«قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى ەلباسىنىڭ بيىلعى جولداۋىندا «الداعى 10-15 جىلدا عىلىمي قامتىمدى ەكونوميكالىق بازيس جاساۋىمىز كەرەك، ونسىز ءبىز الەمنىڭ دامىعان ەلدەرى قاتارىنا قوسىلا المايمىز، مۇنى دامىعان عىلىم ارقىلى شەشۋگە بولادى» دەپ كورسەتىلگەن. عىلىمي قامتىمدى ەكونوميكا قۇرۋ – ەڭ الدىمەن قازاقستان عىلىمىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ. جولداۋدا عىلىمي قامتىمدى سالالار – ەلەكترونيكا، لازەرلىك تەحنيكا، كوممۋنيكاتسيالىق جانە مەديتسينالىق جابدىقتار جاساۋ، گەولوگيالىق بارلاۋ سالاسى بويىنشا الەمدىك نارىققا شىعۋ، اۆتوموبيل جانە اۆياقۇراستىرۋ، تەپلوۆوز، جولاۋشىلار جانە جۇك ۆاگوندارى ءوندىرىسى، ءموبيلدى، مۋلتيمەديالىق، نانو جانە عارىشتىق تەحنولوگيالار، روبوت تەحنيكاسى، گەندىك ينجەنەريا سالالارىن، بولاشاقتىڭ ەنەرگياسىن ىزدەۋ مەن اشۋ، اگروونەركاسىپ كەشەنىن يننوۆاتسيالىق باعىتقا ءتۇسىرۋ، «جاسىل» ەكونوميكاعا كوشۋ، اگرارلىق-يننوۆاتسيالىق كلاستەرلەر قۇرۋ ت.ب. دەپ ناقتى انىقتالعان. ەندى وسى مىندەتتەردى قالاي جۇزەگە اسىرامىز؟ وتاندىق عىلىم مۇنداي مىندەتتەردى شەشۋگە دايار ما؟
الدىمىزعا نەبىر اسپانداعان اسقاق مىندەتتەر قويعانىمىزبەن، ولاردىڭ بارلىعى دا قارا جەردىڭ بەتىندە ءجۇرىپ، ءومىر شىنايىلىعىمەن بەتپە-بەت كەلۋ ارقىلى شەشىلەرى اقيقات. سول سياقتى، قازاقستاندىق عىلىم دا وزدىگىنەن دامىمايدى، ونى دامىتاتىن زيالى قاۋىم وكىلدەرى، اتاپ ايتساق، نەگىزىنەن عالىمدار، ياعني، عىلىمي قىزمەتكەرلەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ (جوو) پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلىق قۇرامى بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، بۇگىنگى ءبىلىمدى ستۋدەنت – ەرتەڭگى عۇلاما عالىم. ال ەندى وسى قازاقستاندىق عىلىمدى دامىتادى دەيتىن عالىمدارىمىزدىڭ حال-احۋالى قانداي، ولارعا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارمەن اينالىسۋعا قاجەتتى جاعدايلار جاسالعان با؟ بۇل سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ ءۇشىن جۇيەلى تالداۋ جاساۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى، سەبەبى وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ وتىرعان پروبلەمالار وتە كوپ، تىپتەن، كەيبىر ماسەلەلەردىڭ شەشىمى تاۋەلسىزدىك العالى بەرى تابىلماي، ابدەن قوردالانعان. ەگەمەندى ەل بولعالى بەرى قانشاما ءبىلىم-عىلىم ءمينيسترى اۋىسقانىن حالقىمىز ساناۋدان جاڭىلىساتىن بولدى، ولاردىڭ ءبىلىم مەن عىلىمدى الەمدىك قالىپتارعا (ستاندارتتارعا) سايكەستەندىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزگەن رەفورمالارى بۇرىننان كەلە جاتقان ەسكى پروبلەمالارعا قوسىلىپ، جىعىلعانعا تيگەن جۇدىرىقتاي بولىپ وتىر.
