«توعىزىنشى تەرريتوريا» تولعاتىپ جاتىر...
«كيەۆ-قالىڭدىق» جانە «قارت ەۋروپا»
بۇگىندە الەم جۇرتشىلىعىنىڭ بەيمازا كۇي كەشىپ وتىرعان جايى بار. حالىقارالىق ۋاعدالاستىق دەگەنىڭ ادىرا قالىپ، امبيتسياسى اسقاق ەلدەر وزىمبىلەمدىككە سالىپ، باسقا مەملەكەتتەردىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرە باستادى. ءتىپتى يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ ارقىلى بەرىلگەن كەپىلدىكتىڭ دە قۇنى كوك تيىن ەكەنىنە ۋكراينانىڭ مىسالى ايقىن دالەل بولا الادى. ايتپەسە، وسى ۋكرايناعا «يادرولىق قارۋدان باس تارتساڭ، ەلدىڭ باسىنا قاۋىپ تونگەن جاعدايدا قاسىڭنان تابىلامىز» دەپ، اقش، رەسەي باستاعان الپاۋىت مەملەكەتتەر كەپىلدىگىن بەرگەن جوق پا ەدى؟
شىعىس ەۋروپامەن شەكاراسى شەندەسىپ جاتقان ۋكرايناداعى احۋالدىڭ تمد ەلدەرىنە ۇلكەن اسەرى بار ەكەندىگى بۇرىننان بەلگىلى. سوندىقتان دا كيەۆ تورىندە قابىلدانعان شەشىمدەرگە بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەڭىستىگىندەگىلەر بەي-جاي قاراي المايدى. اسىرەسە، سوڭعى ون جىل بەدەرىندە ۋكراينانىڭ بريۋسسەلگە قاراي بەت بۇرا باستاۋى ماسكەۋدىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعانى انىق. سول سەبەپتى رەسەي «كيەۆ-قالىڭدىقتى» قولدان كەلگەنىنشە «قارت ەۋروپاعا» ۇزاتپاۋعا كەدەرگى جاساپ، جانتالاسىپ-اق باقتى.
التىنبەك سارسەنباەۆ: ء"بىزدى ۇلكەن سىناقتار كۇتىپ تۇر"
«ۋكراينادان كەيىن رەسەيدىڭ ساياسي ەليتاسى قانداي شەشىمگە كەلەتىنىن بىلمەيمىن. ماسەلەگە تەرەڭ ۇڭىلسە، تمد مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعىمەن تەڭ قاتىناس ۇستاۋى ءتيىس. «تاز اشۋىن تىرنادان الادى» دەمەكشى، ەگەر رەسەي «ۋكراينادان ايىرىلدىق، قالعانىن قامتىپ قالايىق» دەسە، ءبىزدى ۇلكەن سىناقتار كۇتىپ تۇر». التىنبەك سارسەنبايۇلى كەزىندە وسىلايشا تۇجىرىم جاساعان ەدى. بۇل وسىدان سەگىز جىل بۇرىن ۋكرايناداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان كەيىن ايتىلعان ءسوز. سەگىز جىل بۇرىن. سارابدال، سەمسەر ءجۇزدى ساياساتكەردىڭ بولجامى اقيقاتقا اينالا باستاعان ءتارىزدى. ايتەۋىر، رەسەي مەملەكەتى سوڭعى كەزدە اينالاسىنداعىلاردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ الەك. «تىرنا» كەيپى ءبىزدىڭ باسىمىزعا تونبەسە بولعانى دا...
«مىسقالداپ كىرىپ، باتپانداپ شىعاتىن» احۋالدى باستان وتكىزگەنبىز سان مارتە. ء«وز ەركىمىزبەن قوسىلىپ»، ات قۇيرىعىن كەسىسە الماي قانشاما عاسىر بويى تەپكىدە جۇردىك. زادىندا، ءتاڭىر جارىلقان جۇرت ەدىك، كوپپەن بىرگە ىرگەمىزدى اجىراتۋعا مۇمكىندىك الدىق-اۋ شيرەك عاسىردان كەيىن. ايتسە دە، ەندىگى جەردە ەكونوميكالىق وداقتىڭ اياسىندا تىزگىنىمىزدەن قايتا ايرىلىپ قالمايمىز با دەگەن قاۋىپ تە جوق ەمەس. ورتاق ۆاليۋتا، ورتاق شەكارا، ورتاق اسكەر بولسا، ءوزىمىزدىڭ بايلىعىمىز دا ورتاق قازانعا تۇسپەي مە؟ ورتاق قازاننان قاي ەلدىڭ شومىشىنە نەسىبە كوبىرەك ىلىنەدى؟ ەكونوميكالىق وداقتىڭ اقىرى تاۋەلدىلىككە اپارىپ سوقتىرماي ما؟
ۇلتىن ۇياتقا قالدىرىپ...
