سۋرەتتە: زۋلحاير مانسۋروۆ

ارينە، مەن اقىن دا ادەبيەتشى دە ەمەسپىن. سوندىقتان دا اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ونەرلى قىرىنا، اقىندىق بولمىسىنا تەرەڭدەپ بارا المايمىن. مەن – عالىممىن، رۋحانياتتىق تانىمنان شەتتەۋ، جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ وكىلىمىن. مەنىڭ عىلىمداعى ءپىر تۇتارىم قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ. جاستىق كەزدە سول كىسىدەي گەولوگيامەن اينالىسۋدى ارمانداعان ساتتەر بولعان. بىراق ءومىر باسقاشا شەشىمىن تاپتى. وعان ەش وكىنبەيمىن. سوندىقتان دا جاراتىلىستانۋشى بولسام دا ۇلى ابايداعى عىلىم مەن تانىمعا كوز سالۋدى ماقسات تۇتتىم. ماسەلەن، مەنىڭ ماماندىعىم حيميك، «جانۋ ماسەلەلەرى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ» ديرەكتورىمىن. بىردە وسى جانۋ ماسەلەسىنە قاتىستى ابايدا نە بار ەكەن دەگەن پەندەلىك ويمەن «قارا سوزدەرىنەن» ىزدەستىرە باستادىم. سوندا ىزدەگەنىم قينالماي-اق تابىلعاندا، اباي دانالىعىنا تاڭ قالماسقا امال قالمادى. تۇگەلدەي دەرلىك عىلىم-تانىمعا باعىشتالعان «وتىز سەگىزىنشى سوزدە» اباي: «اۋەلى، ادامنىڭ ادامدىعى عاقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەن» دەپ باستاپ الىپ، شىنايى عالىم، شىن عالىم جايلى ويلارىن ورتاعا سالىپ، عىلىمنىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن، ادامزات ومىرىندەگى ماڭىزىن تولعاۋلى پايىمدار ارقىلى اشىپ بەرەدى.

«عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول – حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءھام ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر. بولماسا مال تاپپاق، ماقتان تاپپاق، عيززات-حۇرمەت تاپپاق سەكىلدى نارسەلەردىڭ ماحابباتىمەن عىلىم-ءبىلىمنىڭ حاقيقاتى تابىلمايدى»، – دەپ تۇجىرىم جاسايدى. ءىلىم-ءبىلىم يەلەرىن حاكىمدەر دەپ تانىعان اباي وسى «وتىز سەگىزىنشى سوزىندە»: «بۇل حاكىمدەر ۇيقى، تىنىشتىق، اۋەس قىزىقتىڭ ءبارىن قويىپ، ادام بالاسىن پايدالى ءىس شىعارماقلىعىنا ياعني، ەلەكتريانى تاۋىپ، اسپاننان جايدى بۇرىپ الىپ، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىنەن قازىر جاۋاپ الىپ تۇرىپ، وت پەن سۋعا قايلاسىن تاۋىپ، مىڭ ادام قىلا الاماس­تاي قىزمەتتەر ىستەتىپ قويىپ تۇرعانداعى ۋاحسۋسان (ەرەكشە) ادام بالاسىنىڭ اقىل-پىكىرىن ۇستارتىپ، حاقپەنەن باتىلدىقتى ايىرماقتى ۇيرەتكەندىگى – بارشاسى نافيعلىق (پايدالى) بولعان سوڭ، ءبىزدىڭ ولارعا مىندەتكەرلىگىمىزگە داۋ جوق»، – دەپ تابيعاتتىڭ وزەگىندە جاتقان ەنەرگەتيكالىق قۋاتتى ادام پايداسىنا جاراتۋدىڭ جەتىستىكتەرى عىلىممەن كەلگەندىگىن، ونىڭ ادال ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى ەكەندىگىن تاپ باسىپ تانيدى. بۇل مەن اينالىسىپ جۇرگەن عىلىمي ماسەلەگە ءجون سىلتەۋشى باعدار بولىپ كورىندى ماعان. 

اراب، پارسى سوزدەرى، ءدىني ۇعىمداعى سوزدەر كوپ كەزدەسەتىن «وتىز سەگىزىنشى ءسوز» ارينە، ۇعىنۋعا قيىن سوعارى انىق. بىراق ورىسشامەن سالىستىرا وتىرىپ، سوزدىكتەردىڭ كومەگى ارقىلى ونى مەيلىنشە تۇسىنۋگە بولادى. ونداعى ۇعىمداردىڭ بايىبىنا جەتكەن سايىن ۇعىنۋ وڭايلاي تۇسەدى. ءسويتىپ ابايدىڭ جاراتىلىستانۋ ىلىمىنە وي تاستاعان پايىمدارىنىڭ تەرەڭدىگىنە ەرىكسىز باس يەسىز.

اباي وسى «وتىز سەگىزىنشى سوزىندە» «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سودان قاشپاق كەرەك. اۋەلى – ناداندىق، ەكىنشى – ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى – زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ»، – دەي كەلىپ، ولارعا بىلايشا انىقتاما بەرەدى: «ناداندىق – ءبىلىم-عىلىم جوقتىعى... بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى. ەرىنشەكتىك – كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. زالىمدىق – ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى». ءيا بۇلاردىڭ قاي-قايسىسىندا دۇنيەدەگى بولمىستى جەتىلدىرۋشى، قيىندى جەڭىلدەتۋشى، قۇبىلىستىڭ قۇپياسىنا ءۇڭىلىپ، سىرىن اشۋشى عىلىم جولىنداعى عۇلامانىڭ (حاكىمنىڭ) قاس جاۋى. وسى ۇشەۋىن جەڭبەك ىزگىلىككە ۇمتىلىستا جاتىر. ويتكەنى دانىشپان اباي قۇداي تاعالا ەشبىر نارسەنى سەبەپسىز جاراتپاعاندىعىن، سوندىقتان دا: «سىزدەر ءاربىر عامال قىلساڭىز ىزگىلىك دەپ قىلاسىز، ىزگىلىككە بولا قاسد (ماقسات) ەتىپ، نيەت ەتەسىز» دەپ تۇجىرىمدايدى جەتكىزەر ويدىڭ ءتۇيىنىن.

اباي عىلىمدى ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ كۇشى، ول ۇدەمەلى تۇردە تىڭ جاڭالىقتارمەن جەتىلىپ تۇرۋى كەرەك دەپ بىلەدى. سوندىقتان دا قاشاندا قوعام دامۋىمەن، عاسىرلار جالعاسۋىمەن عىلىم جاڭا ءبىلىم، جاڭا ىلىممەن الماسىپ وتىرعانى ابزال. ال وسى الماسۋدىڭ يەگەرى كىم بولماق؟! ارينە، جاڭا وسكىن، ءجاسوسپىرىم-جاستار. «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» دەپ اھ ۇرعان اباي بىلىمگە دەگەن ىنتىقتى جاستان قالىپتاستىرۋدى ەش ۋاقىت نازاردان تىس قالدىرماعان. ول جاستارعا «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەي وتىرا، ولاردى ۇنەمى ءبىلىمنىڭ بيىگىنە قاراي جەتەلەيدى. وسى تۇرعىدان العاندا، اباي – ۇلت ۇرپاعىنىڭ عىلىم-بىلىمگە دەگەن ۇمتىلىسىنا سەنىممەن قاراپ، كەلەشەكتىڭ كەمەلدىگىنەن ءۇمىتىن ۇزبەگەن اسا زور جاسامپازدىق تۇلعا.

اباي «قارا سوزدەرى» اقىلدىڭ كەنى، تانىم تارازىسى دەسە بولعانداي. مۇندا ءبارى بىتە قايناسىپ كەتكەن. ادامتانۋ، ءىلىمتانۋ، ءومىرتانۋ، قوعامتانۋ، ءدىنتانۋ – ءبارى وسىناۋ دانالىق ءسوزدىڭ ءار قايسىسىنان وزىندىك ورىن الىپ، ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا ءورىلىپ سالماقتانادى. جوعارىداعى «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىندەگى جاستىق كەزدەگى ىزدەنىسكە جەتەلەگەن وي ارناسى، «ون بەسىنشى سوزدە» قارا ءسوزدى ەستى كۇيدە ساناعا وي سالا اعىتىلادى: «اقىلدى كىسى مەن اقىلسىز كىسىنىڭ، مەنىڭ بىلۋىمشە بەلگىلى ءبىر پارقىن كوردىم ...ەستى ادام، ورىندى ىسكە قىزىعىپ، قۇمارلانىپ ىزدەيدى. ەسەر كىسى ورنىن تاپپاي، نە بولسا سول ءبىر بايانسىز، باعاسىز نارسەگە قىزىعىپ، قۇمار بولىپ، ءومىرىنىڭ قىزىقتى، قىمباتتى شاعىن يت قورلىقپەن وتكىزىپ الادى ەكەن» دەي كەلە، «ەگەر دە ەستى كىسىلەردىڭ قاتارىندا بولعىڭ كەلسە، كۇنىندە ءبىر مارتە، بولماسا جۇماسىندا ءبىر، ەڭ بولماسا، ايىندا ءبىر وزىڭنەن ءوزىڭ ەسەپ ال!»، – دەپ تۇيەدى. بۇل ەندى ناعىز حاس عالىمعا قاجەت قاسيەت. اباي عىلىم قولعا ءتۇسۋ ءۇشىن وعان شىن بەرىلۋ كەرەكتىگىن ونىڭ جولدارىن سانامالاپ وتىرىپ، شەگەلەپ تۇرىپ جەتكىزگەن. بۇعان «وتىز ەكىنشى سوزدەگى» مىنا جولدار كۋا: «ادامنىڭ كوڭىلى شىن مەيىرلەنسە، ءبىلىم-عىلىمنىڭ ءوزى دە ادامعا مەيىرلەنىپ، تەزىرەك قولعا تۇسەدى. شالا مەيىر شالا بايقايدى. ...عىلىمدى ۇيرەنگەندە اقيقات ماقساتپەن ۇيرەنبەك كەرەك. باحاسقا (قيانات جاساۋ) بولا ۇيرەنبە. ...ءاربىر حاقيقاتقا تىرىسىپ يجتيھاتتىقپەن كوزىڭ جەتسە، سونى تۇت، ولسەڭ ايرىلما! ...ءبىلىم-عىلىمدى كوبەيتۋگە ەكى قارۋ بار ادامنىڭ ىشىندە: ءبىرى – مۇلاحادا، ەكىنشىسى مۇحافازا... بۇلار زورايماي عىلىم زورايمايدى. ...اقىل كەسەلى دەگەن ءتورت نارسە بار. سودان قاشىقتا بولۋ كەرەك. ....عىلىمدى، اقىلدى ساقتايتۇعىن مىنەز دەگەن ساۋىتى بار. سول مىنەز بۇزىلماسىن. قىلام دەگەنىن قىلارلىق، تۇرام دەگەنىندە تۇرارلىق، مىنەزدە ازعىرىلمايتىن اقىلدى، اردى ساقتارلىق بەرىكتىگى، قايراتى بار بولسىن! بۇل بەرىكتىك ءبىر اقىل ءۇشىن، ار ءۇشىن بولسىن!» بۇل – عالىمدىققا عانا ەمەس، «ۇيرەتۋدەن جالىقپاۋ» قاعيداسىن ۇستانعان ابايدىڭ ادامدىققا تاربيەلەۋگە ۇسىنعان جاندى تاعىلىمى.

