ەۋرازيالىق وداق نە ءۇشىن كەرەك؟ ۇيرەنۋ ءۇشىن بە؟ باسەكەلەسۋ ءۇشىن بە؟  

وسى مامىردىڭ سوڭىندا استانادا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلاتىنى بەلگىلى. كەلىسىمنىڭ تولىق ءماتىنى ءتىپتى ساراپشىلارعا دا بەيمالىم. كەلىسىمنىڭ تەك ەكونوميكالىق اسپەكتىلەرىن عانا قامتيتىن ءماتىنى ينتەرنەتتە جاريالاندى. مۇنداي قۇپيالىلىقتىڭ بولۋى قابىلداناتىن شەشىمدەردىڭ قوعامعا جابىقتىعىن كورسەتەدى.  جابۋلى قازان ءالى سول كۇيىنشە جابۋلى. كەلىسىم ءماتىنىن بىلاي قويعاندا قازىرگە دەيىن ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن نەگىزدەيتىن ءبىر دە ءبىر سالماقتى قۇجاتتىڭ بولماۋى دا ويلاندىرماي قويمايدى. قازاقستاندا قاي زەرتتەۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى وداقتىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن دالەلدەپ كەڭ تالقىعا ۇسىندى؟ وداققا كىرۋدىڭ تيىمدىلىگىن كوبىنەسە قاي ەلدىڭ ينستيتۋتتارى العا تارتىپ وتىر؟ قازاقستاندا ساراپشىلار، ەكونوميستتەر مەن ماماندار اراسىندا ەۋرازيا وداعى تۋرالى تەڭ، اشىق جانە كاسىبي پىكىرتالاستار جەتكىلىكتى دارەجەدە جۇرگىزىلگەن جوق. ساياسي ەليتانىڭ ستراتەگيالىق كوزقاراسى بۇكىل ەلدىڭ، قوعامنىڭ، حالىقتىڭ اتىنان ۇسىنىلىپ وتىر. قوعام تاراپىنان كەڭ تالقىلانباعان، ءپىسىپ-جەتىلمەگەن، ۇزاق مەرزىمدى قاۋىپ-قاتەرلەرى ەسەپكە الىنباعان، سونداي-اق زيان مەن شىعىندارى ەسەپتەلمەگەن مۇنداي ينتەگراتسيالىق جوبا كوپ سۇراقتار تۋدىرادى. كەلىسسوزدەرگە قاتىسقان قازاقستاندىق مامانداردىڭ كەلىسىمدەرگە دايىن بولماي شىعۋى ەلدىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى كۇردەلى كەلىسىمنىڭ اسىعىس، ءاتۇستى جانە شيكى ازىرلەنگەندىگىن كورسەتەدى. نەگىزى، رەسەي جاعى ينتەگراتسيالىق ۇردىستەردى قاتتى اسىقتىرىپ وتىر دەۋگە دە بولادى. رەسەي ءۇشىن ءوز ەكونوميكاسىن كۇشەيتۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتاسىلى «پوست-كەڭەستىك ينتەگراتسيا» ارقىلى ءوز نارىعىن كەڭەيتۋ.    

مەنىڭشە، ەۋرازيا وداعىندا ازىرشە ەكونوميكادان گورى ساياسات باسىمداۋ. ۋكراينا داعدارىسى مەن ينتەگراتسيالىق ۇردىستەردىڭ كۇشەيۋىمەن ءارتۇرلى كۇماندار دا كوبەيدى. رەسمي مالىمدەمەلەردە «قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا جۇيەسىنە بەلسەنە كىرمەستەن بۇرىن الدىمەن رەسەيدىڭ نارىعىندا شىڭدالىپ، باسەكە جاعدايىندا شىنىعىپ الۋ كەرەك» دەگەن باستى ءۋاج ايتىلادى. سوندا، قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا كىرۋى «رەسەيدەن تەحنولوگيا ۇيرەنۋ» ءۇشىن بە، الدە، «رەسەيدىڭ ونىمدەرىمەن باسەكەلەسۋ» ءۇشىن قاجەت پە»؟ وداق ىشىندە ەكونوميكالىق جاعىنان ۇتۋ ءۇشىن قازاق ەكونوميكاسى رەسەيدىكىن تيىمدىلىگى جانە يننوۆاتسيالىعى جونىنەن باسىپ وزۋى شارت ەمەس پە؟ بۇل قازاقستان ءۇشىن تىم كۇردەلى يننوۆاتسيالىق مىندەت. ەلىمىزدە يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ شىنايى ۇلگىسى جوق دەسە دە بولادى. قازاقستان عىلىمي-تەحنولوگيالىق، يننوۆاتسيالىق دامۋ جونىنەن رەسەيدى بىلاي قويعاندا بەلارۋستەن الدەقايدا ارتتا قالعان. عىلىمي زەرتتەۋلەرگە بولىنەتىن قاراجات كولەمى، عىلىمي ۇيىمدار سانى، عالىمدار سانى، عىلىمي بەلسەندىلىگى، پاتەنت سانى، ءوندىرىستىڭ يننوۆاتسيالىق دەڭگەيى جونىنەن العاندا قازاقستان بەلارۋس پەن رەسەيدىڭ ارتىندا كەلەدى. مۇنداي جاعدايدا، بۇل ەلدەردى وندىرىستە باسىپ وزامىز، باسەكەلەسە الامىز دەگەن اڭگىمە ءوز ءمانىن جوعالتادى.

دەمەك، تەحنولوگيالىق-يننوۆاتسيالىق جاعىنان قازاقستاننىڭ وداقتان ۇتىلارى انىق. شىنتۋايتىندا، قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق وداقتاعى الاتىن ورنى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق، يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق جانە تەحنولوگيالىق دامۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. ەلىمىزدە كەلەشەگى ۇلكەن كۇمان تۋعىزاتىن ءارتۇرلى يننوۆاتسيالىق جوبالارعا كوپ قاراجات جۇمسالۋدا.     

مەنىڭ جەكە ەسەبىمشە، بۇل ينتەگراتسيالىق وداق ەڭ كوپ دەگەندە 10-20 جىل ءومىر سۇرەدى. ويتكەنى، ينتەگراتسيانىڭ ماقساتى حالىقارالىق ەكونوميكالىق جۇيەگە اۋىرتپالىقسىز ەنۋ بولسا، دسۇ-عا كىرگەننەن كەيىن ەكونوميكامىز ءبارىبىر سوڭىندا الەمگە اشىلۋعا ءماجبۇر. ەلىمىز دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرگەن سوڭ حالىقارالىق ەكونوميكالىق نارىقتا ەركىن باسەكەگە تۇسەتىندىكتەن ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ شەكتەۋلى ەكونوميكالىق ماڭىزى ەداۋىر تومەندەيدى، ينتەگراتسيا ءوز ءمانىن جوعالتۋى دا مۇمكىن.

جالپى ءوز باسىم ەۋرازيا وداعىنىڭ كەرەمەت دامىپ كەتەتىندىگىنە سەنبەيمىن. وعان دالەلدەرىم دە بار. بىرىنشىدەن، تەحنولوگيالىق دامۋ دەڭگەيى ءبىزدىڭ ەلدەن جوعارى رەسەي مەن بەلارۋستىڭ ءوزى الەمدىك نارىقتا، تەحنولوگيادا ارتتا قالعان ەلدەر ساناتىنا كىرگەندىكتەن، قازاقستان كوپ دەگەندە وداقتاستارىمەن اراداعى تىعىز قاتىناستى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن پايدالانىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن ارزان باعاعا الا الادى. ەۋرازيا وداعى ەلدەرىنىڭ «تەحنولوگيالىق سەكىرىس» جاساۋى وتە كۇردەلى ماقسات. ەۋرازيا وداعىنا مۇشە ەلدەر تەحنولوگيا جاساۋدا جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، المانيا، قىتاي، يزرايل، اقش ج.ت.ب. ەلدەرگە جەتە الادى دەگەنگە سەنە الاسىز با؟ جالپى، وسىنداي جاعدايدا «ەۋرازيا ەكونوميكالىق عاجابىنىڭ» بولۋى مۇمكىن بە؟

ەكىنشىدەن، ەكونوميكالارى ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى ساتۋعا نەگىزدەلگەن جانە جاڭا تەحنولوگيالىق ءونىم وندىرە المايتىن ەكى-ءۇش ەلدىڭ بىرىگۋى سول ەلدەرگە ەكونوميكالىق ورلەۋ تۇرعىسىنان نە بەرەدى؟ نەگىزىندە، رەسەيمەن وداققا بارعاننان گورى ونىڭ ورنىنا «تىعىز ەكونوميكالىق قاتىناس جاساۋ» تۋرالى كەلىسىمنىڭ قول قويىلعانى جەتكىلىكتى، تيىمدىرەك بولماس پا ەدى؟  

ۇشىنشىدەن، وداقتىڭ قازاقستان ءۇشىن شەكتەۋشى جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتان الاستاتۋشى ىقپالىن دا ۇمىتپاۋ كەرەك. باتىس رەسەيگە قارسى ەكونوميكالىق سانكتسيالار ەنگىزگەن جاعدايدا بۇل شەكتەۋلەر وداقتاسى قازاقستاندى دا اينالىپ وتپەس. باتىس پەن رەسەيدىڭ گەوساياسي قاقتىعىسى قازاقستانعا شەتەلدەن كەلەتىن ينۆەستيتسيالار، تەحنولوگيا جانە ءبىلىم ترانسفەرىنىڭ كولەمىنە كەرى اسەر ەتۋى ىقتيمال.  

تورتىنشىدەن، ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى سىرتقى الەمگە قارسى بىرلەسە قورعانۋ شارالارىن قابىلداپ، جابىق نارىق قۇرۋ ارقىلى ەكونوميكالىق دامۋدا الىسقا شابا الماسى انىق. ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىن «شەكتەۋشى رەگيوناليزم» دەپ اتاعان ءجون. دامۋدى شەكتەيتىن جابىق رەگيوناليزمگە قاراعاندا تابيعي نارىق جاعدايىنداعى ەكونوميكالىق قاتىناستاردى قامتاماسىز ەتەتىن اشىق رەگيوناليزمدى جەتىلدىرگەن ءجون.

بەسىنشىدەن، وداققا مۇشە ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمدارى مەن سيپاتى بىردەي، ۇقساس بولعاندىقتان ءبىر-ءبىرىن تولىقتىراتىن ەمەس، كەرىسىنشە، ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسەتىن ەكونوميكالار بولىپ تابىلادى. ياروسلاۆ رازۋموۆ ايتقانداي، وداققا مۇشە ەلدەر ەسكى وندىرىستىك تەحنولوگيالارعا، تىم كوپ قۋات قاجەت ەتەتىن ءتيىمسىز ءوندىرىس تاسىلدەرىنە نەگىزدەلگەن. ناشار ۇيىمداستىرىلعان، ارتتا قالعان بىرنەشە ەكونوميكالاردىڭ بىرىگۋىنەن الەمدىك باسەكەگە شىداس بەرەتىن يننوۆاتسيالار كۇتۋ ابەستىكتىڭ ناعىز ءوزى. ءۇش ەل ەكونوميكاسى دا «نارىقتىق ەمەس ەكونوميكالارعا» جاتادى.

ەۋرازيالىق وداقتىڭ ماقساتىن ادەتتە ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ رەگيوناليزم ارقىلى الەمدىك ەكونوميكاعا ءوتۋ دەپ اتايدى. بىراق، سول ايماقتىق ەكونوميكانى تىم كوپ قورعانۋ تاسىلدەرى ارقىلى قىمتاپ، جاۋاپ تاستاۋ كەرىسىنشە شەكتەۋشى اسەر بەرۋى مۇمكىن. ەۋرازيا وداعى ەلدەرى تۇراقسىز ەنەرگيا باعالارىنا تاۋەلدى بولعاندىقتان وداقتىڭ شەكتەۋشى شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە الەمدىك ەكونوميكادان وقشاۋلانىپ، شەتتەتىلىپ قالۋى مۇمكىن. ال، ەكونوميكالىق وقشاۋلانۋدىڭ ونسىز دا مۇحيتقا شىعاتىن جولى جوق قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋى ءۇشىن قاۋىپتى اسەرى بولۋى مۇمكىن.