ايتپاقشى، وتكەن مەن بۇگىنگىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن بەكەر سارالاپ وتىرعان جوقپىز. بۇرىنعى ەل تىزگىنىن ۇستاعان بابالارىمىز بوداندىقتىڭ قۇرساۋىنا قالاي ءتۇسىپ قالعاندارىن وزدەرى دە اڭداماي قالعان. سول سەبەپتى وتكەن كەزەڭدەگى قيىس باسقان قادامداردى تارازىلاي وتىرىپ، «جەتى ولشەپ، ءبىر كەسەتىن»، ء«جۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ» بارىپ شەشىم قابىلدايتىن ماسەلە – وسى ەۋرازيالىق وداق ماسەلەسى. كەرەك دەسەڭىز، بۇل حالىقتىڭ تالقىسىنا سالاتىن، ارا-جىگى رەفەرەندۋم ارقىلى انىقتالاتىن كۇردەلى ماسەلە. وتكەن تاريحتىڭ اششى ساباقتارى وسىعان ۇندەيدى!
مەملەكەت باسقارۋ ءىسىن ەشكىم دە جەڭىل دەپ ايتا المايدى. تاريح قاتپارىنا كوز سالساق، ەل باسقارعانداردىڭ ىشىنەن ەردىڭ ەرى عانا تاريح ساحناسىندا ابىرويلى بولعاندىعىن ايگىلەيدى. ۇلتىن ۇياتقا قالدىرىپ، حالىقتىڭ نالاسىن ارقالاپ، جەكە امبيتسيانىڭ جەتەگىندە كەتكەندەرى قانشاما؟
«قاي زاماندا دا بولسىن، ەل باسقارۋ، مەملەكەت باسقارۋ ەشكىمگە دە وڭايعا تۇسكەن ەمەس. «ابىلايدىڭ جولىن ۇستانىپ»، سونىڭ ساياساتىن باسشىلىققا الىپ وتىرمىن دەۋگە اۋزىم بارمايدى. ارۋاعىنان قورقامىن. ءارى دەسە، ابىلاي زامانى ءبىر باسقا، قازىرگى زامان ءبىر باسقا. ابىلايدىڭ تۇسىندا قازاقستان جەرىندە 10 ميلليون وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى وتىرعان جوق ەدى. راس، جان-جاعىنان، قوس وكپەدەن قىسىپ تۇرعان يمپەريالار بار ەدى. سولارمەن ءتىل تابىسىپ، قيىننان قيىستىرىپ، قياننان جول تابۋ ابىلايداي ايبىندىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءبىز سياقتى وتتى زاماندا تۇرعان ۇرپاعىن رۋحى قولداي ءجۇرسىن.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلى: «مەن ابىلقايىر ەمەسپىن!»
«ال ابىلقايىر... جوق، مەن ابىلقايىر ەمەسپىن!» («ەگەمەن قازاقستان»، 14 اقپان 1992 جىل).
«مەن ابىلقايىر ەمەسپىن!» دەيدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. بىراق، ابىلقايىردىڭ دا ءاۋ باسىنداعى وي-نيەتى دۇرىس-تۇعىن. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءتىپتى رەسەي يمپەرياسىمەن تەڭ دارەجەدە وداقتاسۋ، ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتۋ دەڭگەيىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپتى. قۇددى ءبىزدىڭ قازىرگى كەدەندىك وداق ىسپەتتى، ورىس ەلىنە جول تارتقان ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قازاق دالاسى ارقىلى تونالماي جەتۋىنە كەپىلدىك بەرەتىندىگىن دە جەتكىزىپتى.
ابىلقايىر قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ الاۋىزدىعى ارتىپ، سىرتقى قاۋىپ كۇشەيگەن شاقتا رەسەي يمپەرياسىنا ارقا سۇيەۋدى ويلاعان. حاننىڭ سەيىتقۇل قۇنداعۇلوۆ مەن قۇتلىمبەت كوشتاەۆ باستاعان ەلشىلىگى پەتەربۋرگكە بارىپ (1730), رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كوللەگياسىنىڭ م.تەۆكەلەۆ باستاعان ەلشىلىگى قازاق دالاسىنا كەلگەن (1731). ەلشىلىك قازاق ۇلىسىن رەسەيدىڭ قاراماعىنا الۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزگەن. ابىلقايىر 1731 قازاندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا كىرگەندىگى جونىندە انت بەرەدى (بۇل انتتى 1738, 1740, 1742 قايتالايدى). انت بەرۋ ارقىلى ول رەسەيمەن تاتۋ تۇرۋدى، ونىڭ قاراماعىنا وتكەن باشقۇرت پەن ەدىل قالماقتارىنىڭ قازاق قونىستارىنا شاپقىنشىلىعىن توقتاتۋدى، رەسەيدىڭ كومەگىمەن جوڭعار قالماقتارىنىڭ قول استىندا قالعان قازاق جەرى مەن قالالارىن قايتارىپ الۋدى، يمپەريا اكىمشىلىگىنە سۇيەنىپ، قازاق اراسىنداعى بەدەلىن ارتتىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ءوزى بيلەۋدى، حاندىقتى مۇراگەرلىك جولمەن قالدىرۋدى كوزدەيدى...
الايدا، ابىلقايىر قالاي بودان بولعانىن بايقاماي قالعان... ويتكەنى، رەسەيدىڭ قيتۇرقى ساياساتى تىم تەرەڭدە جاتقان-دى. يمپەريا قازاق جەرىن بۇتىندەي وتارلاۋدى ويلادى. وسى سۇرقيا ساياساتتى كەش تۇسىنگەن ابىلقايىر پەتەربۋرگ سارايى مەن ونىڭ ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ ارەكەتىنە قارسى ەشتەڭە ىستەي الماي، دارمەنسىز كۇي كەشتى. حاننىڭ ءوز ۇلى قوجاحمەتتى اماناتتان قايتارىپ الۋداعى رەسەي اكىمدەرىمەن تارتىسى، پاتشايىمدار اننا يوانوۆنانىڭ، كەيىننەن ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ تالاپتارىنا مويىنسۇنباۋى، ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ باعىتىنداعى شارالارى وتارشىلدىقتىڭ بارلىق كورىنىستەرىنە قارسىلىعىن بايقاتادى. بىراق، بۇل قارسىلىقتىڭ بارلىعى قاپقانعا تۇسكەن ارلاننىڭ سوڭعى ارپالىسى سياقتى قارەكەت ەدى...
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ «مەن ابىلقايىر ەمەسپىن!» دەگەنى كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتادى. ويتپەگەندە شە، وتكەننەن ساباق الۋىمىز كەرەك عوي. بيلىك ايتقان تۇلعانىڭ بايلامى تۇتاس ەلدىڭ كەيىنگى تاعدىرىنا ۇلكەن اسەر ەتەدى ەمەس پە؟ سول سەبەپتى دە مەملەكەت الدىنا «ماڭگىلىك ەل» تۋرالى اسقارالى امبيتسيا قويعان ەلباسى ەندىگى جەردە الاشتىڭ ەركىندىگىن ورىستىڭ قازىعىنا بايلاپ بەرەدى دەيسىز بە!
ەلىمىزگە پايداسى جوق وداققا نە ءۇشىن ۇمتىلامىز؟
ءبىز ەۋرازيالىق وداق تۋرالى ماسەلەنى قوزعاعاندا جۇرتشىلىق كوكەيىندەگى كۇمان-كۇدىك سەيىلسە ەكەن دەگەن نيەتپەن ايتىپ وتىرمىز. ايتپەسە، بيلىكتەگىلەر تۋعان جۇرتىنىڭ تاعدىرىنا جانى اشىمايدى دەپ كۇناھار بولماي-اق قويالىق. ونىڭ ىشىندە مەملەكەت باسشىسى حالقىنىڭ قامىن باسقالاردان كوبىرەك ويلايدى ەمەس پە؟ «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار» دەپ بۇرىنعىلار بەكەر ايتقان دەيسىز بە. بىزدىكى، وتكەن كەزەڭدەردە «وسىنداي بولعان ەكەن، سول تراگەديالىق جاعداي قارا باسىمىزعا قايتا تۋىپ جۇرمەسىن» دەگەن ميىمىزدىڭ ءبىر شەتىنەن قىلاڭ بەرگەن تولعاق كۇدىك عوي. وسى تولعاق وي ءبىزدىڭ عانا ەمەس، قازىر قالىڭ بۇقارانىڭ دا جانىن جەگىدەي جەپ، مازالاپ جۇرگەنى انىق. ونىڭ ۇستىنە قىرىم ماسەلەسى قازاق ەلىنىڭ تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگى توڭىرەگىندەگى كۇماندى ويدى ودان سايىن قوزداتىپ جىبەردى. قىسقاسى، بۇگىندە «توعىزىنشى تەرريتوريا» تۇتاستاي دەرلىك تولعاتىپ جاتىر. ءبىز وسى «تەرريتوريانىڭ» ءبىر تۇرعىنى رەتىندە ءوز پىكىرىمىزدى ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىك. بيلىكتەگىلەر «بىزگە سەنبەگەندەي مۇنىسى نەسى؟» دەپ شالا بۇلىنبەس. بىزدىكى – ءبىر ءسات ءبىزدىڭ «داتىمىزعا» دا قۇلاق تۇرسە ەكەن دەگەن نيەت. باسقالاي ايتقاندا، قادىر اقىننىڭ «دەگەنىنە» قوسىلامىز.
گۇلگە دە بولەر كەلەشەك ۇرپاق قۇمايتتى
زامانا بىراق بىزدەردى بۇرىن مۇڭايتتى.
پرەزيدەنتتىڭ جۇگى قاشان دا اۋىر – بىلەمىز،
پەرزەنتتىك پارىز ودان جەڭىل دەپ كىم ايتتى؟!
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مەملەكەت باسقارۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بىراق تا، پەرزەنتتىك پارىزدىڭ دا ورنى بولەك ەمەس پە. پرەزيدەنتتەن باستاپ ءاربىر قاراپايىم قازاق وسى پارىزدى ءوز دەڭگەيىندە تۇسىنە بىلسە، الاش بالاسىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك توڭىرەگىندە اۋىر ويلار وسىنشالىقتى مازالاماس پا ەدى.
ال ەۋرازيالىق وداقتى تازا ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراستىرعان كۇننىڭ وزىندە دە ونىڭ بىزگە بەرەر پايداسى شامالى ەكەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنەدى. قازاقستاننىڭ كو ەلدەرىنە ەكسپورت كولەمى 2011 جىلى – 7,1, 2012 جىلى – 6,2, 2013 جىلى 5,8, ميلليارد دوللار شاماسىندا بولىپ، جىل وتكەن سايىن قۇلدىراي تۇسكەن. كەرىسىنشە كەدەندىك وداق ەلدەرىنەن قازاقستانعا يمپورت كولەمى ارتقان: 2011 جىلى – 15,9, 2012 جىلى – 17,6, 2013 جىلى 18,3 ميلليارد دوللارعا وسكەن. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتاعى پايدا دا سوڭعىسىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. رەسەي تاۋارلارىنىڭ ەكسپورتى: 2011 جىلى – 16, 2012 جىلى – 17, 2013 جىلى 18 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. ال قازاقستاننىڭ رەسەيگە ەكسپورت كولەمى قۇلدىراپ كەلەدى: 2011 جىلى – 6,9, 2012 جىلى – 6,1, 2013 جىلى – 5,8 ميلليارد دوللار. ەندەشە، ەلىمىزگە پايداسى جوق وداققا نە ءۇشىن ۇمتىلامىز؟
قر يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلىگى «KAZNEX INVEST» ەكسپورت جانە ينۆەستيتسيالار جونىندەگى ۇلتتىق اگەنتتىگى» اق باسقارۋشى ديرەكتورى عازيزا شاحانوۆانىڭ ساۋدا سالاسىنداعى الىس-بەرىس تۋرالى دەرەكتەرى وسىعان سايادى. بىلىكتى ماماننىڭ ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى توڭىرەگىندەگى پىكىرى دە نازار اۋدارارلىق:
«ۋچيتىۆايا فورسيروۆانيە ۆ وبششەستۆە سو ستورونى پوليتيچەسكيح كرۋگوۆ، يدەي و سوزداني ەۆرازيسكوگو ەكونوميچەسكوگو سويۋزا، پو موەمۋ ۋبەجدەنيۋ، نۋجنو پريوستانوۆيت. تاموجەننىي سويۋز پوكازىۆاەت تو، چتو سەيچاس كازاحستانۋ ستالو ترۋدنەە تورگوۆات س روسسيەي ي بەلورۋسسيەي، نەجەلي ەتو بىلو دو سوزدانيا تاموجەننوگو سويۋزا. ەتو پارادوكس، نو ەتوت پارادوكس نۋجنو يزۋچات. ا نە سلوميا گولوۆۋ، سترەميتسيا ۆ نوۆوە وبەدينەنيە، نا كوتورىە ناس ناكلادىۆايۋت نوۆىە وبيازاتەلستۆا.» سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن تەرەڭ بىلەتىن ەكونوميستىڭ ءوزى وسىلاي دەپ وتىرسا، ءبىز باسقا نە ايتا الامىز؟
«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ» شەجىرەسى وعان ەندىگى جەردە «مىڭ ءبىرىنشى مارتە ولۋگە» مۇمكىندىك بەرمەيدى. تاريحتىڭ اششى ساباعى وسىعان ماجبۇرلەيدى. كەزەكتى «ولىمگە» بەت بۇرعان كۇننىڭ وزىندە «مىڭ ءبىرىنشى رەت تىرىلۋىنە» ەشقانداي كەپىلدىك جوق» دەپ جازعان بولاتىنبىز «سوڭعى مۇمكىندىك» اتتى ماقالامىزدا («نۇر استانا» اپتالىعى، 2005 جىل). ەندەشە، قازاق ەلىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ ماسەلەسى دە ءاتۇستى قابىلداي سالاتىن شەشىم ەمەس ەكەندىگى ايقىن اڭعارىلادى.
عابيت مۇسىرەپ،
«دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
Abai.kz
«كيەۆ-قالىڭدىق» جانە «قارت ەۋروپا»
بۇگىندە الەم جۇرتشىلىعىنىڭ بەيمازا كۇي كەشىپ وتىرعان جايى بار. حالىقارالىق ۋاعدالاستىق دەگەنىڭ ادىرا قالىپ، امبيتسياسى اسقاق ەلدەر وزىمبىلەمدىككە سالىپ، باسقا مەملەكەتتەردىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرە باستادى. ءتىپتى يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ ارقىلى بەرىلگەن كەپىلدىكتىڭ دە قۇنى كوك تيىن ەكەنىنە ۋكراينانىڭ مىسالى ايقىن دالەل بولا الادى. ايتپەسە، وسى ۋكرايناعا «يادرولىق قارۋدان باس تارتساڭ، ەلدىڭ باسىنا قاۋىپ تونگەن جاعدايدا قاسىڭنان تابىلامىز» دەپ، اقش، رەسەي باستاعان الپاۋىت مەملەكەتتەر كەپىلدىگىن بەرگەن جوق پا ەدى؟
شىعىس ەۋروپامەن شەكاراسى شەندەسىپ جاتقان ۋكرايناداعى احۋالدىڭ تمد ەلدەرىنە ۇلكەن اسەرى بار ەكەندىگى بۇرىننان بەلگىلى. سوندىقتان دا كيەۆ تورىندە قابىلدانعان شەشىمدەرگە بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەڭىستىگىندەگىلەر بەي-جاي قاراي المايدى. اسىرەسە، سوڭعى ون جىل بەدەرىندە ۋكراينانىڭ بريۋسسەلگە قاراي بەت بۇرا باستاۋى ماسكەۋدىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعانى انىق. سول سەبەپتى رەسەي «كيەۆ-قالىڭدىقتى» قولدان كەلگەنىنشە «قارت ەۋروپاعا» ۇزاتپاۋعا كەدەرگى جاساپ، جانتالاسىپ-اق باقتى.
التىنبەك سارسەنباەۆ: ء"بىزدى ۇلكەن سىناقتار كۇتىپ تۇر"
«ۋكراينادان كەيىن رەسەيدىڭ ساياسي ەليتاسى قانداي شەشىمگە كەلەتىنىن بىلمەيمىن. ماسەلەگە تەرەڭ ۇڭىلسە، تمد مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعىمەن تەڭ قاتىناس ۇستاۋى ءتيىس. «تاز اشۋىن تىرنادان الادى» دەمەكشى، ەگەر رەسەي «ۋكراينادان ايىرىلدىق، قالعانىن قامتىپ قالايىق» دەسە، ءبىزدى ۇلكەن سىناقتار كۇتىپ تۇر». التىنبەك سارسەنبايۇلى كەزىندە وسىلايشا تۇجىرىم جاساعان ەدى. بۇل وسىدان سەگىز جىل بۇرىن ۋكرايناداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان كەيىن ايتىلعان ءسوز. سەگىز جىل بۇرىن. سارابدال، سەمسەر ءجۇزدى ساياساتكەردىڭ بولجامى اقيقاتقا اينالا باستاعان ءتارىزدى. ايتەۋىر، رەسەي مەملەكەتى سوڭعى كەزدە اينالاسىنداعىلاردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ الەك. «تىرنا» كەيپى ءبىزدىڭ باسىمىزعا تونبەسە بولعانى دا...
«مىسقالداپ كىرىپ، باتپانداپ شىعاتىن» احۋالدى باستان وتكىزگەنبىز سان مارتە. ء«وز ەركىمىزبەن قوسىلىپ»، ات قۇيرىعىن كەسىسە الماي قانشاما عاسىر بويى تەپكىدە جۇردىك. زادىندا، ءتاڭىر جارىلقان جۇرت ەدىك، كوپپەن بىرگە ىرگەمىزدى اجىراتۋعا مۇمكىندىك الدىق-اۋ شيرەك عاسىردان كەيىن. ايتسە دە، ەندىگى جەردە ەكونوميكالىق وداقتىڭ اياسىندا تىزگىنىمىزدەن قايتا ايرىلىپ قالمايمىز با دەگەن قاۋىپ تە جوق ەمەس. ورتاق ۆاليۋتا، ورتاق شەكارا، ورتاق اسكەر بولسا، ءوزىمىزدىڭ بايلىعىمىز دا ورتاق قازانعا تۇسپەي مە؟ ورتاق قازاننان قاي ەلدىڭ شومىشىنە نەسىبە كوبىرەك ىلىنەدى؟ ەكونوميكالىق وداقتىڭ اقىرى تاۋەلدىلىككە اپارىپ سوقتىرماي ما؟
ۇلتىن ۇياتقا قالدىرىپ...
ايتپاقشى، وتكەن مەن بۇگىنگىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن بەكەر سارالاپ وتىرعان جوقپىز. بۇرىنعى ەل تىزگىنىن ۇستاعان بابالارىمىز بوداندىقتىڭ قۇرساۋىنا قالاي ءتۇسىپ قالعاندارىن وزدەرى دە اڭداماي قالعان. سول سەبەپتى وتكەن كەزەڭدەگى قيىس باسقان قادامداردى تارازىلاي وتىرىپ، «جەتى ولشەپ، ءبىر كەسەتىن»، ء«جۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ» بارىپ شەشىم قابىلدايتىن ماسەلە – وسى ەۋرازيالىق وداق ماسەلەسى. كەرەك دەسەڭىز، بۇل حالىقتىڭ تالقىسىنا سالاتىن، ارا-جىگى رەفەرەندۋم ارقىلى انىقتالاتىن كۇردەلى ماسەلە. وتكەن تاريحتىڭ اششى ساباقتارى وسىعان ۇندەيدى!
مەملەكەت باسقارۋ ءىسىن ەشكىم دە جەڭىل دەپ ايتا المايدى. تاريح قاتپارىنا كوز سالساق، ەل باسقارعانداردىڭ ىشىنەن ەردىڭ ەرى عانا تاريح ساحناسىندا ابىرويلى بولعاندىعىن ايگىلەيدى. ۇلتىن ۇياتقا قالدىرىپ، حالىقتىڭ نالاسىن ارقالاپ، جەكە امبيتسيانىڭ جەتەگىندە كەتكەندەرى قانشاما؟
«قاي زاماندا دا بولسىن، ەل باسقارۋ، مەملەكەت باسقارۋ ەشكىمگە دە وڭايعا تۇسكەن ەمەس. «ابىلايدىڭ جولىن ۇستانىپ»، سونىڭ ساياساتىن باسشىلىققا الىپ وتىرمىن دەۋگە اۋزىم بارمايدى. ارۋاعىنان قورقامىن. ءارى دەسە، ابىلاي زامانى ءبىر باسقا، قازىرگى زامان ءبىر باسقا. ابىلايدىڭ تۇسىندا قازاقستان جەرىندە 10 ميلليون وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى وتىرعان جوق ەدى. راس، جان-جاعىنان، قوس وكپەدەن قىسىپ تۇرعان يمپەريالار بار ەدى. سولارمەن ءتىل تابىسىپ، قيىننان قيىستىرىپ، قياننان جول تابۋ ابىلايداي ايبىندىنىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ءبىز سياقتى وتتى زاماندا تۇرعان ۇرپاعىن رۋحى قولداي ءجۇرسىن.
نۇرسۇلتان ءابىشۇلى: «مەن ابىلقايىر ەمەسپىن!»
«ال ابىلقايىر... جوق، مەن ابىلقايىر ەمەسپىن!» («ەگەمەن قازاقستان»، 14 اقپان 1992 جىل).
«مەن ابىلقايىر ەمەسپىن!» دەيدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. بىراق، ابىلقايىردىڭ دا ءاۋ باسىنداعى وي-نيەتى دۇرىس-تۇعىن. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءتىپتى رەسەي يمپەرياسىمەن تەڭ دارەجەدە وداقتاسۋ، ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتۋ دەڭگەيىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپتى. قۇددى ءبىزدىڭ قازىرگى كەدەندىك وداق ىسپەتتى، ورىس ەلىنە جول تارتقان ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قازاق دالاسى ارقىلى تونالماي جەتۋىنە كەپىلدىك بەرەتىندىگىن دە جەتكىزىپتى.
ابىلقايىر قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ الاۋىزدىعى ارتىپ، سىرتقى قاۋىپ كۇشەيگەن شاقتا رەسەي يمپەرياسىنا ارقا سۇيەۋدى ويلاعان. حاننىڭ سەيىتقۇل قۇنداعۇلوۆ مەن قۇتلىمبەت كوشتاەۆ باستاعان ەلشىلىگى پەتەربۋرگكە بارىپ (1730), رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كوللەگياسىنىڭ م.تەۆكەلەۆ باستاعان ەلشىلىگى قازاق دالاسىنا كەلگەن (1731). ەلشىلىك قازاق ۇلىسىن رەسەيدىڭ قاراماعىنا الۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزگەن. ابىلقايىر 1731 قازاندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنا كىرگەندىگى جونىندە انت بەرەدى (بۇل انتتى 1738, 1740, 1742 قايتالايدى). انت بەرۋ ارقىلى ول رەسەيمەن تاتۋ تۇرۋدى، ونىڭ قاراماعىنا وتكەن باشقۇرت پەن ەدىل قالماقتارىنىڭ قازاق قونىستارىنا شاپقىنشىلىعىن توقتاتۋدى، رەسەيدىڭ كومەگىمەن جوڭعار قالماقتارىنىڭ قول استىندا قالعان قازاق جەرى مەن قالالارىن قايتارىپ الۋدى، يمپەريا اكىمشىلىگىنە سۇيەنىپ، قازاق اراسىنداعى بەدەلىن ارتتىرىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ءوزى بيلەۋدى، حاندىقتى مۇراگەرلىك جولمەن قالدىرۋدى كوزدەيدى...
الايدا، ابىلقايىر قالاي بودان بولعانىن بايقاماي قالعان... ويتكەنى، رەسەيدىڭ قيتۇرقى ساياساتى تىم تەرەڭدە جاتقان-دى. يمپەريا قازاق جەرىن بۇتىندەي وتارلاۋدى ويلادى. وسى سۇرقيا ساياساتتى كەش تۇسىنگەن ابىلقايىر پەتەربۋرگ سارايى مەن ونىڭ ورىنبور اكىمشىلىگىنىڭ ارەكەتىنە قارسى ەشتەڭە ىستەي الماي، دارمەنسىز كۇي كەشتى. حاننىڭ ءوز ۇلى قوجاحمەتتى اماناتتان قايتارىپ الۋداعى رەسەي اكىمدەرىمەن تارتىسى، پاتشايىمدار اننا يوانوۆنانىڭ، كەيىننەن ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ تالاپتارىنا مويىنسۇنباۋى، ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ باعىتىنداعى شارالارى وتارشىلدىقتىڭ بارلىق كورىنىستەرىنە قارسىلىعىن بايقاتادى. بىراق، بۇل قارسىلىقتىڭ بارلىعى قاپقانعا تۇسكەن ارلاننىڭ سوڭعى ارپالىسى سياقتى قارەكەت ەدى...
نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ «مەن ابىلقايىر ەمەسپىن!» دەگەنى كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتادى. ويتپەگەندە شە، وتكەننەن ساباق الۋىمىز كەرەك عوي. بيلىك ايتقان تۇلعانىڭ بايلامى تۇتاس ەلدىڭ كەيىنگى تاعدىرىنا ۇلكەن اسەر ەتەدى ەمەس پە؟ سول سەبەپتى دە مەملەكەت الدىنا «ماڭگىلىك ەل» تۋرالى اسقارالى امبيتسيا قويعان ەلباسى ەندىگى جەردە الاشتىڭ ەركىندىگىن ورىستىڭ قازىعىنا بايلاپ بەرەدى دەيسىز بە!
ەلىمىزگە پايداسى جوق وداققا نە ءۇشىن ۇمتىلامىز؟
ءبىز ەۋرازيالىق وداق تۋرالى ماسەلەنى قوزعاعاندا جۇرتشىلىق كوكەيىندەگى كۇمان-كۇدىك سەيىلسە ەكەن دەگەن نيەتپەن ايتىپ وتىرمىز. ايتپەسە، بيلىكتەگىلەر تۋعان جۇرتىنىڭ تاعدىرىنا جانى اشىمايدى دەپ كۇناھار بولماي-اق قويالىق. ونىڭ ىشىندە مەملەكەت باسشىسى حالقىنىڭ قامىن باسقالاردان كوبىرەك ويلايدى ەمەس پە؟ «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار» دەپ بۇرىنعىلار بەكەر ايتقان دەيسىز بە. بىزدىكى، وتكەن كەزەڭدەردە «وسىنداي بولعان ەكەن، سول تراگەديالىق جاعداي قارا باسىمىزعا قايتا تۋىپ جۇرمەسىن» دەگەن ميىمىزدىڭ ءبىر شەتىنەن قىلاڭ بەرگەن تولعاق كۇدىك عوي. وسى تولعاق وي ءبىزدىڭ عانا ەمەس، قازىر قالىڭ بۇقارانىڭ دا جانىن جەگىدەي جەپ، مازالاپ جۇرگەنى انىق. ونىڭ ۇستىنە قىرىم ماسەلەسى قازاق ەلىنىڭ تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگى توڭىرەگىندەگى كۇماندى ويدى ودان سايىن قوزداتىپ جىبەردى. قىسقاسى، بۇگىندە «توعىزىنشى تەرريتوريا» تۇتاستاي دەرلىك تولعاتىپ جاتىر. ءبىز وسى «تەرريتوريانىڭ» ءبىر تۇرعىنى رەتىندە ءوز پىكىرىمىزدى ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىك. بيلىكتەگىلەر «بىزگە سەنبەگەندەي مۇنىسى نەسى؟» دەپ شالا بۇلىنبەس. بىزدىكى – ءبىر ءسات ءبىزدىڭ «داتىمىزعا» دا قۇلاق تۇرسە ەكەن دەگەن نيەت. باسقالاي ايتقاندا، قادىر اقىننىڭ «دەگەنىنە» قوسىلامىز.
گۇلگە دە بولەر كەلەشەك ۇرپاق قۇمايتتى
زامانا بىراق بىزدەردى بۇرىن مۇڭايتتى.
پرەزيدەنتتىڭ جۇگى قاشان دا اۋىر – بىلەمىز،
پەرزەنتتىك پارىز ودان جەڭىل دەپ كىم ايتتى؟!
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مەملەكەت باسقارۋ وڭاي شارۋا ەمەس. بىراق تا، پەرزەنتتىك پارىزدىڭ دا ورنى بولەك ەمەس پە. پرەزيدەنتتەن باستاپ ءاربىر قاراپايىم قازاق وسى پارىزدى ءوز دەڭگەيىندە تۇسىنە بىلسە، الاش بالاسىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك توڭىرەگىندە اۋىر ويلار وسىنشالىقتى مازالاماس پا ەدى.
ال ەۋرازيالىق وداقتى تازا ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراستىرعان كۇننىڭ وزىندە دە ونىڭ بىزگە بەرەر پايداسى شامالى ەكەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنەدى. قازاقستاننىڭ كو ەلدەرىنە ەكسپورت كولەمى 2011 جىلى – 7,1, 2012 جىلى – 6,2, 2013 جىلى 5,8, ميلليارد دوللار شاماسىندا بولىپ، جىل وتكەن سايىن قۇلدىراي تۇسكەن. كەرىسىنشە كەدەندىك وداق ەلدەرىنەن قازاقستانعا يمپورت كولەمى ارتقان: 2011 جىلى – 15,9, 2012 جىلى – 17,6, 2013 جىلى 18,3 ميلليارد دوللارعا وسكەن. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتاعى پايدا دا سوڭعىسىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. رەسەي تاۋارلارىنىڭ ەكسپورتى: 2011 جىلى – 16, 2012 جىلى – 17, 2013 جىلى 18 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. ال قازاقستاننىڭ رەسەيگە ەكسپورت كولەمى قۇلدىراپ كەلەدى: 2011 جىلى – 6,9, 2012 جىلى – 6,1, 2013 جىلى – 5,8 ميلليارد دوللار. ەندەشە، ەلىمىزگە پايداسى جوق وداققا نە ءۇشىن ۇمتىلامىز؟
قر يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلىگى «KAZNEX INVEST» ەكسپورت جانە ينۆەستيتسيالار جونىندەگى ۇلتتىق اگەنتتىگى» اق باسقارۋشى ديرەكتورى عازيزا شاحانوۆانىڭ ساۋدا سالاسىنداعى الىس-بەرىس تۋرالى دەرەكتەرى وسىعان سايادى. بىلىكتى ماماننىڭ ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى توڭىرەگىندەگى پىكىرى دە نازار اۋدارارلىق:
«ۋچيتىۆايا فورسيروۆانيە ۆ وبششەستۆە سو ستورونى پوليتيچەسكيح كرۋگوۆ، يدەي و سوزداني ەۆرازيسكوگو ەكونوميچەسكوگو سويۋزا، پو موەمۋ ۋبەجدەنيۋ، نۋجنو پريوستانوۆيت. تاموجەننىي سويۋز پوكازىۆاەت تو، چتو سەيچاس كازاحستانۋ ستالو ترۋدنەە تورگوۆات س روسسيەي ي بەلورۋسسيەي، نەجەلي ەتو بىلو دو سوزدانيا تاموجەننوگو سويۋزا. ەتو پارادوكس، نو ەتوت پارادوكس نۋجنو يزۋچات. ا نە سلوميا گولوۆۋ، سترەميتسيا ۆ نوۆوە وبەدينەنيە، نا كوتورىە ناس ناكلادىۆايۋت نوۆىە وبيازاتەلستۆا.» سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن تەرەڭ بىلەتىن ەكونوميستىڭ ءوزى وسىلاي دەپ وتىرسا، ءبىز باسقا نە ايتا الامىز؟
«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ» شەجىرەسى وعان ەندىگى جەردە «مىڭ ءبىرىنشى مارتە ولۋگە» مۇمكىندىك بەرمەيدى. تاريحتىڭ اششى ساباعى وسىعان ماجبۇرلەيدى. كەزەكتى «ولىمگە» بەت بۇرعان كۇننىڭ وزىندە «مىڭ ءبىرىنشى رەت تىرىلۋىنە» ەشقانداي كەپىلدىك جوق» دەپ جازعان بولاتىنبىز «سوڭعى مۇمكىندىك» اتتى ماقالامىزدا («نۇر استانا» اپتالىعى، 2005 جىل). ەندەشە، قازاق ەلىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ ماسەلەسى دە ءاتۇستى قابىلداي سالاتىن شەشىم ەمەس ەكەندىگى ايقىن اڭعارىلادى.
عابيت مۇسىرەپ،
«دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
Abai.kz