جالپى عىلىم قۋعان جانعا اباي ۇعىمىنشا ەڭ قاجەتتىسى – تالاپ. ويتكەنى «قىرىق ءتورتىنشى سوزدەگى»: «ادام بالاسىنىڭ ەڭ جامانى – تالاپسىز» دەگەن جولدار بۇعان ناقتى دالەل بولا الادى. تالاپ – ءبارىنىڭ باستاۋى، تۇتقاسى. تۇتقانى ءبىر تۇتقان ادامنىڭ ودان ايرىلۋى ەكى تالاي. سودان كەيىنگى ەڭ كەرەكتىسى عىلىمعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، شىن بەرىلگەندىك. «قىرىق بەسىنشى سوزدە» اباي، مىنە، وسىنى ناقتىلاپ كەتكەن: «ادامشىلىقتىڭ الدى – ماحاببات، عادىلەت، سەزىم. ...ول – جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى.

بۇل عادىلەت، ماحاببات، سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ول كىسى عالىم، سول عاقيل. ءبىز جانىمىزدان عىلىم شىعارا المايمىز، جارالىپ، جاسالىپ قويعان نارسەلەردى سەزبەكپىز، كوزبەن كورىپ، اقىلمەن ءبىلىپ».

ءيا، عىلىم جايلى وي-ءتۇيىن «عىلىم تاپپاي ماقتانبادان» باستاۋ العان ابايدىڭ عىلىم جايلى ءىلىمى شىعىس پەن باتىستى تۇتاستىرىپ، «ون جەتىنشى سوزىندە» ءوزى ايتقانداي عىلىمعا «قايرات، اقىل، جۇرەكتىڭ» نوقتاسىن ۇستاتتى. وسى ءۇش بىرلىكتەن ادامزاتقا ءىلىمنىڭ كىلتى اشىلارىن مەڭزەپ كەتتى. عىلىمنىڭ جولى تەك تازالىقتا جاتقاندىعىن، جانى تازا، ىزگىلىگى مول جان عانا عىلىم اتتى يرانباقتىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي الاتىندىعىن ۇرپاعىنا پارىز ەتتى.

ەندەشە بۇگىنگى مىندەت – جاس ۇرپاققا وسىنى ۇعىندىرۋ. اباي ءتالىمىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ادالدىقتىڭ اق ءجىبىن اتتاماعان تازا عىلىمعا ءتانتى ەتكىزۋ. ارينە، بۇنىڭ سالماعى اۋىر، جولى قيىن. 

ىنساپ – ۇيات، ار – نامىس، سابىر، تالاپ،

بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم قالاپ.

تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى،

وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ، –

دەيتىن زامان ءوتتى. بۇل كۇندە عىلىمعا بەت بۇرۋ – ماقساتتاردىڭ ءىرىسى بولۋعا ءتيىس. عىلىم دامۋىنىڭ العى شارتى – ۇرپاق ساباقتاستىعى. ماسەلە – كىمگە ۇيرەتۋ، كىمنەن ۇيرەنۋدە ەمەس، كىمگە امانات ەتۋدە. امانات ەتەر، اماناتتى قابىل الار ازاماتتار كوبەيسىن.

زۋلحاير مانسۋروۆ، 

ق.ساتباەۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ،

قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى

دەرەككوزى: «تۇركىستان» گازەتى