سوڭعى كەزدە ۋكرايناداعى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى رەسەي الەمدىك باق بەتتەرىندە مىقتاپ ورنىعىپ الدى. حالىقارالىق نارازىلىقتار مەن سانكتسيالارعا قاراماستان قىرىمدى قوسىپ الۋى بۇكىل الەمدى رەسەي تۋرالى باسقاشا ويلاتا باستادى. وسى رەتتە رەسەي جانە رەسەيدىڭ بيلەۋشى ۇلتى ورىستار تۋرالى از-كەم زەرتتەۋ جاساپ كورەيىك.

رەسەي – فەدەراتسيالىق ەل. الەمدەگى اۋماعى ەڭ ۇلكەن مەملەكەت. ىشكى جالپى ءونىم كولەمى بويىنشا الەمدە التىنشى ورىندا. ادام باسىنا شاققانداعى تابىسى 13 مىڭ 200 دوللاردان كەلەدى. حالىق سانى 142 ملن. جىل سايىن قورعانىسقا 70-80 ميلليارد دوللار قاراجات بولەدى.  2 ميلليوننىڭ ۇستىندە زاپاستاعى، 1 ميلليون ءبىر ءجۇز مىڭداي قولدانىستاعى اسكەرى بار. اسكەري تەحنيكا وزىندە وندىرىلەتىندىكتەن الەمدە قۋاتتى بولىپ سانالادى. كسرو كەزىندە 63 مىڭعا جۋىق تانك، 86 مىڭداي سوعىس ماشيناسى، 42 مىڭ ارتيللەريالىق تەحنيكالارى، جۇزدەگەن اۆياتسيالىق اسكەري بازاسى بولعان. كسرو  ىدىراعان تۇستا سوعىس تەحنيكالارىنىڭ ايتارلىقتاي بولىگى رەسەيدە قالدى. قازىردە اسكەري تەحنيكالارى تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق، دەگەنمەن قۇرلىق، اۋە جانە تەڭىز شابۋىلدارىنا ارنالعان كوپتەگەن سوعىس تەحنيكاسىن وندىرەدى.  الەمنىڭ 66 مەملەكەتىندە اسكەري بازالارى مەن تەحنيكالارى بار. ەڭ باستىسى اقش-تان كەيىنگى ءىرى يادرولىق دەرجاۆا بولىپ سانالادى.  اسكەري باس قولباسشىسى قازىرگى ەل پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين. جىل سايىن 300-350 مىڭعا جۋىق ادام اسكەر قاتارىنا شاقىرىلادى.

ورىستار رەسەيدە 110 ملن. جەر بەتىندەگى جالپى سانى 160 ميلليونعا جۋىق. رەسەي حالىق سانىنىڭ 65 ميلليونعا جۋىعى ەركەكتەر، 77,5 ميلليونعا جۋىعى ايەلدەر. ايەلدەردىڭ ورتا جاسى – 75, ەرلەردىڭ ورتا جاسى – 63.  15-39 جاس اراسىنداعى ەركەكتەر ۇلەسى 14 ميلليون شاماسىندا.

سالىستىرمالى مالىمەت ءۇشىن تۇركى تەكتەس حالىقتار قۇرعان مەملەكەتتەردىڭ جانسانىن، اسكەري قۋاتىن  ايتا كەتەيىك. كەزىندە تۇتاس ەۋرازيا دالاسىنا ات ءىزىن سالىپ، 15 ميلليون شارشى شاقىرىم جەردى بيلەگەن،  جەر بەتىندەگى ەڭ ءىرى يمپەريالاردىڭ ءبىرى بولعان تۇركى قاعاناتىنان بۇگىندە الەم كارتاسىندا تۇركيا، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، ازەربايجان، تۇركىمەنستان، سولتۇستىك كيپر تۇرىك رەسپۋبليكاسى سياقتى جەتى تاۋەلسىز مەملەكەتپەن قاتار شىعىس تۇركىستان (شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ايماعى), تۋۆا رەسپۋبليكاسى، باشقۇرتستان، التاي رەسپۋبليكاسى، بالقار، قاراشاي،  قىرىم، تاتارستان، داعىستان، استراحان وبلىسى، چۋۆاشيا، ياكۋتيا(ساحا), حاكاسيا، قاراقالپاقستان، گاگاۋزيا، ناحيچەۆان سىندى اۆتونوميالى رەسپۋبليكالار بار. سونداي-اق، تۇركى تەكتەس وتىز نەشە ۇلت اتالعان ايماقتارمەن الەمنىڭ باسقا دا مەملەكەتتەرىندە تىرشىلىك ەتەدى.

ء«تورت بۇرىشتىڭ ءبارى دۇشپان ەكەن،

ساربازدارىمەن اتتانىپ،

ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى

كوپ العان، ءبارىن بەيبىت ەتكەن.

باستىنى ەڭكەيتكەن،

تىزەلىنى بۇكتىرگەن،

ىلگەرى¹ – قادىرقان قويناۋىنا دەيىن،

كەرى – تەمىر قاقپاعا دەيىن جايلاعان.» - دەپ كۇلتەگىن جىرىندا كەلەتىن تۇركىلەردەن تارالعان حالىقتاردىڭ سانى 250 ميلليونعا جۋىق ء(بىر قىزىعى الەمدىك ەنتسيكلوپەديا Wikipedia-نىڭ تۇرىكشە تىلىندە بۇل مالىمەت 250 ميلليونعا جۋىق دەپ بەرىلسە، ورىسشا بەتىندە 150 ميلليونعا جۋىق دەپ بەرىلگەن.).  جەر بەتىنىڭ 7 ميلليونعا جۋىق شارشى شاقىرىمىن يەلەنىپ جاتقان تۇركى حالىقتارىنىڭ سانى 1995 جىلى 170 ميلليون دەپ تۇراقتانعان.  سوڭعى مالىمەتتەردەگى ۇلەسى بويىنشا تۇركى تەكتى تۋىسقان ۇلتتاردىڭ سانى:

تۇرىك – 85 ملن.

ازەربايجان – 50 ملن.

وزبەك - 30 ملن.

ۇيعىر – 20 ملن.

قازاق 18 –ملن.

تاتار – 9 ملن.

تۇركىمەن – 8 ملن.

قىرعىز – 5,5 ملن.

نوعاي – 4 ملن.

باشقۇرت – 2,5 ملن.

چۋۆاش – 2 ملن.

باشكير – 2 ملن.

قاشقاي – 1,7 ملن.

احىسكا – 1 ملن.

قاراقالپاق 1 ملن.

قىرىم تاتارى – 500 مىڭ.

ياكۋت – 500 مىڭ

قۇمىق – 420  مىڭ.

حوراسان  – 400 مىڭ.

تىۆا  – 350  مىڭ.

قاراشاي-مالقار – 300  مىڭ.

گاگاۋز – 300 مىڭ.

افشار – 300 مىڭ

التاي –  75 مىڭ.

حاكاس – 65 مىڭ.

سالار – 55مىڭ

شور – 10 مىڭ.

وسىعان قوسا سانى مىڭعا جەتپەيتىن جانە جويىلىپ بارا جاتقان ونعا تارتا باۋىرلاس ۇلتتار بار. جوعارىداعى مالىمەتتەر بويىنشا تۇركى تەكتەس حالىقتار سانى  245 ميلليونعا تايايدى.

ەندى باۋىرلاس حالىقتاردىڭ اسكەري كۇشىن سارالاپ بايقايىق: تۇركيادا 720 مىڭ اسكەر. جىل سايىن 300 مىڭعا جۋىق ادام اسكەر قاتارىنا شاقىرىلادى.  1952 جىلدان ناتو-نىڭ مۇشەسى. اسكەري قۋاتى ەۋروپا بويىنشا فرانتسيادان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا. قورعانىسقا جىل سايىن 15 ميلليارد دوللارعا جۋىق قارجى بولەدى. حالىقتىڭ 38 ميلليونعا جۋىعى ەركەكتەر ۇلەسىندە. 20 ميلليونعا جۋىعى 16- 49 جاس ارالىعىندا.

ازەربايجاندا 70 مىڭ اسكەر. زاپاستا 550 مىڭ اسكەر. اسكەرگە جارامدى 1,7  ميلليون ادام 16- 49 جاس ارالىعىندا. جىل سايىن 3 ميلليارد دوللار اينالاسىندا قورعانىس سالاسىنا قاراجات بولەدى.

وزبەكستاندا 90 مىڭ اسكەر. اسكەرگە جارامدى تۇرعىندار سانى 7 ميلليونعا جۋىق. قورعانىسقا جىل سايىن 2 ميلليارد دوللارعا جۋىق اقشا بولەدى.

قازاقستاندا اسكەر سانى 110 مىڭ. اسكەرگە جارامدى 16-49 جاس اراسىنداعى ەركەكتەر 2,5 ملن. جىل سايىن 1,5 ميلليارد دوللار شاماسىندا قورعانىس سالاسىنا اقشا بولىنەدى.

تۇركمەنستاندا 35000 اسكەر. جىل سايىنعى اسكەري شىعىنى 1 ميلليارد دوللار. اسكەرگە شاقىرىلعاندار مىندەتىن 2 جىل وتەيدى. 200 مىڭنان استام زاپاس اسكەرى بار.

سولتۇستىك كيپر تۇرىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتورت كەزەكتى زاپاس شاقىرىلىمعا 40 مىڭ اسكەرى بار. تۇركيادان باسقا مەملەكەتتەر نەگىزىنەن رەسەيدىڭ اسكەري تەحنيكالارىن قولدانادى. سوندىقتان ءار ەلدىڭ اسكەري تەحنيكالارىن سانامالاپ جاتپادىق. ءوزارا ىنتىماقتاستىقپەن ءار ەلدە اسكەري جاتتىعۋلار ءوتىپ تۇرادى.

P.S:

  رەسەيدىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى وڭتۇستىگى مەن باتىس شەكارالارىندا، جانە شىعىسىندا ورنالاسقان. تۇركى تەكتى حالىقتار اراسىندا تاريحتا ورىس شاپقىنشىلىعىنا تۇسپەگەنى جوق. شەكارالاس اۋماقتاعى قازاق، ازەربايجان، نوعاي، تاتار سياقتى ۇلتتار بوداندىقتىڭ زاردابىن كوپ تارتتى. تامىرى تۇركىدەن تاراعان ۇلتتاردىڭ تەرريتورياسىنا ورىس ءالى دە كوز سالىپ كەلەدى. الدە ءبىر اداسا سويلەگەن دەپۋتاتتارىنىڭ اۋزىمەن وتارلاۋ پيعىلى كورىنىپ قالىپ ءجۇر. ء بورىلى بايراق ۇستاپ، ءبورىنىڭ تەكتىلىگىن تۇتقان تۇركى بالاسى بىرلىكتى تۋ ەتسە «ايۋعا» الدىرا قويماس.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz