1941-1945 جىلعى نەمىس-ورىس  سوعىسىنا ەرىكسىز كەتكەن ۇلدارىن ساعىنعان انالار  «بالاڭ ءولدى» دەگەن «قارا قاعازعا» سەنبەي، بەسىكتە قالعان كىشكەنتاي نارەستەسىن  تەربەتىپ وتىرىپ بىلايشا  جوقتايدى ەكەن: 

 «كەبىن كيگەن ولەدى-اۋ،                                                                                 

  كەبەنەك كيگەن كەلەدى-اۋ،»                                                                             

   مايدانعا كوكەڭ كەتكەندە،                                                                          

   وسىلاي ءبارى دەپ ەدى-اۋ...                                                                                                             

   سول سوعىستا قازاقتىڭ جوقتاۋ ايتپاعان اۋىلى قالماعان شىعار، ءسىرا.   ارادا 70 جىل وتكەندە وسى جوقتاۋ ماڭعىستاۋدا تاعى دا قايتالاندى.   بۇل 2011 جىلدىڭ 16, 17 جەلتوقسانى ەدى. جاڭاوزەن مەن شەتپەدە كوزدەرىنە قان تولعان جەندەتتەر، «جوعارىدان بۇيرىق كەلدى» دەپ وزدەرىنىڭ قانداس باۋىرلارىن، بالالارىن، اتا- انالارىن اۆتوماتپەن اتقىلاي باستادى، قانسىراپ جاتقان جارالىلاردى تەپكىلەپ ءولتىردى. قۇربان بولعاندار مايىتحاناعا، وق ءتيىپ جارالانعاندار  اۋرۋحاناعا، كىناسىز قامالعاندار  تۇرمەگە سىيمادى. جازىقسىز شەيىت بولعانداردى  جەرلەۋدىڭ ءوزى قيىنعا ءتۇستى.                            

 قارالى جوقتاۋ تاعى دا ايتىلدى،  انا جەسىر، سابيلەر جەتىم قالدى. انالاردىڭ زارلى  ۇنىنەن دالا كۇڭىرەنىپ كەتتى، ارۋاقتار قوزعالىپ، قارا جەر شاڭ بولىپ اسپانعا كوتەرىلدى، كۇننىڭ كوزىن توپىراق باستى، ماڭعىستاۋدا كۇن تۇتىلدى. حالىق قانىشەرلەرگە لاعنەت ايتىپ قارعادى. جاڭاوزەندە كومەندانتتىق ساعات ورنادى. جاپپاي قۋدالاۋ، تەرگەۋ، تەكسەرۋ، ازاپتاۋ، سوتتاۋ باستالدى. جاڭاوزەندە - 37, شەتپەدەن - 14 ازاماتتى جالامەن سوتتاپ، اباقتىعا قامادى. ماڭعىستاۋدا وسىلايشا زوبالاڭ باستالدى. ەلدىڭ پىكىرى ەكىگە ءبولىندى، قاراپايىم حالىق  ارىستارىن جوقتادى، ازاماتتارىنا اراشا سۇراپ، بيلىكتى ايىپتادى. جاعىمپازدار جەندەتتەردى اقتادى، «دۇنيە ءبۇلىندى» «كەڭسەلەر ورتەندى» دەپ «جاندارى» قينالدى.                                                                                                                                                                                                                                                                          سول سول كۇندەرى شەتپەلىكتەردە  «جاڭاوزەندىكتەرگە اراشا تۇسەمىز» دەپ   17 جەلتوقساندا قاندى قىرعىنعا قارسى شىقتى. مۇندادا جاستاردىڭ قانى توگىلدى. سول وقيعا كەزىندە جەندەتتىڭ كوزدەپ اتقان اجال وعى توسقاۋىلدا تۇرعان تورەبەك تولەگەنوۆتىڭ باسىن تەسىپ ءوتتى.

تورەبەكتىڭ مىناۋ جارىق دۇنيەمەن قوشتاسار  ەڭ سوڭعى ساتىندە: «حالىققا وق اتپاڭدار! ەڭ سوڭعى قۇربان مەن-اق بولايىن»، - دەپ جاتىپ جان تاپسىردى. بۇدان اسقان تەكتىلىك بولا ما؟ حالقى ءۇشىن جانىن قۇربان ەتكەن تورەبەكتى سوڭعى ساپارعا شىعارۋعا مەندە بارعانمىن، سونداعى تورەبەكتىڭ اناسىنىڭ جوقتاۋ زارى ەسىمنەن ءالى  كەتەر ەمەس.                                                                                  

اياعىنان نەگە اتپادى-اۋ،                                                                                      

 اقساڭداپ ءتىرى جۇرەر ەد،                                                                                 

تۇرمەگە نەگە جاپپادى-اۋ                                                                              

 كەبەنەك كيسە كەلەر ەد،-دەپ جوقتاعان بولاتىن. انا جۇرەگى بالاسىنىڭ جالالى بولسا دا، جارالى بولسا دا ءتىرى قالعانىن تىلەپ ەدى. امال نە؟..                                        

بارىنە ۋاقىت تورەشى دەگەن راس ەكەن. ارادا 2 جىل 3 اي ۋاقىت ءوتتى. كوپ نارسە وزگەردى، بۇلىنگەن دۇنيە، ورتەنگەن كەڭسەلەر قالپىنا كەلدى، ءتىپتى بۇرىنعىسىنان بەتەر جارقىراي ءتۇستى. جاڭاوزەن قالاسى جاڭاردى. جازىقسىز جالامەن سوتتالعان  جاڭاوزەندىك  37 ازاماتتىڭ قازىر  32-ءسى ۇيىنە كەلدى. ارينە تولىقتاي ەمەس مويىندارىندا شارتتى جازالارى بار. ال قالعاندارى ورال قالاسىنداعى تۇرمەدە بولاتىن. ولار - نارىن جارىلعاسىنوۆ،  ماقسات دوسماعانبەتوۆ، قانات جۇسىپباەۆ، شابدول وتكەلوۆ. ال روزا تورەتاەۆا -  اتىراۋ تۇرمەسىندە ەدى.   جاقىندا ەلگە تاعى دا قۋانىشتى جاڭالىق جەتتى. ورال قالاسىنىڭ تۇرمەسىندە جاتقان ماقسات دوسماعانبەتوۆ، نارىن جارىلعاسىنوۆ  24 ناۋرىز كۇنى اقتاۋداعى قونىس كولونياسىنا كەلدى. اتا-انالارىمەن، تۋمالاستارى ۇيگە كەلگەندەي قۋانىپ جاتىر. بىزدە ولاردىڭ  قۋانىشىن ءبولىسۋدى ءجون كوردىك. نارىن جارىلعاسىنوۆتىڭ اناسى  شاندوز اقتاەۆا: «اينالايىن بالدارىم، مەن قينالعاندا دا، قۋانعاندا دا، قاسىمنان تابىلدىڭدار، بارىڭە انالىق العىسىم شەكسىز. بالامدى كورىپ ماۋقىمدى باستىم، ۇيگە كەلگەندەي قۋاندىم. اللا ماعان ەكى ۇل، ەكى قىز بەردى، ەكى قىزىم تۇرمىستا، ۇلكەن ۇلىم  2011 جىلى قايتىس بولدى. قاراعىم مەنىڭ ومىردە كورمەگەن قيىندىعىم قالمادى. نە ايتايىن؟ بالداردىڭ ءبارى ۇيلەرىنە امان-ەسەن  كەلسە ەكەن. بىزگە تىلەكشى بولعان ەل- جۇرتىم امان بولسىن!»، - دەپ اعىنان جارىلدى.                                  
بۇدان سوڭ مارات دوسماعانبەتوۆتىڭ اناسى وڭايگۇل دوسماعانبەتوۆا اپايمەن دە جولىقتىق. وڭايگۇل اپاي: «بالامنىڭ اقتاۋعا كەلگەنىنە قاتتى قۋاندىم. قازىر الماتىدامىن. جاڭاوزەن  وقيعاسىندا جارالانعان بالام قايراتقا وتا جاساتىپ جاتىرمىن. اللادان بالدارىمنىڭ اماندىعىن تىلەيمىن، ەندى سولاردىڭ جاماندىعىن كورسەتپەسە ەكەن. ەل-جۇرتقا سالەم ايت،   امان بولىڭدار!»، - دەدى.  

  ال،  جاڭاوزەن، شەتتپە وقيعاسىندا جالعىز سوتتالعان ايەل  روزا تورەتاەۆا بولاتىن. روزانىڭ دا كورمەگەن قورلىعى، شەكپەگەن ازابى قالمادى. ول دا جىلدىڭ باسىندا اقتاۋدىڭ قونىس كولونياسىنا كەلدى. ەندى قانات جۇسىپباەۆ پەن   شوبدول وتكەلوۆ قالدى. ول ەكى ازاماتتا جاقىن كۇندەرى شىعادى دەپ ەستىدىك.

 شەتپەدەن  سوتتالعان 13 ازاماتتىڭ 9-ى  شارتتى جازامەن بوسادى. تورتەۋى  ورال قالاسىنىڭ اباقتىسىندا جاتقان بولاتىن. ولار دا  ۇيلەرىنە امان-ەسەن ورالدى. اللا قالاسا بيىل جالامەن جازىقسىز كەتكەن ازاماتتارداڭ ءبارى دە ۇيلەرىنە كەلەدى.   

 "كەبەنەك كيگەن كەلەدى" دەگەن وسى ەكەن. جالالى بولىپ، اباقتىعا قامالعاندار دا ۇيلەرىنە ورالۋدا، وق تيگەن جارالىلار دا ءتىرى قالعاسىن تىرشىلىگىن جاساپ جاتىر. تەك ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى.    يا، ۋاقىت تا وتەر، زامان دا، قوعام دا وزگەرەر. اقيقات ايتىلاتىن كەز كەلەر. سول كەزدە حالىقتى اتتىرعاندار دا، اتقاندار دا، حالىقتىڭ  الدىندا جاۋاپ بەرەتىن بولادى. وعان دا كوپ قالعان جوق.                                 

جانىبەك قوجىق                                                                  

ماڭعىستاۋ وبلىسى

abai.kz