مەنىڭ تاپقان قۇجاتتارىما قاراعاندا، ولاردىڭ ءبارى بىردەي تۇركىستاندىقتار بولماعان. لەگيونداعى جەكە باتالونداردىڭ ۇلتتىق قۇرامىن قارادىم. بۇل باتالونداردىڭ قۇرامىندا قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، تاجىكتەن باسقا گرۋزين، ورىس، ۋكراين، كاۆكازدىق ت.ب. حالىقتاردىڭ وكىلدەرى دە بولعان. نەمىس زەرتتەۋشىلەرى لەگيونەرلەردىڭ جالپى سانىن قاراعان، ال ۇلتتىق قۇرامىن جەكە-جەكە الىپ ساناماي، لەگيوننىڭ اتىمەن «تۇركىستاندىقتار» دەپ اتاپ ساناعان، سونىمەن قاتار لەگيونەرلەر قاتارىنا جۇمىسشى باتالوندارىندا بولعان تۇركىستاندىقتاردى دا كىرگىزىپ جىبەرگەن.

كەزىندە كەڭەس ادەبيەتىندە لەگيونەرلەردى ەسەسشىلەرمەن قاتار قويۋ ورىن الدى. شىندىعىندا، لەگيوندار اسكەري بولىمدەر بولدى، ولاردىڭ 1944 جىلى قۇرىلعان شىعىس-مۇسىلماندىق سس بولىمىنە قاتىسى بولعان جوق. تۇركىستان لەگيونىنىڭ باسشىلارى لەگيونەرلەرگە اتالعان سس بولىمىنە كىرۋگە تىيىم سالدى. گ. تەسسيننىڭ انىقتامالىعىندا بەرىلگەن سس بولىمدەرىنىڭ تىزىمىندە ەشقانداي تۇركى ءبولىمى كورسەتىلمەگەن.

لەگيوندارعا كىرۋگە تۇتقىنداردى يتەرمەلەگەن نەگىزگى سەبەپ - ولاردىڭ جاعدايىنىڭ اسا اۋىر بولۋى، اشتىق، جازالاۋ، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ولاردى ساتقىن دەگەن ايىپ تاعۋى، ءتىرى قالۋعا جانتالاسۋ، اتا-بابالارىنىڭ ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن سىيلاماعان بولشەۆيكتەرگە دەگەن رەنىش تاعى سول سياقتى ءتۇرلى-ءتۇرلى جاعدايلار. مىسالى، چەشتوحاۋ لاگەرىندە 1941 جىلدىڭ كۇزىندە 32 مىڭ تۇركىستاندىق تۇتقىن بولعان، اشتىقتان، ازاپتان، اۋرۋدان قىرىلۋى ناتيجەسىندە 1942 جىلدىڭ كوكتەمىندە ولاردىڭ 262-ءسى عانا ءتىرى قالعان. لەگيونعا كىرەتىن ەرىكتىلەردىڭ ءتىزىمىن جاساۋعا كەلگەندەر لاگەردەن وسى 262 ادامدى عانا تاپقان، قۇر سۇلدەرى قالعان، اشتىق پەن اۋرۋدان ازاپ كورگەن وسى 262 ادام ءتىرى قالۋ ءۇشىن تۇگەلدەي لەگيونعا جازىلعان. سوندىقتان لەگيونەرلەردىڭ بارلىعىن ساتقىن دەۋ - تىم قارابايىر تۇسىنىك. تۇركىستان لەگيونى دەگەن ماسەلە قازىر بىزدە تىم بىرجاقتى قارالىپ ءجۇر. بىرەۋلەر ونى مىندەتتى تۇردە اقتايدى، ەكىنشىلەرى جاماندايدى. لەگيوندار تاريحى - ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ەڭ كۇردەلى جانە ەڭ كىلتيپاندى بەتتەرى، ونى عىلىمي تۇرعىدان وبەكتيۆتى تۇردە زەرتتەۋ قاجەت.

گۇلجاۋھار كوكەباەۆا، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى