ەسىمى ەل اۋزىنا ەرتەرەك ىلىنگەن مۇحامەدجان تازابەكوۆ. كادىمگى ءسىز بىلەتىن ايتىسكەر. قازىرگى يسلامي-اعارتۋشىلىق «اسىل ارنانىڭ» باسشىسى. مۇحامەدجان مىرزا www.abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا ارناپ بەرگەن سۇحباتىندا «انىق يسلامعا ءھام سۇننەتتى مىندەت دەپ بىلگەن جۇرت ساناسىنا سەلكەۋ تۇسىرۋگە تىرىسۋشىلىق بولعان، بولا دا بەرەدى» دەيدى.

-  كەيىنگى كەزدەرى ءسىز باسقارىپ وتىرعان «اسىل ارنا» مەن ءوزىڭىزدىڭ جەكە باسىڭىزعا اقپاراتتىق شابۋىل جيىلەپ كەتكەندەي. مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ كىمنىڭ اياعىن باسىپ كەتتىڭىز؟

ەسىمى ەل اۋزىنا ەرتەرەك ىلىنگەن مۇحامەدجان تازابەكوۆ. كادىمگى ءسىز بىلەتىن ايتىسكەر. قازىرگى يسلامي-اعارتۋشىلىق «اسىل ارنانىڭ» باسشىسى. مۇحامەدجان مىرزا www.abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا ارناپ بەرگەن سۇحباتىندا «انىق يسلامعا ءھام سۇننەتتى مىندەت دەپ بىلگەن جۇرت ساناسىنا سەلكەۋ تۇسىرۋگە تىرىسۋشىلىق بولعان، بولا دا بەرەدى» دەيدى.

-  كەيىنگى كەزدەرى ءسىز باسقارىپ وتىرعان «اسىل ارنا» مەن ءوزىڭىزدىڭ جەكە باسىڭىزعا اقپاراتتىق شابۋىل جيىلەپ كەتكەندەي. مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ كىمنىڭ اياعىن باسىپ كەتتىڭىز؟

-  قاي كەزدە دە جاقسى نارسەنىڭ بىردەن قابىلدانبايتىنى بەلگىلى. «اسىل ارنا» تەلەارناسى ءبىزدىڭ قوعامدا قاردى جارىپ شىققان گۇل سەكىلدى، بۇلتتان شىققان كۇن سەكىلدى بولعاندىقتان، ەل نازارىن بىردەن وزىنە اۋداردى. حالىق اللانىڭ وسىنداي سىيىن، مەيىرىن قابىل الۋعا لايىق بولدى ما، بولمادى ما، بىلمەيمىن. بىراق توسىن قابىلداعانى انىق. جاناشىرلىقپەن دە، بىلمەستىكپەن دە ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ ايتىلىپ جاتقانى دا راس. سىناۋشىلاردان كورى قۋانۋشىلار، شۇكىرشىلىك قىلۋشالار كوپ. سوندىقتان قازىر «اسىل ارناعا» قاتىستى قانداي پىكىر ايتىلسا دا، ءسىز ايتقانداي اقپاراتتىق شابۋىل جاسالسا دا، بارلىعىنا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا تىرىسامىز. سەبەبى، ءبىزدىڭ نيەتىمىز اۋەلى اللاعا ءمالىم. ەكىنشىدەن، العا قويعان ماقساتىمىز وزىمىزگە دە، وزگەگە دە پايدالى ەكەنىنە تولىق كوزىمىز جەتىپ وتىرعاندىقتان، ونداي سوزدەرگە اسا ءمان بەرە قويمايمىز. «بىلمەگەندى كەشىرمەسەڭ، بىلگەندىگىڭ قايدا؟» دەگەن بابالار وسيەتى بار ەمەس پە؟

