قازىرگى وقۋلىقتاردىڭ ءتىلى مەكتەپ وقۋشىسى تۇگىلى، ەرەسەك ادامداردىڭ ءوزىن شاتاستىرادى. وسى اپتادا «نۇر وتان» پارتياسى جانىنداعى «ميراس» قوعامدىق كەڭەسىنىڭ كەزەكتى وتىرىسى وتكەن ەدى. كەڭەس مۇشەلەرى «مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ، قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار مەن وقۋ-ادىستەمەلىك ماتەريالداردىڭ ساپاسى ماسەلەلەرى» اتتى تاقىرىپتى تالقىلاپ، قازىرگى قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتارداعى كەي مىسالدى وزدەرى دە تۇسىنبەيتىنىن مويىندادى.

بيىل اقپان ايىندا «ميراس­» كەڭەسى جانىنان قازاق مەم­لە­كەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەر­سي­تەتىنىڭ نەگىزىندە وقۋلىقتاردى ساراپ­تاۋشى جۇمىس توبى قۇرىلعان ەدى. ەلۋدەن استام ساراپشى مامان قاتىسقان جۇمىس توبىنىڭ ەكى ايلىق جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى جايلى توپ جەتەكشىسى دينار نۇكەتاەۆا ەگجەي-تەگ­جەيلى بايانداما جاسادى. 

دينار نۇكەتاەۆانىڭ ايتۋىنشا، ەكى ايدا قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان 173 وقۋلىق ساراپقا تۇسكەن. ونىڭ ىشىندە 1-11 سىنىپ وقۋشىلارىنا ار­نالعان «الماتىكىتاپتىڭ» – 40, «اتامۇرانىڭ» – 53, «مەكتەپتىڭ» – 64 جانە «ارمان پۆ» باسپاسىنىڭ 10 ءونىمى، سونداي-اق بەس-التى جەكە باسپالار شىعارعان وقۋلىقتار بار. ورەسكەل قاتەلەردى ايتىپ وتكەن نۇكەتاەۆا حانىم 173 وقۋلىقتىڭ 40 پايىزىندا ءورىستىلدى وقۋلىقتاردان اۋ­دارىلعان ماتىندەردىڭ تىلدىك، ستيل­دىك كەمشىلىكتەرى بار ەكەنىن، 30 پايىزىندا تاپسىرمالاردىڭ مەك­تەپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەك­شە­لىكتەرىنە سايكەس بولماۋىن، 10 پايىزىندا ادىستەمەلىك كەم­شى­لىكتەردىڭ بار ەكەنىن، 5 پايىزىندا وقۋ باعدارلاماسىنىڭ تولىق قامتىلماعانىن باسا ايتتى. ونىڭ ۇستىنە، وقۋلىقتاردا ورفوگرافيالىق جانە گرامماتيكالىق قاتەلەر دە ءورىپ ءجۇر.

دەگەنمەن، نۇكەتاەۆا حانىم وقۋ­لىق اۆتورلارىن جەردەن الىپ، جەرگە سا­لۋدان اۋلاق. «قازىر وقۋلىقتاردى ءبارى سىنايدى»، – دەدى ول ءسوزىن تۇيىندەي كەلىپ. «وقۋلىق جازۋدىڭ قيىندىعىن ونى جازعان ادام عانا سەزىنە الادى. ءتيىستى جاعداي جاسالماي، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىمەن قاتار جازىلاتىن وقۋلىقتا، ارينە، كەمشىلىك بولۋى مۇمكىن. ال ونى كەمشىلىگىن كورسەتۋ بەدەل جيناۋ قۇرالى رەتىندە، اۆتورعا دەگەن جەكە كوزقاراس تۇرعىسىنان ەمەس، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى، بالالارىمىزدىڭ ساپالى ءبىلىم الۋى ءۇشىن جاسالعان مەنىڭ كومەگىم دەگەن كوزقاراس تۇرعىسىنان قاجەت دەپ تۇجىرىمدايمىز».

ءتىل تازالىعىن ساقتاۋعا قاتىستى «ميراس» قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بەكبولات تىلەۋحان «وقۋلىقتىڭ ءتىلى بالاعا ەمەس، عالىمعا ارناپ جازىلعانداي. مەكتەپ وقۋشىسى ءۇشىن وتە اۋىر» ەكەنىن ايتا كەلىپ، ءوزىنىڭ 3-سىنىپتا وقيتىن قىزىنىڭ بىلتىرعى وقۋلىعىنان «قاس ۇلەكتەن تۋعان قاتەپتى. قارا نار كەرەك ءبىزدىڭ بۇل ىسكە» دەگەن مىسال كەلتىردى: «وسى تىركەستەگى «قارا ۇلەك» دەگەن ءسوزدى وسى جەردە وتىرعانداردىڭ سەكسەن پايىزى تۇسىنبەۋى مۇمكىن»، – دەدى ول. 

بەكبولات مىرزانىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى وقۋلىقتار بالالاردىڭ ويلاۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ ورنىنا ولاردى تەست جاتتاۋعا بەيىمدەپ جاتىر. «بالالار قازىر ءبىلىم الىپ جاتقان جوق، ولار تەست جاتتاپ جاتىر. ءبىزدىڭ بالالار «چتو؟ گدە؟ كوگدا؟» دەگەن شوۋعا دايىندالىپ جاتىر، ولار تەك دەرەك جاتتايدى»، دەدى كۇيىنگەن ب.تىلەۋحان. باسقاشا ايتقاندا، قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى العان ءبىلىمدى ومىردە قاجەتكە اسىرۋعا باعىتتالماعان. «بالانى ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم الۋعا ەمەس، تەرەڭ ءبىلىم جيناۋعا باعىتتاۋىمىز كەرەك»، – دەدى ول.

ء«بىر ەل بولعان سوڭ، ءبىر وقۋلىق بولۋ كەرەك. ءبىر جارىم ميلليارد قى­تايدا ءبىر عانا وقۋلىق بولعان كەزدە، 17 ميلليون عانا بولاتىن بىزگە بەس-التى وقۋلىقتىڭ قاجەتى قان­شا؟»، – دەپ سۇراپ، ءوزى جاۋاپ بەردى. «وقى­لىقتاردى كۇردەلەندىرىپ، ودان قاتە شىعارىپ، سوسىن قايتا-قايتا باسۋدىڭ سەبەبى اقشا تابۋ»، – دەپ تۇ­جىردى ول.

قازىرگى وقۋلىقتاردا «رۋبل»، «شوشقا» تۋرالى ەسەپتەر بار. شىن­دى­عىندا، وقۋلىقتار قاي مەملەكەتتىڭ ءبىلىم ورداسىندا وقىتۋعا ارنالعانى انىق­تالۋى كەرەك. 

قورىتا ايتقاندا، بەكبولات تىلەۋحان مىرزا وقۋلىق شىعارۋ ءىسىن ءبىر قولعا بەرۋ كەرەكتىگىن باسا ايت­تى. قازىرگى جۇيە بويىنشا ى.التىنسارين اتىنداعى عىلىم اكادە­مياسى باعدارلاما جاساپ، مي­نيسترلىك تەندەر جاريالايدى، ونى ۇتىپ العان باسپا اۆتورلىق توپتى جاساقتاپ، اۆتورلار وقۋلىقتى جازىپ شىعادى، باسپا ونى باسىپ شىعارادى، ودان سوڭ مينيسترلىك ونى مەكتەپ كىتاپحانالارىنا جولدايدى، سوسىن مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ سارابىنان وتكەن وقۋلىق مينيسترلىككە قايتا كەلەدى... ءتۇپتىڭ تۇبىندە، مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ ولقىلىقتارى ءۇشىن ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى. ء«بىرىن-ءبىرى كىنالايدى، سونىمەن ناقتى كىنالى جوق. ەندى مەيلى ى.التىنسارين اتىنداعى اكادەميا نەمەسە باسقا ۇجىم بولسىن اۆتورلىق توپتى جاساقتاۋدان وقۋلىق شىعارۋعا دەيىن باستان-اياق جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الۋ كەرەك»، – دەدى تىلەۋحان مىرزا.

«قازىرگى وقۋلىقتاردىڭ اۋىر­لى­عىنان بالانىڭ جۇلىنى قيسايادى. با­لانىڭ وزىنەن سومكەسى اۋىرلاپ كەتەدى»، – دەپ تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلەنى العا تارتتى. 

كەڭەس مۇشەلەرى اراسىندا مەك­تەپ­تەردە شەت تىلدەرىن قالاي وقىتۋ كەرەك دەگەن ماسەلە ايرىقشا تال­قىلاۋعا نەگىز بولدى. ب.تىلەۋحان، ا.سمايلوۆ شەت تىلدەردى جاپونيادا 12-14, قىتايدا 14 جاستان باستاپ وقىتاتىنىن تاعى دا ەسكە سالدى. ال بىزدە 1-سىنىپتان باستاپ اعىلشىن ءتىلىن وقىتىپ، انا ءتىلىن ءالى تولىق مەڭگەرىپ ۇلگەرمەگەن بالانىڭ باسقا تىلدەرمەن باسىن قاتىرۋدىڭ استارىندا نە تۇر؟ الدان سمايلوۆ مىرزا بۇل تۋرالى: «مونومەملەكەتتەردىڭ وزدەرى ءتىلدى 6-سىنىپتان باستايتىن بولسا، ۇلتتىق دىلىنەن، تىلىنەن ايرىلىپ قالا جازداعان ءبىز 7-سىنىپتان باستاۋىمىز كەرەك قوي»، – دەدى.

وكىنىشكە قاراي، مينيستر مىرزا زيالىلاردىڭ بازىناسىنا ماردىمدى جاۋاپ بەرە المادى. ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆتىڭ بار ايتقانى: «اعىلشىن ءتىلىن ءبىرىنشى سىنىپتان وقىتۋ پرەزيدەنت جولداۋىندا ايتىلعان تاپسىرما، سوندىقتان بۇل ماسەلەنى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىمەن اقىلداسۋ كەرەك». ەكىنشىدەن، ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، الداعى بەس-التى ايدا ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا ستاندارتى قابىلدانادى، ەندەشە وعان دەيىن ءالى تالاي ماسەلە تالقىلانۋى ءتيىس.

«سوڭعى ءۇش جىلدا قازاق تىلىندە 2300 ادەبي وقۋلىق بەكىتىلىپ، وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى. قازىرگى مەملەكەتتىك تاپسىرىس شەڭبەرىندە قازاقستان تاريحى وقۋلىعى ازىرلەنۋدە. شەشىمىن كۇتىپ تۇرعان ماسەلە – بۇل ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە بالاباقشادان باستاپ جوعارى وقۋ ورنىنا دەيىنگى ارالىقتا قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ستاندارتىن جانە ورتا مەكتەپكە ارنالعان دەڭگەيلىك وقۋلىقتار ازىرلەۋ»، – دەدى مينيستر بۇدان سوڭ.

قازاقستان تاريحى تۋرالى ءسوز بولعاندا، كەڭەس توراعاسى ءبىر مىسال ايتتى. اشىمباەۆ مىرزانىڭ ايتۋىنشا، ۇبت-عا دايىندالىپ جاتقان استانالىق وقۋشىلاردىڭ اراسىندا وتكىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەسىنە سايكەس، «ەڭ قيىن ءپان نە؟» دەگەن سۇراققا باسىم كوپشىلىگى «قازاقستان تاريحى» دەپ جاۋاپ بەرگەن.

جالپى، وقۋلىقتارداعى ولقى­لىق­تار تۋرالى اڭگىمە بۇل سالادا ءالى قىرۋار شارۋانىڭ بار ەكەنىن اڭ­عارتتى. 

«ەلباسىمىز مەملەكەتىمىز الەم­نىڭ دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋى كەرەك دەگەن الدىمىزعا ۇلكەن ماق­سات قويدى. بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن كوپ جۇمىستار اتقارۋ كەرەك. وعان جەتۋ ءبىزدىڭ ماماندارىمىزعا، كادرلارىمىزعا، جاستارىمىزعا باي­لانىستى. مىقتى جاستاردى تاربيە­لەۋ ءۇشىن مەكتەپتەرىمىز مىقتى بولۋى كەرەك. مەكتەپتەر مىقتى بولۋى ءۇشىن مەكتەپتەگى وقۋلىقتار مىقتى بولۋى كەرەك»، – دەدى ماۋلەن اشىمباەۆ مىرزا. 

ال ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەردە قالماس ءۇشىن اشىمباەۆ مىرزا وسى كەڭەستە ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ءبارىن حاتتاپ، تاعى ءبىر ەلەكتەن وتكىزىپ، قر ۇكىمەتى مەن پارلامەنتىنىڭ نازارىنا جەتكىزۋدى ءوز موينىنا الدى. 

گۇلبيعاش ومار

استانا

"تۇركىستان" گازەتى