گەوساياسي تۇرعىدان، قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق وداققا كىرگەنى ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ تۇر. مەنىڭشە، وداقتىڭ قۇرىلۋىنىڭ استارىنداعى ەڭ نەگىزگى فاكتور – ەكونوميكالىق ەمەس، ءتىپتى ساياسي سەبەپتەن گورى، گەوساياسي جانە قاۋىپسىزدىك سەبەپتەر مە دەيمىن. ساياسي جاعىنان ەۋرازياشىلدىقتىڭ قانات جايۋىنىڭ يدەولوگيالىق اسەرى رەتىندە ەلدىڭ دەموكراتيالىق دامۋىنا نۇسقان كەلۋى مۇمكىن. كورشى ەلدىڭ اقپاراتتىق ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىمەن ۇلتتىق اقپاراتتىق كەڭىستىككە زيان كەلە بەرەدى.

قالاي ايتساق تا، ەۋرازيا وداعى كەڭەس وداعى كەزىندەگى ەكونوميكالىق جانە باسقا دا بايلانىستاردى جاڭعىرتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلماق. ءبىز وسى تۇستا كەڭەستىك تاريحىمىزعا دا باعا بەرمەي جاتىپ، سول وداقتىڭ ورنىنا جاڭا وداق قۇرۋعا كىرىسىپ كەتتىك. قوعام ىشىندە وداققا قارسى ازاماتتاردىڭ پىكىرى ەسەپكە الىنبادى. نەگىزى، ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانىڭ نەگىزىندە جاساندىلىق ەمەس، كەرىسىنشە، ەرىكتىلىك بولۋى ءتيىس ەدى.    

كەڭەس وداعى كوممۋنيزم فيلوسوفياسىنا، ياعني، كەڭەستىك يدەولوگياعا نەگىزدەلگەن بولسا، ەۋرازيا وداعى پوست-كەڭەستىك گەوساياساتقا، ياعني، ەۋروازيا گەوگرافياسىنا نەگىزدەلمەكشى. ەۋرازيالىق وداقتىڭ يدەولوگيالىق نەگىزىن رەسەيلىك-پراۆوسلاۆيەلىك-سلاۆياندىق كومپونەنت قۇراماقشى. سونىمەن قاتار، ورىس جانە تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ تاريحي-گەوگرافيالىق كورشىلىگى دە وداقتىڭ نەگىزدەرىنىڭ ءبىرىن قۇراۋى مۇمكىن. وداقتىڭ يدەولوگيالىق نەگىزدەرى، ساياسي-ەكونوميكالىق قۇندىلىقتارىنا قاتىستى جاۋاپسىز سۇراقتار ءالى كوپ. ولارعا جاۋاپ تابىلماسا، وداقتىڭ ىرگەسى مىقتى بولمايدى، ءومىرى ۇزاققا سوزىلمايدى. مەنىڭشە، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ ماڭگى ەمەستىگى، ۋاقىتشا ەكەندىگى، ترانزيتتىك سيپاتى انىق. ينتەگراتسيا تەوريالارىندا ءدىنى، مەنتاليتەتى، ءناسىلى بولەك ەلدەر تەڭ ءارى جاراسىمدى وداق قۇرماعانىن ەسكەرسەك، اتالمىش وداقتىڭ فۋندامەنتالدى قايشىلىقتارىنىڭ بولعانىن دا ۇمىتپاعان ءجون. قازاقستان ماڭگى وداقتىڭ بولمايتىنىن، ماڭگى ۇلتتىق مۇددەنىڭ عانا بولاتىنىن نەگىزگە الۋى كەرەك. كەز كەلگەن جاعدايدا قازاقستان وداقتان شىعۋعا قۇقىلى بولۋى شارت.

نە دەسەك تە، ينتەگراتسيا الداعى ون-جيىرما جىل بويى ۇلتتىق دامۋىمىزدىڭ ساپاسى مەن باعىتىنا اسەر ەتەتىن بولادى. ينتەگراتسيا ءبىزدى رەسەيمەن «اۋىز جالاسىپ»، تاباقتاس بولۋعا ەمەس، كەرىسىنشە، ونى جاتسىنىپ، ودان الىستاپ بارىپ ءوزىمىزدى، ءوز ۇلتتىق جولىمىزدى تابۋىمىزعا كومەكتەسپەك. ەۋرازيا وداعى كەڭەستىك وتكەنىمىزدى پايىمداۋىمىز ءۇشىن، وداق ىشىندە ىسىلىپ، كۇرەسۋ ءۇشىن كەرەك شىعار. وداقتىڭ ۋاقىتشا ەكەنى انىق.

جانات مومىنقۇلوۆ

فيلوس.ع.ك.، دوتسەنت، ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى

Abai.kz