يسلام ناسيحاتى - پايعامبارلاردان ميراس بولىپ كەلە جاتقان نارسە. «اسىل ارنانىڭ» ماقساتى - قازاق جۇرتىنا كەرەكتى جاقسىلىقتاردى جەتكىزۋ. ونىڭ ىشىنە يماندىلىق تا، مەيىرىمدىلىك تە، ىزگىلىك تە كىرەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، ءبىز تۋرالى قاتتىراق ايتىپ جاتقان باۋىرلارىمىز بولاتىن بولسا، بىزگە دەگەن جاناشىرلىقپەن ايتىپ جاتقان شىعار، ءبىزدى بۇدان دا جاقسى بولسا ەكەن دەگەن نيەتتەس پەيىلى شىعار دەپ ەسەپتەيمىن. ال ارتىق كەتىپ جاتقان جەرلەرى بولسا، جەكە باسىمىزدان، ءبىزدىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىسىمىزدان، رۋحاني بولمىسىمىزدان تولىق ماعلۇماتى جوقتىعىنان دەپ ويلايمىن. ءارى ءبىز بىرەۋدىڭ اياعىن باسىپ، بىرەۋگە كەدەرگى كەلتىرەتىندەي سيپاتتا ەمەسپىز. ويتكەنى، ءبىز ومىردە قانداي جاعداي تۋىنداسا دا، ماسەلەنىڭ شەشۋىن اۋەلى قۇراننان، سوسىن پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) سۇننەتىنەن ىزدەيمىز. ال سول پايعامبارىمىز (س.ع.س.) اللادان كەلگەن اقيقاتتى ادامدارعا جەتكىزە باستاعاندا دا بارلىق جۇرت بىردەن قۇشاعىن اشىپ، يسلامدى رۋحاني تەمىرقازىعى ەتىپ الا قويعان جوق. ەگەر ادامزاتتىڭ ابزالى مۇحاممەد پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) باسقا تۇرماق تۋعان-تۋىستىرىنىڭ ءوزى سەنبەي، «باعىتىمىزدى بۇزىپ جاتىرسىڭ» دەپ كىنا ارتقان بولسا، جەتپىس جىل بويى رۋحىمىز تاپتالىپ، نامىسىمىز جانشىلىپ، ءبىر ءبىرىمىزدىڭ ەتەگىمىزدەن تارتۋعا ابدەن ەتىمىز ۇيرەنىپ، قازاق ەكەنىمىزگە، مۇسىلمان ەكەنىمىزگە ۇيالاتىنداي جاعدايعا جەتكەندە، «اسىل ارنا» سەكىلدى تەلەارنا شىعىپ، رۋحاني وزەگىمىزدى سوناۋ تامىرىنان كوكتەتكىسى كەلىپ، جاقسىلىقتارعا جارشى بولىپ جاتقاندا دا كەيبىر ادامدار مەن توپتاردىڭ بىزگە نەگىزسىز سىن ايتۋىنا دا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى، ءبىز كۇناسى مەن كەمشىلىگى جەتكىلىكتى كوپ بەيباق پەندەنىڭ ءبىرىمىز. ىلگەرىدە ءبىر عۇلاما «يا، راببىم! سەنىڭ مىندەتتەگەن قۇلشىلىقتارىڭدى لايىقتى تۇردە جاساي الماي جاتىرمىز. سەنىڭ ۋادە ەتكەن ءجانناتىڭدى تەك سەن جىبەرگەن سىناقتارعا سابىر قىلۋ ارقىلى عانا ءۇمىت ەتە الامىز» دەگەن ەكەن. سوندىقتان، كەيدە بىرەۋدەن ارتىق ءسوز ەستىمەسەك، كوڭىلىمىز رەنجيتىن كورىنىستەرگە كوندىكپەسەك، پەندەشىلىكتەر مەن كۇنالاردان قالاي ارىلماقپىز؟

ءارى قازىرگى قوعامدا وزگەدەن قاتتى ءسوز ەستۋ ءۇشىن كىنالى بولۋ شارت ەمەس. سوندىقتان، ءبىز جايلى قيسىنسىز سوزدەردى جان داۋسى شىعىپ ايتىپ جاتقاندار بولسا، ولارعا ايتارىم - قۇراندا اللا تاعالا «ءبىلىمىڭ بولماعان نارسەنىڭ سوڭىنا تۇسپە» دەيدى. ءبىر ادام جايلى پىكىر ايتۋ ءۇشىن سول اداممەن بىرنەشە ماسەلەدە سىنالۋىڭ كەرەك: ۇزاق ساپاردا بىرگە بولعان بولۋى كەرەك، ساۋدا-ساتتىقتا، دۇنيە ماسەلەسىندە سىنالۋى قاجەت، كورشى تۇرعان بولۋى كەرەك نەمەسە شاكىرت بولىپ، ءىلىم ۇيرەنگەن بولۋى ءتيىس. ال بىزگە قاتىستى ايتىپ جۇرگەن ادامداردى مەن وسى قاعيدالاردىڭ ەشقايسىسىنا سيعىزا المايمىن. ولار دا ەلدىڭ قامىندا جۇرگەن ازاماتتار عوي. قايتالاپ ايتايىن، جاناشىرلىقپەن، بىراق بىلمەستىكتەن ايتىپ جاتقان سوزدەرى بولار.

-  قازىر قاراپايىم جۇرت «ويباي اناۋ ۋاحاب، مىناۋ سوپى» دەپ سول سوزدەردىڭ ماعىناسىن بىلمەي جاتىپ ۇرەيلەنەتىن بولدى. تاراتىپ ايتىپ بەرىڭىزشى. بۇل قايدان شىققان «تەرميندەر»؟

-  بۇل «تەرميندەر» جايلى ايتپاس بۇرىن ءبىز كەيبىر قاعيدالاردى جانە ءدىن جولىندا ۇلى ۇستاز بولىپ وتكەن مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) ومىرىنەن حاباردار بولۋىمىز قاجەت. سوندا كوپ نارسەنىڭ جاۋابى وزىنەن ءوزى شەشىلەدى. قاراپايىم حالىقتى اقيقات جولىنا تۇسىرمەۋ ءۇشىن يسلام دۇشپاندارى ادامداردى قورقىتاتىن يدەولوگيالاردى ويلاپ تابۋمەن كەلەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، ءبىز اللامىزدى دۇرىستاپ تانىماي جاتىپ، ءدىنىمىزدى ءوزىمىز بەكەم ۇستانباي تۇرىپ، بىرەۋدى كىنالاۋعا، بىرەۋدەن كىنا ىزدەۋعا اسىقپاۋىمىز كەرەك. توڭىرەگىمىزدەن جاۋ ىزدەۋمەن اينالىساتىن بولساق، البەتتە كوپ ماسەلەدەن كەندە قالامىز. ويتكەنى، ءوز ىشكى دۇنيەمىزگە ءوزىمىز ءۇڭىلىپ، ءوزىمىزدى، سىرتقى دۇنيەمىزدى تۇزەتۋگە ۋاقىت قالمايدى.

قازاقستاننىڭ نەگىزىن قۇرايتىن - مۇسىلمان قازاقتار. سول مۇسىلمان قازاقتىڭ كوبەيمەۋى ءۇشىن، الاۋىز بولىپ، ىنتىماعى بولماي، ءبىر-ءبىرىن دۇشپان تۇتۋى ءۇشىن سىرتقى كۇشتەردىڭ اتسالىساتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوندىقتان، مۇنداي «تەرميندەردىڭ» شىعۋ تاريحى اۋەلى سىرتقى دۇشپانداردىڭ ايلا-شارعىسىنان بولسا، ەكىنشىدەن، ءوزىمىزدىڭ ءدىن قاعيدالارىن بىلمەۋىمىزدەن. ماسەلەن، كوشەدە كىندىگىن اشىپ بارا جاتقان كەز-كەلگەن ءبىر قىزدى مەن جەزوكشە دەپ كىنالاسام، قاي قيسىنعا سيادى؟ سول سياقتى ساقال قويعان، ءدىن ۇستانعان ادامدى وزىڭە ۇناماعان سيپاتى ءۇشىن «وڭباعان ۋاحاب، ارتتا قالعان سوپى» دەپ ايدار تاعىپ كىنالاساق، ەرتەڭ اللا الدىندا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ال ونداي سوزدەردى بىرەۋلەردى ارانداتۋ، ارالارىنا وت جاعۋ ماقساتىندا ايتاتىن بولسا، ونىڭ كۇناسى ودان بەتەر كوبەيەدى. سوندىقتان بىزگە كولەڭكەمىزدەن قورقىپ، كوپ ىشىنەن جاۋ ىزدەگەننەن كورى ادامدارعا اقيقات جولدىڭ ابزالدىعىن ايتىپ  نەمەسە ءوز يمانىمىزدى كوركەمدەۋمەن اينالىسقانىمىز جاقسى.

-  جاقىندا «ءۇش قيان» گازەتى «اسىل ارنانى» سالافيلىك سارىنداعى تەلارنا ەكەنىنە دالەل كەلتىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ جازدى. ءبىر اۆتور ءسىز بەن شورابەك ايداروۆتى «قىپ-قىزىل ۋاحاب» دەپ اتادى. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، بۇل نە قىلعان پارادوكس؟ ءوزىڭىز ۋاحاب، تەلەارناڭىز ءسالافي...

-  «ءۇش قيان» گازەتىن قولىما تۇسكەندە وقىپ تۇرامىن. ۇلتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇيزەلەتىن، قازاق مادەنيەتى، رۋحانياتى ءۇشىن بارىن سالاتىن جىگىتتەر باسىلىمنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن سەكىلدى. بىراق ءدىن ماسەلەسىنە كەلگەندە تولىق بىلمەيتىن، تولىق زەرتتەمەگەن جايتتارى تۋرالى اسىرىپ جازاتىنىن جوققا شىعارمايمىن. ال مەن تۋرالى «قاتەلىگى بولسا، تۇزەلسە ەكەن، جاقسىلىعى بولسا، ودان سايىن ارتسا ەكەن» دەگەن جاناشىرلىقتارى بولسا، اللا رازى بولسىن. وسى نيەتپەن جازاتىن شىعار دەپ ويلايمىن. ال مەنى ءبىر جاماندىقتان ساقتاندىرعىسى كەلىپ جۇرسە نەمەسە مەنى اداسىپ ءجۇر دەپ ويلاپ، تۋرا جولعا سالعىسى كەلسە، اۋەلى وزىمە جولىقسىن، پىكىرىمدى تىڭداسىن. مەن ءبىر سوزىپ قول، ءجۇرىپ اياق جەتپەيتىن ادام ەمەسپىن. ءسويتىپ بارىپ ويلارىن تياناقتاسا، دۇرىس بولار ەدى دەپ ەسەپتەيمىن.

بۇل جاعدايعا بايلانىستى ءبىر مىسال ەسكە تۇسەدى. ىلگەرىدە ءبىر كىسىنىڭ

ۇيىندەگى بالعاسى جوعالىپتى. ءارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ تاپپاي، كورشى ءۇي جاققا قاراسا، كورشىنىڭ بالاسى كوزىنە ءتۇسىپتى. الگى بالا ءوز-وزىنەن قۋىستانىپ جۇرگەندەي كورىنىپتى. «بالعامدى وسى بالا الدى ما ەكەن؟» دەگەن وي كەلىپتى وعان. ويتكەنى بالا سابىرىن جوعالتىپ جۇرگەندەي دە بولىپ كورىنىپتى. تاعى ءبىراز ءجىتى قاراعاننان كەيىن «بالعامدى العان انىق وسى بالا» دەگەن وي تۇيەدى. «بۇل بالانىڭ ايىبىن بەتىنە باسايىن» دەپ قادام باسا بەرگەندە بالعانى قايدا قويعانى ەسىنە ءتۇسىپتى. ءسويتىپ، بالعاسىن ءوز ۇيىنەن تاۋىپ الىپ، كورشى بالاسىنا قايتا قاراسا، ءتىپتى دە ۇرى كەيپىندە ەمەس، تىپ-تىنىش جۇرگەن بالا بولىپ كورىنەدى. سوندا الگى ادام ءوز-وزىنەن ۇيالعان ەكەن. سول سەكىلدى ءبىر ادام ەكىنشى ادامنان جاماندىق، قاتە ىزدەپ تۇراتىن بولسا، شايتان لاعنەتولللاعا دا كەرەگى سول. سىزگە «ول ادام - انىق سونداي جامان ادام» دەپ جۇرەگىڭىزدى مورلەي تۇسەدى. ونسىز دا از قازاقتى قالاي بىرىكتەرەمىز، ءوز دىنىنە، مادەنيەتىنە قالاي قايتارامىز دەپ جۇرگەندە، شايتان جامان وي سالۋ ارقىلى جاۋلاستىرىپ جىبەرەدى. ال گازەت تىلىشىلەرىمەن ەشقانداي باس ارازدىعىم جوق. «قىپ-قىزىل ۋاحاب» دەپ ايتاتىنداي بۇل تاقىرىپتا سويلەسكەن كىسىم ەمەس. «اسىل ارنانىڭ» سالافيلىك سارىنداعى تەلارنا ەكەنىنە دالەل كەلتىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ سارقىلىپ جازاتىنداي ولاردىڭ ەشقايسىسى تەلەارنادا ءبىر ساعات جۇمىس ىستەپ كورگەن جوق.  مۇحاممەد پايعامبار (س.ع.س.) مەككەدە ۋاعىز ايتىپ باستاعاندا، «ول - انىق سيقىرشى، بۇعان دالەل كەلتىرىپ جاتۋدىڭ كەرەگى جوق» دەگەندى ءوز تۋىستارى ايتقان ەدى. بىراق سولار كەيىننەن اقيقاتتى مويىندادى. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) وزىنە سونداي سوزدەر ايتىلعان بولسا، راسۋلاللاھتىڭ (س.ع.س.) قاسىندا ءبىز كىمبىز؟ قانداي پىكىردى بولسا دا، ءسوزدى بولسا دا ەستىپ جۇرۋگە مويىنسۇنعان اللانىڭ ءبىر قۇلىمىز دا.

-   «ءۇش قيان» دەمەكشى، وسى باسىلىمنىڭ جازۋىنشا، ءسىز سالت-داستۇرگە قارسى ادام ەكەنسىز...

-  «كىسى تانىماعانىن سىيلاماس» دەگەن. مۇنداي پىكىردى «اسىل ارنانى» كورمەك تۇگىلى كورگىسى كەلمەيتىن ادامنان عانا ەستۋگە بولادى. ايتپەسە، 13-14 جاسىمنان باستاپ قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ ىشىندە ءتولتۋماسى ايتىستىڭ رۋحاني دەڭگەيىن كوتەرۋگە قىزمەت ەتكەن بولسام، جامبىلدىڭ ءرولىن ويناپ، قازاق كينو ونەرىندە كىشكەنتاي بولسا دا ءىز قالدىرعان بولسام، «اسىل ارنادا» ونەگەلى انالارىمىزعا ارنالعان «شۋاقتى انالار»، ۇلتتى تاربيە بەسىگىندە تەربەتكەن قىز-كەلىنشەكتەرگە باعىتتالعان «اق جاۋلىق»، «يمان گۇلى» باعدارلاماسىن اشقان بولسام، قازاقتىڭ قۇسبەگىلىك، اتبەگىلىك جانە قولونەرشىلەرى جايلى «سالتىڭدى ساقتا، ءداستۇرىڭدى دارىپتە»، ادام بالاسى ومىرگە كەلگەننەن دۇنيەدەن قايتقانعا دەيىنگى ءجون-جورالعىلار جايلى «رۋحاني ءومىر»، جاس ۇرپاقتىڭ بويىندا ۇلتتىق سيپاتتاردى ساقتاۋعا بايلانىستى «بولار ەلدىڭ بالاسى»، «اينا» جانە يسلام قاعيدالارىمەن بىتە قايناسقان، بۇتىندەي قازاقى ءومىردىڭ قاينارىنا اينالىپ كەتكەن قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتايتىن «يسلام جانە مادەنيەت» سەكىلدى ارنايى باعدارلامالاردى جارىققا شىعارۋعا اتسالىسقان بولسام، ياعني، قازاقتىڭ بۇكىل ءداستۇرىن كوگىلدىر ەكراننان كۇندە ناسيحاتتاپ جاتقان بولسام، وندا مەن قالاي سالت-داستۇرگە قارسى ادام بولامىن؟ «سالت-داستۇرگە قارسى ادام» دەپ ارۋاققا سىيىنۋ مەن سىيلاۋدىڭ اراسىن اجىراتۋعا قاتىستى، ىرىم مەن اقيقات سەنىم جايلى ارالاسىپ كەتكەن پىكىرلەردى اجىراتۋ جايىندا ايتقاندارىم ءۇشىن ايتىپ جاتسا - جاڭساق ءسوز. ءبىز اللاعا سىيىنىپ، ارۋاعىن سىيلاعان حالىقپىز.

-   اۋليە، ارۋاق جايلى. ءسىز ايتقان سىيىنۋ مەن سىيلاۋدىڭ ارا-جىگى قاي جەردەن اجىراۋ كەرەك؟ مىسالى، بەكەت اتا، رايىمبەك باتىر باسىنا بارىپ جاتقاندار بار عوي.

- جالپى، اللانىڭ اۋليەلەرى - بار. ولار قاي كەزدە دە بولعان، قيامەت كۇنىنە دەيىن بولا دا بەرەدى. وعان دالەل قۇران جانە سۇننەتتە جەتكىلىكتى. ءۋالي - «اللاعا جاقىن، اللانىڭ دوسى» دەگەن ءسوز بولسا، اۋليە - «اللانىڭ دوستارى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ياعني، كوپشە تۇردە. اۋليە عانا ەمەس، جاي ادامنىڭ قابىرىن زيارات ەتۋ دە ساۋاپتى امالعا جاتادى. مۇحاممەد پايعامبارىمىز (س.ع.س.) «بۇرىن سەندەردى قابىرگە بارۋدان تىيعان بولسام، ەندى قابىردى زيارات ەتۋگە رۇقسات ەتەمىن» دەدى. بۇرىن تىيىپ، كەيىن نەگە رۇقسات بەردى؟ ويتكەنى، يسلام قانات جايماي تۇرىپ، پايعامبارىمىز (س.ع.س.) ادامداردى ولگەن ادامعا سىيىنىپ كەتۋدەن ساقتاندىردى. ال ادامدار يسلامدى تۇسىنگەن كەزدە قابىر باسىنا بارۋعا رۇقسات ەتتى. ويتكەنى، راسۋلاللاھ (س.ع.س.) بىزگە قابىرگە بارۋدا ەكى نارسەنى ماقسات ەتىپ بەردى. ءبىرىنشى، قابىرگە بارىپ، ولگەن ادامعا دۇعا قىلۋ، اللادان ونىڭ جارىلقانۋىن تىلەۋ. ەكىنشى، قابىر باسىنا بارىپ، اقىرەتتى ەسكە ءتۇسىرۋ، پەندەلىك كوكىرەگىڭدى پاسەيتۋ، ءومىردىڭ قايدا بارىپ تىرەلەتىنىن، ءولىم دەگەن ەكى دۇنيە اراسىنداعى ەسىكتى ويلاۋ. سول ارقىلى قۇدايعا دەگەن قۇلشىلىعىن ارتتىرۋ. ال جاي ادام نەمەسە اۋليە تۇگىلى مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ع.س.) وزىنەن جاردەم تىلەۋ، سىيىنۋ - يسلامدا تىيىم سالىنعان. اللا تاعالا قاسيەتتى قۇراننىڭ بارىمىزگە بەلگىلى «فاتيقا» سۇرەسىنىڭ سوڭعى اياتىنىڭ سوڭعى سوزىندە «دو لين»، ياعني، «اداسقانداردىڭ» جولىنان ءبىزدى ساقتا دەيدى. اداسقاندار دەپ وتىرعانى كىمدەر؟ حريستياندار. ال ولاردىڭ اداسۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى نەدە؟ حريستياندار يسانى (ا.س.) قۇدايدىڭ بالاسى دەپ پايعامبارعا سىيىنىپ كەتتى. پايعامبارعا سىيىنۋدى اللا تاعالا اداسقاندار دەسە، جاي ادامعا سىيىنۋ دەگەن ءتىپتى سوراقىلىق بولماق. الەمدە يسلامنان ارتىق ارۋاقتى سىيلايتىن ءدىن جوق. سەبەبى، مۇسىلمانشىلىقتا ءتىرى ادامنان كورى ولگەن ادامدى عايباتتاۋ اۋىر سانالادى ەمەس پە؟ ءتىرى ادامنىڭ سىرتىنان ناشار ءسوز ايتساڭىز، كەشىرىم سۇراپ، تاتۋلاسۋعا بولادى. ال ولگەن ادام جايلى اۋىر بىردەڭە ايتساڭىز، ونىمەن اقىرەت كۇنىندە اللانىڭ الدىندا ءبىر-اق جولىعۋعا، ەسەپتەسۋگە تۋرا كەلەدى. ءبىز قۇرمەتى بيىك بەكەت اتانىڭ وزىنەن جاردەم سۇراعاننان كورى، ول كىسىنىڭ ارتىنا تاستاپ كەتكەن وسيەتىنەن ازىق ىزدەگەنىمىز دۇرىس. ويتكەنى، بەكەت اتا قازاق تاريحىنداعى وتە ۇلكەن تۇلعالاردىڭ ءبىرى. قيان-قىستاۋدان، جالاڭاش-جارتاستاردان «اللانىڭ ءدىنىن ساقتاپ قالايىن، ۇرپاعىمدى يماننان اجىراتپايىن» دەپ مەشىت، مەدرەسە سالدى. ال ءبىز سونداي امال جاساماق تۇگىلى، ءۇيىمىزدىڭ ىرگەسىندە سالىنىپ، جىلى سۋ اعىپ، ەدەنى جىلىپ تۇرعان مەشىتكە باس سۇعۋعا ەرىنەمىز. بابالار جولىنا، بابالارعا دەگەن ادالدىعىمىز وسى ما؟ بابالارىمىزدى سىيلاساق، ولاردىڭ ارۋاعىن قۇرمەتتەسەك، ولار بىزگە نە ايتقىسى كەلدى؟ ولار قالدىرعان وسيەتتەردىڭ ۇدەسىنەن شىعۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ سوندا عانا ارۋاق، بابا سىيلاعان، بابالار ۇستانعان قاستەرلى جولدا جۇرگەن بولىپ ەسەپتەلەمىز.

- قازىر ءداستۇرلى يسلام دەگەن تۇسىنىك بار. سوندا يسلام ءداستۇرلى، ءداستۇرسىز بولىپ بولىنە مە؟ جالپى يسلام مەن ءداستۇردى بىرىكتىرىپ تۇرعان نە؟

- ءداستۇرلى يسلام دەپ ايتىلىپ جۇرگەنى - اتا-بابامىزدىڭ بىزگە ءدىندى جەتكىزۋ جولى دەپ ەسەپتەيمىن. بابالارىمىز بىزگە ءدىندى جەتكىزدى. بىراق سول دىنگە قايشى كەلمەيتىن داستۇرلەرمەن بىرگە ءورىپ جەتكىزدى. كەشە 70 جىل رۋحاني مەكتەبىمىزدەن اجىراعان كەزدە ءدىننىڭ نە ەكەنىن، ءداستۇردىڭ نە ەكەنىن ايىرا المايتىن جاعدايعا تۇستىك  قاي ءداستۇردىڭ دىننەن شىققانىن، قايسىبىر جەردە ءدىنىمىزدىڭ ورنىنا ءداستۇردى العانىمىزدى ءوزىمىز اجىراتا الماي قالدىق. يسلام ءدىنىنىڭ يەسى ءبىر اللا بولعاندىقتان، ادامزاتتى باقىتتى عۇمىر ءسۇرۋ ءۇشىن اللا جاراتقاندىقتان، اللا تاعالا قانداي دا ءبىر ادامنىڭ نەمەسە ۇلتتىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قانداي ءبىر ءجون-جورالعى بولاتىن بولسا، ونىڭ بارىنە رۇقسات ەتكەن. سول ۇلتقا پايداسى جوق، تەك زيانىن اكەلەتىن نارسە بولسا، اللا تاعالا سودان عانا تىيعان. اللانىڭ جىبەرگەن قۇلشىلىق عيباداتىمەن بىرگە حالىقتىڭ دىنگە قايشى كەلمەيتىن ءجون-جورالعىسىن قاتار الىپ ءجۇرۋ - ءداستۇرلى يسلام.

- ورتا ازيا جۇرتى يمام اعزام ءابۋ حانيفا مازھابىندا ەكەنى بەلگىلى. «اسىل ارنانىڭ» ەفير ساياساتى وسى مازھابقا نەگىزدەلگەن بە؟ تەلەارنانىڭ باس يدەولوگى ءمۇفتي ءابساتتار قاجى ەكەنى راس پا؟

- بۇل تەلەارنانى اشۋ يدەياسى كەلگەن كۇنى-اق ەڭ ءبىرىنشى سول ءابساتتار قاجى دەربىسالى اعامىزدىڭ الدىنا بارعانبىز. ول كىسى «تەلەارنا مەملەكەت ۇستانىپ وتىرعان يدەولوگياعا قايشى كەلمەسە، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ (قمدب) ۇستانىپ وتىرعان جولىنا تۋرا كەلەتىن بولسا، قولدايمىز» دەپ ءوز نيەتىن بىلدىرگەن. سودان بەرى ءبىزدىڭ باعىت بەرۋشىمىز دە، باستى يدەولوگىمىز دا - ءابساتتار قاجى. تەك ءمۇفتي عانا ەمەس، ول كىسى باسقارىپ وتىرعان قمدب-نىڭ بارلىق يمامدارى مەن ءدىني بىلگىرلەرى شاما-شارقىنشا «اسىل ارنانىڭ» ءابۋ حانيفا ءمازھابىندا بولۋىنا بارلىق كۇش-جىگەر، اقىل-ويىن سالىپ وتىر. بىراق كەيبىرەۋلەر، وكىنىشكە قاراي، ءدىني باسقارماعا بىزدەن بويىن اۋلاق سالۋعا ناسيحات ايتادى. بۇل - ەل ءۇشىن دە، مەملەكەت ءۇشىن دە وتە قاتەرلى پيعىل دەپ ەسەپتەيمىن. كەرىسىنشە، ءبىز قازاقستاندا ءدىن ناسيحاتىن جۇرگىزگىسى كەلەتىن كەز كەلگەن جەكە تۇلعا نەمەسە توپتىڭ قمدب-مەن بىرگە بولۋىن، سول باعىتتا ارەكەت ەتۋىنە ۇگىتتەۋىمىز كەرەك. سوندا عانا اۋىزبىرشىلىك، رۋحاني كەڭىستىكتە تولىق بەرەكە بولادى. سەبەبى، ءۇش مىڭعا تارتا مەشىتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، قوعامنىڭ نازىك تامىرلارىنا دەيىن رۋحاني ءنار جۇگىرتىپ وتىرعان قمدب جۇمىسى -ەلىمىزدەگى مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني كورسەتكىشى. ءبىز سىڭارەزۋلەنىپ سىناي بەرگەننەن كورى سۇبەلى امالدارىمىزبەن كەلىپ ورتاق ارنانى تولتىرۋىمىز كەرەك.

- كۇلكىلى نارسە، ارينە. بىراق سىزگە ءمىن تاعۋشى جازارمان «ۋاحابيلەر ابايلار سياقتى ساقال-مۇرتىن قاتار وسىرمەيدى. ساقالىن ءوسىرىپ، مۇرتىن تىقىرلاپ الادى» دەيدى. ساقال-مۇرتتىڭ «ساداققا» ءىلىنۋ سەبەبى نەدە؟

- بىرىنشىدەن، بۇل جەردەن ەشقانداي يدەولوگيالىق نەمەسە دۇشپاندىق باعىت ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. كەز-كەلگەن حاديس كىتابىن اشساڭىز، پايعامبار مۇحاممەد (س.ع.س.) «ساقالدارىڭدى جىبەرىڭدەر، مۇرتتارىڭدى قىسقارتىڭدار» دەگەن. سوندىقتان ساقالدىڭ ۇزىنىراق بولۋى، مۇرتتىڭ مەيلىنشە قىسقا بولۋى، ەرىنگە ءتۇسىپ، تاماققا ارالاسپاۋى - گيگيەنالىق تۇرعىدان دا، تازالىق، جاراسىمدىلىق تۇرعىسىنان دا جاقسى. سونداي-اق پايعامبارىمىز (س.ع.س.) «وزگە ءدىن وكىلدەرىنە ۇقساماڭدار» دەگەن. وزگە ءبىر ءدىنباسىلاردىڭ مۇرتى اۋزىنا ءتۇسىپ، ەرنىنىڭ قايدا ەكەنىن، يەگىنىڭ قايدا ەكەنىن بىلمەيسىڭ. دەمەك، مۇسىلمانداردى باسقا ءدىن وكىلدەرىنەن ەرەكەشەلەپ تۇراتىن سىرتقى ءبىر بەلگى - مۇرتىمىزدىڭ قىسقا بولۋى. ءارى تۇبىنە ماي قۇيىپ، ماڭىز بەرسەڭىز دە مۇرت ساقالدان ۇزىن بولمايدى.

- باق-تا ءسىزدىڭ جەكە باسىڭىزعا دا ءبىراز اۋىر ءسوز ايتىلىپ جاتادى. ازاماتتىق قۇقىعىڭىزدى زاڭ ارقىلى قورعاعىڭىز كەلمەي مە؟

- ءيا، زاڭمەن قورعانۋعا قۇقىم دا بار ەدى، زاڭ مەنى قورعاپ شىعاتىنداي مەنى كۇستانالاعان سوزدەر دە جوق ەمەس ەدى. بىراق ءوزى اينالدىرعان ازعانتاي قازاق، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ ەكى دۇنيەسى دەپ جۇرگەندەر ءتىپتى از. سول از قازاق ءبىر-بىرىمەن سوتتاسىپ جۇرسە، قالعان.ەل قايدا قاراپ بوي تۇزەيدى؟ ەكىنشىدەن، قمدب-نىڭ اقپاراتتىق ناسيحات توبىمەن ماڭعىستاۋدا بولعانىمىزدا ايتقان سوزدەرىمنىڭ پايداسىن الاتىن ەل الدى. راحمەت ايتىپ، باتاسىن بەرگەن ەل جەتىپ ارتىلادى. سوندىقتان، كوزىم جەتىپ، كوكىرەگىم سەزىنىپ قايتقان ناتيجەلەردى «ماعان ءجۇز ادام باتا بەرگەن ەدى، ەكى ءجۇز ادام ريزا بولعان ەدى» دەپ جۇرت الدىندا مايدالانعىم كەلمەيدى. ال مەن فيتنا تۋعىزاتىن پايداسىز سوزدەر ايتقان بولسام، سول جەردەگى قۇزىرلى ورگانداردىڭ قىزمەتكەرلەرى دە، ءدىني باسقارما وكىلدەرى دە، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك دە اي قاراپ وتىرعان جوق شىعار.

- ءسىز جايلى اششى پىكىر ايتىپ جۇرگەندەردى «بىلمەستىكپەن ايتىپ جاتقاندار» دەيسىز. مۇنداي كەمشىلىكتەردەن ارىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك سوندا؟

- اللا تاعالا قاسيەتتى قۇراندا «باۋىرلارىڭ تۋرالى كۇماندانداڭبار، ولاردىڭ كەيبىرى - كۇنا» دەيدى. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) «ەگەر سەندەرگە ءبىر ادام ءبىر جامان حابار جەتكىزسە، سونى تولىق تەكسەرىپ الماي، سەنبەڭدەر» دەيدى. سوندىقتان بىزگە ءبىر باۋىرىمىز تۋرالى ءبىر جامان وي ءتۇستى مە، تولىققاندى، بۇتىندەي تەكسەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ول - ادام تاعدىرى. جارايدى، ءبىزدىڭ جامان سوزىمىزدەن ول ادامعا وسى ومىردە كولەڭكە تۇسەر. بىراق سول اعات ءسوزىمىز ءۇشىن ەرتەڭ اللا الدىندا جاۋاپ بەرۋىمىزگە تۋرا كەلەدى. ماسەلەنىڭ اۋىرلىعى سوندا. مۇسىلمانشىلىقتا سول قولمەن تاماقتانۋعا تىيىم سالىنعان. مىسالى، ءبىر ادام سول قولىمەن تاماق ءىشىپ تۇر دەلىك. بىراق سالعان جەردەن ول كىسىنى حارام ءىس جاساپ تۇر دەپ جازعىرماي، بالكىم، ءبىر قولى قيمىلدامايتىن شىعار،نەمەسە وڭ قولىندا جاراسى، اقاۋى بار شىعار دەپ اقتاۋعا تىرىسۋىمىز، ياعني، جاقسى وي ويلاۋمىز كەرەك. ال ەگەر ەشقانداي سەبەبى بولماسا، سوندا  عانا باۋىرىمىزعا جۇرەگىنە تيمەيتىندەي ەتىپ جۇمساق ناسيحات ايتۋىمىز كەرەك. سول سياقتى ساجدەگە باسىن قويىپ، اللاعا، اقىرەتكە يمان كەلتىرگەن ادام تۋرالى پىكىر ايتقاندا، پايعامبار (س.ع.س.) سۇننەتىنە ساي ارەكەت جاساۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، بىرەۋگە قاستاندىقپەن قارا جاعۋدىڭ ناتيجەسى «بىرەۋگە ور قازبا، ءوزىڭ تۇسەسىڭ» دەگەن سياقتى وزىمىزگە قايتا اينالىپ سوعادى.

- سىن ايتىلماي تۇرمايدى عوي. بالاما پىكىرلەردىڭ بولعانى دا دۇرىس. ايتكەنمەن، سىناۋشىلاردان بولەك ءسىز باسقارىپ وتىرعان ارناعا دەگەن وڭ كوزقاراستاعى ادامدار دا، اللاعا شۇكىر، جەتكىلىكتى. كورەرمەن ىقىلاسىن وزدەرىڭىز دە سەزىنىپ جاتقان شىعارسىزدار؟

- تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قازاقتىڭ رۋحاني ءال-احۋالى جان ساقتاۋ بولىمىندە جاتقان ادام سياقتى بولدى. قازىر قاراساڭىز، مەشىتتەرگە اعىلعان جاستاردى كورەسىز. ولاردىڭ ءبىرىن اكە-شەشەسى قولىنان جەتەكتەپ اپاردى نەمەسە مەكتەپتە ۋاعىز تىڭداپ بارىپ جاتىر دەي المايسىز. اللا تاعالا جاستاردىڭ جۇرەگىن اشىپ، مەيىرىمدىلىكتىڭ جولىن كورسەتىپ جاتىر. بىلايشا ايتقاندا، ءار ادامنىڭ رۋحى ءوزىنىڭ تاماعىن ىزدەپ جاتىر. ءار ادام ءوزىن قاناعاتتاندىراتىن رۋحاني قازىناسىن ىزدەپ جاتىر. وسى كەزدە سول قازىنانى الىستان ىزدەمەي، قازاقى قالپىندا حالىققا بەرۋدى قولعا العان بولاتىنبىز. بۇل - «اسىل ارنا» جوباسى. ىزدەگەنگە - سۇراعان دەگەن سياقتى، حالىقتىڭ جان-دۇنيەسىنىڭ سۇراعانى يماندىلىق بولسا، سول يماندىلىق تەلەديدار ارقىلى ءار شاڭىراقتىڭ وتىنىڭ باسى، وشاعىنىڭ قاسىنا ەنىپ جاتقان بولسا، حالىق البەتتە «اسىل ارنانى» جاقسى كورەدى. بۇل ءارى تابيعي، ءارى زاڭدى نارسە. ءبىز بولماساق تا بۇل جوبا ءبارىبىر جارىققا شىعاتىن ەدى. مۇنداي جوبانى جارىققا شىعارۋدى اللا بىزگە ءناسىپ ەتىپتى. ءوزىمىزدىڭ قازاقتار عانا ەمەس، ەشقانداي يسلام ناسيحاتى جەتپەگەن قالادا تۇراتىن مىسىق پەن كۇشىك قۇشاقتاعان وزگە جۇرت وكىلدەرىنىڭ ءوزى قۇراننىڭ ورىسشا اۋدارماسىن تىڭداۋ ارقىلى رۋحاني ىزدەگەنىن تاپقانىن ايتىپ جاتىر. بالالارى تاستاپ كەتىپ، مەيىرىمگە شولدەگەن ورىس حالقىنىڭ قارتتارى دا بىزگە قوڭىراۋ شالىپ جاتىر.

ءبىزدىڭ تەلەارنا اشىپ، جۇمىس ىستەۋدەگى ماقساتىمىز - اللانىڭ اقيقاتىن اعايىنعا جەتكىزۋ عانا. ءدىننىڭ ەگەسى - اللا. ءبىزسىز دە ءدىنىن اللا اقىرەتكە دەيىن  ساقتايدى. ءدىن توڭىرەگىندە ادامداردىڭ پىكىرى الۋان ءتۇرلى بولعانمەن، اقيقات ءدىن وزگەرمەيدى. اركىم ءوزىن قۇتقارۋ ءۇشىن دىنىنە، ءوزىنىڭ جانە ۇلتىنىڭ ەكى دۇنيەسىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ال اقيقاتىن ايتىپ، اركىمنىڭ ەسەبىن بەرۋشى اللا عانا. پەندەلەردىڭ پىكىرى الىنادى، تاستالادى. ادامداردىڭ تولىق ريزاشىلىعىن العان ەشكىم جوق.

- «اسىل ارنانىڭ» دەمەۋشىسى كىم؟ بىزدە قازىر ارتىڭدا الپاۋىت بىرەۋ تۇرماسا، اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزۋ قيىن عوي. قارجى-قاراجات قايدان؟

- ارينە، اۋەلى بىزگە كەلەتىن بۇكىل ريزىق-نەسىبەنىڭ جالعىز ەگەسى جاراتۋشى اللا عوي. ايتسە دە، قارجى كەيبىر جۇرت ويلايتىنداي ارابتان، تۇرىكتەن نەمەسە پارسىدان كەلىپ جاتقان جوق. ءوزىمىزدىڭ حالىققا تيتىمدەي بولسا دا يماندىلىقتىڭ ساۋلەسى تۇسسە ەكەن دەگەن قامكوڭىل قازاق ازاماتتارىنىڭ قامقورلىعىمەن ىسكە اسىپ جاتقان دۇنيە. ولار اتىن اتاساق تا، «ە، بالەنشە ەكەن عوي» دەپ جۇرت ەلەڭدەيتىن ساياسي تۇلعالار ەمەس. بىراق «وسى ارناعا قامقورلىق جاساپ جاتىرمىن» دەپ وزدەرىنە جارناما جاساعىسى كەلمەيتىن نامىستى، ىقىلاستى ازاماتتار. شىركىن، بايلارمىزدىڭ بارلىعى اقشاسىن شەتەلدىڭ بانكىنە سالىپ قويماي، حالقىنىڭ قاجەتىنە جاراتسا، قانشاما تىرلىك وسىلاي ءوز جولىن تابار ەدى.

سۇحباتتاسقان - ەرلان ءابدىرۇلى.

P.S.

ادامدى امالىنا قاراپ باعالاۋ - پايعامباردان قالعان وزگەرمەس ۇلگى. قازىرگى ۋاقىتتا «اسىل ارنا» ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارى عانا ەمەس، شالعاي ايماقتارىنداعى شاعىن ەلدى مەكەندەرگە دەيىن سپۋتنيكتىك، كابەلدىك جولمەن تارالۋدا. ياعني، ءار قازاقتىڭ شاڭىراعىنا يمان نۇرىن سەۋىپ جاتىر. جوعارىدا ايتقان پايعامبار ۇلگىسىمەن قاراساق، «اسىلارنالىقتاردىڭ» امالىن العاشقى قاتارعا قويۋعا ابدەن بولادى ەكەن.