ءبىز سپورت زالىنا كەلگەندە، تۇرسىن اعا شاكىرتتەرىنە نۇسقاۋ كورسەتىپ تۇر ەكەن. شارشى الاڭنىڭ ارقانىنا سۇيەنىپ، رينگتە ءبىرىن-ءبىرى توپەلەگەن بوكسشىلارعا جىگەر بەرۋدە. تاپ وسى قالپى 14 جىل بۇرىن ەرماحان، بولات، بەكزاتتاردى قامشىلاعان كەزىنە قاتتى ۇقساپ كەتتى. ءبىز ۇزاق اڭگىمەلەستىك. ءتورت قازاقتى وليمپيادانىڭ فينالىنا شىعارىپ، سيدنەيدەگى داڭققا سەبەپكەر بولعان تۇلعا كوپتەن بەرى تاسادا قالىپ قويسا دا، جانكۇيەر جۇرەگىنەن جوعالماعانى ءۇشىن باقىتتى. 

بوكستان ۇلتتىق قۇرامانىڭ بۇرىنعى، الماتى وبلىسىنىڭ قازىرگى باس باپكەرى تۇرسىنعالي ەدىلوۆ «جاس قازاق» وقىرماندارى ءۇشىن ارنايى سۇحبات بەردى.

«وليمپيادادا سەكۋندانت بولسام، ارمانىم جوق»

– تۇرسىن اعا، جانكۇيەر ءسىزدى ءجيى ىزدەيدى. قازىر قايدا، نە ىستەپ ءجۇرسىز؟

– جانكۇيەر دەيسىڭ بە؟ مەنى ۇمىتپايتىن وسى جانكۇيەر، قاراپايىم حالىق قوي. حالقىما راحمەت. بۇل كۇندەرى بوكستان الماتى وبلىسىنىڭ قۇراماسىن جاتتىقتىرىپ ءجۇرمىن. قاتاردا مىقتى جىگىتتەر كوپ. سولاردىڭ توماعاسىن سىپىرۋ – ءبىزدىڭ مىندەت. كوردىڭىزدەر عوي، جانىبەكتىڭ ء(الىمحانۇلى – اۆتور) قالاي جايپاعانىن؟ بۇل تالانتتى بالا ءبىزدىڭ بوكس مەكتەبىمىزدەن تۇلەپ شىقتى. شەبەرلىگىنە شاك كەلتىرمەيمىن، بىراق فيزيكالىق تۇرعىدا ءسال اقساپ تۇر. نەگىزى، ءوزى وتە ەڭبەكقور بالا. كەشە تۇركىستان مەن تۆەردە وتەتىن حالىقارالىق تۋرنيرگە ەكى كوماندامىز اتتانىپ كەتتى. ال بوكسشىلاردىڭ ءبىر توبى الماتىدا دايىندىق وتكىزىپ جاتىر. ولارعا مەن باس-كوز بولىپ قالدىم. ايتپاقشى، وبلىس قۇراماسىنا ۋكراينادان بىلىكتى مامان اكەلدىك. ءبارىمىز ءبىر جۇدىرىقتاي بىرىگىپ، شەبەر بوكس­شى وسىرسەك دەيمىز. 

– وبلىس قۇراماسىنداعى ماماندار توبى جامان ەمەس. ال ۇلتتىق قۇرامانى قاداعالاپ تۇراسىز با؟

– ارينە. جىگىتتەردىڭ اياق الىسى ۇنەمى نازارىمدا. باپكەرلەرمەن كوپ سويلەسۋدىڭ رەتى تۇسپەيدى. بىراق كورگەن جەردە سالەمىمىز ءتۇزۋ. ۇلتتىق قۇرامانىڭ دا، «استانا ارلاندارىنىڭ» دا كەزدەسۋلەرىن تاماشالايمىن. قازىر جاعداي جاقسى عوي. ءبىزدىڭ كەزدەگىدەي ەمەس. مەن باس باپكەر بولعاندا ۇلتتىق قۇراماعا 30 ميلليون تەڭگە بولىنەتىن. ال قازىر ءبىر عانا الماتى وبلىسىنىڭ بيۋدجەتى بۇل ساندى ون وراپ كەتەدى. بوكسشىلار بۇرىنعىداي جەرتولەدە ەمەس، زاماناۋي كەشەندەردە جاتتىعىپ جاتىر. بىلتىر الەم چەمپيوناتىن ابىرويمەن وتكىزدىك، ەلىمىزدە حالىقارالىق بوكس اكادەمياسى سالىنۋدا. وسىنىڭ ءبارى ۇلكەن جەتىستىك. ەڭ باستىسى، باسشىلىق ەرەكشە كوڭىل بولۋدە. 

– راس، قازىرگى كۇي جامان ەمەس. الايدا ءسىز جانە ءسىزدىڭ كومانداڭىز جاساعان ەرلىكتى جاعدايىمىز جاقسى بولسا دا، قايتالاي الماي جاتىرمىز. نەلىكتەن؟

– فينالعا 4 قازاق شىعاتىن كەزدى ايتىپ وتىرسىز عوي. ارينە، ول تاريحي ءسات ەدى. بۇل ەرلىكتى قايتالايتىن تولقىن دا كەلەر. ءار وليمپيادادان بوكسشىلارىمىز التىن ارقالاپ قايتادى. ايتەۋىر، ناتيجە­سىز ەمەسپىز عوي. مەنى ويلانتاتىن ءبىر نارسە بار. ءبىز جاعدايدىڭ جوق كەزىندە وسىنداي ناتيجە كورسەتتىك. ال قازىرگى حال-احۋالىمىز وتە جاقسى. سوندىقتان، التىندى كوبەيتىپ، ەكى-ءۇش دۇركىن وليمپيادا چەمپيوندارىن تاربيەلەۋىمىز كەرەك ەدى. سيدنەيدەن كەيىنگى كورسەتكىشتىڭ جوعارى ورلەمەي، تومەنگە سىرعىعانى الاڭداتادى. افينىعا كەرەمەت بابىندا اتتانعان الەم چەمپيوندارى گاليب جافاروۆ پەن گەننادي گولوۆكينگە التىن اپەرە المادىق. ال ءبىز سيدنەيگە كەتەردە مۇنداي اتاعى بار جالعىز بولات ءجۇمادىلوۆ ەدى. 

– سىزبەن اڭگىمەلەسكەندە سيدنەي تۋرالى ايتپاۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. اۋستراليادا ايىمىز وڭىنان تۋعان ءسات تالاي مارتە ايتىلدى دا، جازىلدى دا. بۇگىندە سول جەڭىستى كۇندەردى ءجيى ەسكە الاسىز با؟

– شىنىمدى ايتسام، سول كەزدە ۇلكەن ءىس تىندىرعانىمىزدى ەندى سەزىنىپ ءجۇرمىن. بۇرىن اسا ءمان بەرمەپپىن. ءبىر تانىس باپكەردىڭ: «وليمپيادادا سەكۋندانت بولسام، ارمانىم جوق» دەگەنى بار ەدى. سول ارماننىڭ قانشالىقتى ءتاتتى ەكەنىنە كوزىم ەندى جەتتى. فينالدا ءتورت قازاق ايقاسىپ، ونىڭ ەكەۋى التىن الدى. كەيىن ويلاسام، سيدنەي شارشى الاڭىنا شىققان جەتى بوكسشىنىڭ جەتەۋى دە ءۇشىنشى كەزەڭنەن سۇرىنبەي ءوتىپتى. جىگىتتەر جاراعان ەكەن عوي. مەن قازىر وليمپيادادان بەس مەدال المادىق دەپ وكىنەمىن. ويتكەنى، 

دانيار مۇڭايتپاسوۆتىڭ دا جۇلدە الاتىن جەرى ەدى سيدنەي. دوتسەنكونى وليمپيادانىڭ الدىندا وڭاي جەڭگەن سوڭ، سول جولى دا سۇرىنبەيدى دەپ ويلاپپىن. دانياردى قامشىلاۋ كەرەك ەدى. قىسقاشا ايتسام، سول شاقتاردى مەن دە باعالاماپپىن، ءبىزدى دە باعالامادى عوي. 

«تۇرسىن، بىزدە اقشا جوق، ماكارون بار»

– ال فينالدىق سىنعا ءتورت جىگىتتى قالاي دايىنداعانىڭىز ەسىڭىزدە مە؟

– ەسىمدە. ءالى كۇنگە دەيىن كوز الدىمدا تۇر. جارتىلاي فينالدا ەرماحان امەريكالىق دجەرمەين تەيلورمەن قولعاپ تۇيىستىرەتىن بولدى. جەكپە-جەك ۋاقىتى تاياعاندا جاتتىعۋ زالىنا كەلسەك، تەيلورعا باسقا ەمەس، ايگىلى ەۆاندەر حوليفيلد اقىل ايتىپ وتىر ەكەن. ارينە، ىشتەي ازداپ قوبالجىعانمەن، سەسكەنبەدىك. «تۋىڭدى تومەن تۇسىرمە! بار قازاق ساعان قاراپ وتىر!» دەدىك ەرماحانعا. ايتقانداي-اق، ەرماحان امەريكالىقتان 15 ۇپاي ارتىق الىپ، ويسىراتا جەڭدى. ال بەكزات... بەكزات سول وليمپيادادا وسكەن بالا عوي. ول ءاربىر كەزدەسۋىنەن كەيىن جەتىلە ءتۇستى، ءار جەكپە-جەكتەن سوڭ كۇشىنە كۇش قوستى. وليمپياداعا 12 كۇن ەرتە باردىق. سول كەزدە «اعا، اناۋ رونالدينيۋ دەگەن فۋتبولشى ەمەس پە؟ ول دا ءبىز سياقتى قاراپايىم ادام ەكەن عوي. ءبىز نەگە سولارداي بولمايمىز؟ اناۋ بوكسشىنىڭ بىزدەن قاي جەرى ارتىق؟ ونى دا جەڭۋگە شاما جەتەدى» دەپ ۇنەمى ءوزىن-ءوزى قايراپ جۇرەتىن. ءبىز تەك بولات، مۇحتارحان، ەرماحان جەڭەدى دەپ بارعان جوقپىز. جەتى جىگىتتىڭ جەتەۋى دە جۇلدە تاعىنادى دەگەن سەنىم بولدى. سەنىم الداعان جوق. 

– ءوزىڭىز ايتقانداي، ءسىز باس باپكەر بولعان كەزدە قازىرگىدەي كوپ اقشا بولىنبەدى. ساپالى جاتتىعۋ جيىندارىن وتكىزۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ ۇلكەن تەر توككەنىڭىز تۋرالى ەستيمىن...

– ۇلتتىق قۇراما تولىققاندى دايىندالۋى ءۇشىن بار كۇشىمدى سارقىپ بەردىم. وقۋ-جاتتىعۋ جيىندارىنا اقشا تاۋىپ، جىگىتتەردىڭ قارنى توق بولۋى ءۇشىن تالاي ادامنىڭ ەسىگىن قاقتىم دا. ۆاگوننان جۇك تاسۋ كەرەك بولسا، ونى دا ىستەدىم. ءالى ەسىمدە، الماتى وبلىسىنداعى ءبىر شاعىن كومپانيادان كومەك سۇراي باردىم. ولار: «تۇرسىن، بىزدە اقشا جوق، ماكارون بار. الامىن دەسەڭ، قازىر-اق تيەپ بەرەمىز» دەدى. مەن قۋانىپ كەتتىم. ءبىر كاماز تولى ماكاروندى بازارعا اپارىپ ساتقانىمدا 3-4 مىڭ دوللار پايدا ءتۇستى. ول كەزدىڭ ولشەمىمەن قاراعاندا، الگى پايدامىز وتە ۇلكەن ەدى. سونداعى قۋانعانىمدى كورسەڭىز عوي. كۋبا قۇراماسىمەن جولداستىق كەزدەسۋ وتكىزۋ ءۇشىن دە تالاي لاۋازىمدى ادامنىڭ الدىنا بارىپ، كومەك سۇراۋعا تۋرا كەلدى. قازىر مۇنىڭ ءبارى بولماعان سياقتى. وتكەن كۇننەن بەلگى جوق دەگەن وسى دا. 

كۋبالىقتار قازاقتاردان سەسكەنەتىن

– ايتپاقشى، كۋبا مەن قازاقستان اراسىندا جولداستىق كەزدەسۋ وتكىزۋ تۋرالى يدەياڭىز وتە ءساتتى شىقتى. توقسانىنشى جىلداردىڭ اياق تۇسى ەل ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ تۇرعان كەز ەدى. اناۋ الىستاعى كۋبالىقتاردى ەلگە قالاي اكەلدىڭىز؟

– ءبارى دە جىگىتتەردىڭ قامى ءۇشىن عوي. تەك قازاق بوكسشىلارى عانا ەمەس، بۇكىل كسرو-داعى بىلعارى قولعاپ شەبەرلەرى كۋبا دەسە، تىكسىنىپ قالاتىن. ءتىپتى جارىسقا بارار كەزدە بالالاردىڭ: «مەن ءارى كەتسە، شيرەك فينالعا جەتەمىن. ودان ءارى كۋبالىق شىعادى الدان» دەپ، شارشى الاڭعا شىقپاي جاتىپ جەڭىلەتىنىن كوردىم. ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟! ءارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ، كۋبا قابىلاندارىن ەلگە شاقىرامىن دەپ شەشتىم. الماتىنى سان اينالىپ، كۋبانىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى مارسەللو كاباريەلانى تاۋىپ الدىم. جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ ايتىپ ەم، مارسەللو باسىن شايقاي بەردى. ويتكەنى، بوستاندىق ارالىنداعى تەگىس كوماندانى الىپ كەلۋ ءۇشىن كوپ كۇش كەرەك ەدى. ەلشىنى كوندىرۋ قيىنداپ بارا جاتقان سوڭ، وليمپيادانىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى، مارقۇم تەوفيلو ستيۆەنسونمەن تۇسكەن سۋرەتىمدى كورسەتتىم. كاباريەلا كۇلىپ قويا بەردى. «بۇل ءبىزدىڭ ەلدە اڭىز عوي. ونى قايدان تانيسىز؟» دەدى. ء«يا، بۇل اڭىز ادام مەنىڭ جان دوسىم، سوندىقتان، ونى قوناق قىلۋ كەرەك» دەدىم. وسىلايشا، ەلشى كۋبالىقتاردىڭ بىزگە كەلۋگە قارسى ەمەستىگىن ءبىلىپ بەردى. بۇل كەزدەسۋدەن سوڭ، جىگىتتەر پسيحولوگيالىق تۇردە ۇلكەن كۇش الدى. كۋبانىڭ بوكسشىلارىن دا جەڭۋگە بولاتىنىن، ولاردىڭ دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام ەكەنىنە كوزدەرى جەتتى. مۇنىڭ ناتيجەسى جامان بولعان جوق. سيدنەيدە ءبىز كۋبالىقتارمەن ءۇش رەت كەزدەسىپ، ۇشەۋىن دە جەڭىپ كەتتىك. كسرو بوكسشىلارىنان قورىقپاعان كۋبالىقتار كەي سالماقتاردا قازاق جىگىتتەرىنەن سەسكەنەتىن. 

– تەوفيلو سەكىلدى اڭىز اداممەن قالاي دوس­تاسىپ ءجۇرسىز؟

– ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعىن يلەگەن سوڭ، تانىسىپ-ءبىلىسۋدىڭ رەتى ءتۇستى. جانى تازا ادام ەدى. كۋباعا ساپارلاتا بارعانىمىزدا، بىزبەن قيماي قوشتاستى. اۆتوبۋسقا كىرىپ، جىگىتتەردى قۇشاقتاپ شىقتى. كوزىندە جاس تۇنىپ تۇر ەكەن. قولىن بۇلعاپ: «مەنى قازاقستانعا تاعى دا شاقىرشى» دەپ قالىپ ەدى. ستيۆەنسون سودان ءۇش كۇن وتكەن سوڭ باقيلىق بولدى. الەم بوكسى عاجاپ ادامدى جوعالتىپ العانى ءۇشىن قاتتى قينالدىم. قازاق جىگىتتەرىن ۇنەمى ماقتاپ وتىراتىن. اسىرەسە، ەرماحان پەن بولاتتىڭ، رۋسلان ءمۋسينوۆتىڭ بوكستاسۋ مانەرىن ۇناتۋشى ەدى.

چەمپيوندى كوككە كوتەرىپ، باپكەردى ۇمىتامىز

– تۇرسىن اعا، سوڭعى كەزدە وليمپيادا چەم­پيونى باقىت سارسەكباەۆ حالىق الدىندا ۇياتقا قالىپ ءجۇر. جال­پى، جۇلدىز اۋرۋىنا شالدىعىپ، چەمپيون­دىق­تى كوتەرە الماۋدىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– مەنىڭشە، ءبىز جىگىتتەردى قاتتى كوتەرىپ، اسپەتتەپ جىبەرەتىن سياقتىمىز. وليمپيادا چەمپيونى بولعان سوڭ، ەشكىم ەكىنشى رەت ءوليمپتى باعىندىرۋعا ۇمتىلمايدى. نەگە؟ ويتكەنى، بارىنە جاڭا قىزمەت تابىلىپ تۇر. بارلىعىندا سۋ جاڭا كولىك، ءۇي، اقشا. وسىدان سوڭ، تەر ءيسى مۇڭكىگەن زالعا ەشكىم قايتادان اياق باسپايدى. سول سەبەپتى، بىزدە وليمپيادانىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى جوق ءالى. «وليمپيادانىڭ چەمپيونى اتانساڭ بولدى!» دەپ، ماقساتىمىزدى شەكتەپ قويعان سياقتىمىز. راس، جۇلدىزدىق دەرتىنە ۇشىراعاندار مەنىڭ كوماندامدا دا بولدى. پويىزبەن باراتىن جەرگە ۇشاقپەن بارامىن، جىگىتتەردەن تاماقتى بولەك ىشەمىن دەگەندەردى كورمەدى دەيسىز بە؟ كوردىم. مۇنداي ساتتە ءبارىنىڭ اپتىعىن باسىپ، ورنىنا قويىپ وتىرۋ كەرەك. ايتپەسە، سپورتتاعى ناتيجە جوعالادى. مىسالى، ءوزىم ءجيى مىسال ەتەتىن كۋبالىقتاردى ايتايىنشى. ءبىر بارعانىمىزدا، وليمپيادانىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى فەليكس ساۆون شەلەك ۇستاپ، ەدەن تازالاپ ءجۇردى. باس باپكەردىڭ تاپسىرماسى. ونى سەن وليمپيادانى قانشا رەت ۇتساڭ دا ورىنداۋعا ءتيىسسىڭ. سودان كىشىرەيىپ نەمەسە اتاعىنان ايىرىلىپ قالعان ساۆوندى كورمەدىم. مىنە، ءبىزدىڭ دەرت وسى. التىن العان جىگىتتى الاقانىمىزعا سالامىز دا، باپكەردى ۇمىتامىز. قانشا چەمپيون تاربيەلەسەم دە، جۇمىسسىز قالعان كەزدەرىم بولدى مەنىڭ. 2003 جىلى زال ىزدەپ تەنتىرەپ كەتتىم. ايتتىم عوي، باعالامادى ءبىزدى. كەشە سوچيدە ءبىر قولا العانى ءۇشىن قانشاما اقشا بەرىپ جاتىر. ال ءبىز ءتورت قازاقتى فينالعا شىعارعاندا كىم نە بەردى؟! 

– تۇسىنىكتى. سوڭعى سۇراق، ەگەر باس باپكەرلىككە قايتا شاقىرسا باراسىز با؟

– جوق. ەندى باس باپكەرلىك تۋرالى ايتۋدىڭ قاجەتى شامالى. تەمىردى قىزعان كەزىندە سوعادى. سيدنەيدەن سوڭ مەنىڭ ىنتام زور ەدى. تالپىنىسىم تاۋ قوپارىپ جىبەرەردەي، جىگىتتەردى تاعى دا بيىككە شىعارسام دەپ ماقسات ەتتىم. جالپىكوماندالىق ەسەپتە قاشانعا دەيىن ەكىنشى، ءۇشىنشى ورىندا جۇرەمىز؟ قازاقتاردىڭ كوش باستايتىن كەزى ەندى تۋادى دەپ ويلادىم. الايدا كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلدى. قازىر مەن دە سول تالپىنىستان تۇك تە قالماعان. بۇگىندە الماتى وبلىسىنان دارىندى بالالاردى قاناتتاندىرىپ، ءوزىم شاكىرت تاربيەلەۋدى قولعا الىپ ءجۇرمىن. اسىرەسە، كاسىبي بوكستا گەنا سياقتى اتوي سالاتىن جىگىت تاپسام دەيمىن. 

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

سۇحباتتاسقان اقىرىس سەيىتقازى

"جاس قازاق" گازەتى