قارىشتاپ دامىپ بارا جاتقان باتىس پەن شىعىستىڭ الىپ مەملەكەتتەرىنىڭ تاجىريبەسىنە قاراساق، ولار عىلىمعا كوڭىل ءبولۋ ارقىلى جان-جاقتى دامۋعا قول جەتكىزىپ وتىرعانىن بايقايمىز. مىسالى، اقش عىلىمدى دامىتۋعا جىل سايىن 400 ملرد دوللاردان استام قارجى جۇمسايدى، بۇل اقش ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ ء(ىجو) 2,7 % قۇرايدى. بۇكىل الەم بويىنشا عىلىمدى دامىتۋعا جۇمسالاتىن قارجىنىڭ 34 % اقش ۇلەسىندە بولسا، 26 % - ەۋروووداققا، 14 % - جاپونياعا تيەسىلى ەكەن. سوڭعى جىلدارى قىتاي مەن ءۇندىستان دا عىلىمعا ءىجو 2 %بولىگىنەن استام قارجى ءبولىپ، يننوۆاتسياعا باسا نازار اۋدارۋ ارقىلى دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلىپ وتىر. دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنۋ ءۇشىن قازاقستان الەمدىك ۇردىستەن قالماۋى ءتيىس. سوندىقتان، ەلباسىمىز جاڭا جولداۋىندا قازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ جوعارى تەحنولوگيالىق جاڭا سالالارىن قۇرۋ مەن عىلىمدى قارجىلاندىرۋدى ءىجو 3 % كەم ەمەس دەڭگەيگە دەيىن ارتتىرۋ تالابىن قويىپ وتىر. ارينە، قارجىلىق قولداۋ قازاقستاندىق عالىمداردىڭ مۇمكىندىگىن كەڭەيتىپ، جاڭا ىزدەنىستەر جاساۋىنا، بەلسەندى شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋىنا يگى ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. ەندىگى ماسەلە وسى بولىنگەلى وتىرعان قىرۋار قارجىنى تالان-تاراجعا سالماي، ورىن-ورنىمەن جۇمساپ، عىلىمي ورتاداعى ءادىل باسەكەلەستىكتى دۇرىس جولعا قويۋ. ازىرگە بۇل كورسەتكىش سوڭعى بەس جىلدا 0,15-0,17 % ارالىعىندا تۇر، ياعني، قازاقستان عىلىمدى دامىتۋعا ءىجو كولەمىنەن كوزگە كورىنەر-كورىنبەس - 0,2% جەتپەيتىن قارجى بولەدى... بۇل وتە از كورسەتكىش، جەتكىلىكتى قارجىلىق قولداۋ بولماعان سوڭ، وتاندىق عىلىم سالاسى قالت-قۇلت ەتىپ، ولمەستىڭ كۇنىن كەشىپ وتىر. قازىر قازاقستاندىق عىلىم سالاسى ايانىشتى كۇيدە ەكەنىن بۇكىل قوعام بىلەدى. ەندى ءتول تەڭگەمىزدى قۇنسىزداندىرعان دەۆالۆاتسيادان كەيىن عىلىمنىڭ جاعدايى مۇلەم قيىندايتىن سياقتى. عالىمداردىڭ ايلىق جالاقىسى وتە تومەن، ولاردا «كولدەنەڭ پايدا» تاباتىن قوسىمشا تابىس كوزى دە جوق. وتكەندە ءماجىلىس دەپۋتاتى د. نازارباەۆا دا بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ، جوو وقىتۋشىلارى 80 مىڭ ايلىق جالاقىعا جۇمىس ىستەپ ءجۇر، دەمەك ولار «زاچەت»، ەمتيحان قابىلداۋدا كولدەنەڭ پايدا تابادى دەپ ايتىپ قالدى. حالىق قالاۋلىسى قازاقستاندىق جوو كرەديتتىك تەحنولوگياعا ءوتىپ كەتكەنىن، ستۋدەنتتەردىڭ ساباققا قاتىسۋى ەلەكتروندى جۋرنالعا تىركەلەتىنىن، «زاچەت» دەگەن ۇعىمنىڭ جويىلعانىنا ونشاقتى جىل بولعانىن، سەسسيا كەزىندە ستۋدەنت پەن وقىتۋشىنىڭ بەتپە-بەت كەزدەسۋى شەكتەلىپ، ستۋدەنتتەر ەمتيحاندى كومپيۋتەرلىك تەستىلەۋ نەمەسە قۇپيا كودتاۋ ارقىلى اراقاشىقتىقتان جازباشا تاپسىراتىنىن، ونى بالاما وقىتۋشى تەكسەرەتىنىن بىلمەيدى نەمەسە ەسىنەن شىعارىپ العان بولۋى كەرەك. قازىر جوو وقىتۋشىلار قاۋىمى ءبىر جالاقىعا قاراپ، «ايلىقتان ايلىققا دەيىن» امالداپ تىرشىلىك ەتۋگە بەيىمدەلگەن. عالىمدارعا ەشقانداي الەۋمەتتىك قولداۋ دا جاسالمايدى، تۇرعىن ۇيمەن قامتۋ، جەڭىلدىكتەر جاساۋ دەگەن اتىمەن جوق. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزۋ بازالارىنىڭ جاراقتاندىرىلۋى دا زامانعا ساي ەمەس. وسىنىڭ بارلىعى عىلىمي سالانى قوجىراتىپ، «عالىم» دەگەن اسقاق ۇعىمنىڭ قادىرىن كەتىرىپ، جاستاردىڭ عىلىممەن اينالىسۋعا دەگەن ىنتا-جىگەرىن جويۋدا. عىلىم جولىنا ينتەللەكتۋالدىق باسەكەلەستىك جولىمەن ەمەس، جوقتىڭ كۇنىنەن كەلۋشىلىك، نەمەسە، تامىر-تانىس ارقىلى گرانتقا قول جەتكىزىپ، عىلىمي اتاق-دارەجە الۋ ءۇشىن كەلۋ باسىم بولىپ بارادى. وكىنىشكە وراي، بۇل وتكىر شىندىق، قازىر قازاقستاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ PhD دوكتورانتۋرالارىندا وقىپ جۇرگەن دوكتورانتتاردىڭ كوپشىلىگى عىلىمنان الشاق جاندار، وندايلاردا «عالىم بولام، عىلىمي ىزدەنىسىممەن ەلىمنىڭ دامۋىنا پايدالى ۇلەس قوسام!» دەگەن وي مەن ارمان جوق. اي سايىن دوكتورانتۋرانىڭ ستيپەندياسىن الىپ، وعان قوسىمشا تاعى ءبىر جەرگە جۇمىسقا تۇرىپ، «دوكتورانت» رەتىندە گرانت ەسەبىنەن شەت ەلدەردە «تەگىن تاعىلىمدامادان» ءوتىپ، بوستان بوس تايراڭداعاندارىنا ءماز. شەتەلدىك يمپاكت-فاكتورلى باسىلىمداردا عىلىمي ماقالا شىعارۋ تالابىن ورىنداي الماي، PhD-دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىن قورعاۋعا جەتە الماي كەتىپ جاتقان دوكتورانتسىماقتار قانشاما. قور بولعان مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ قارجىسى... ال، قورعالىپ جاتقان PhD-دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردىڭ كوبىسىنىڭ ساپاسى مەن دەڭگەيى بۇرىنعى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالارعا دا جەتپەيدى. ءوستىپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الداپ جۇرە بەرسەك، وتاندىق عىلىم قالاي دامىماق؟ ال، قۋىس كەۋدە PhD-دوكتوردىڭ ءور كوكىرەكتىگى نان پىسىرەرلىكتەي. مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز ەمەس، بۇرىن دا، قازىر دە نەبىر ديسسەرتاتسيالاردىڭ تالقىلاۋىندا رەتسەنزەنت بولعاندىقتان سالىستىرىپ، كورىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز.

2010 جىلى 11 ناۋرىزىندا قازاقستان بولونيا پروتسەسىنە قوسىلىپ، «ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ۇلى حارتياسىنا» قول قويىپ، تمد ەلدەرىنىڭ ىشىنەن ءبىرىنشى بولىپ ەۋروپالىق ءۇش دەڭگەيلى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ءوتتى (باكالاۆريات-ماگيستراتۋرا-دوكتورانتۋرا). وسىعان بايلانىستى، 2011 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ كەڭەستىك داۋىردەن مۇراعا قالعان ءتۇرلى عىلىمي ماماندىقتار بويىنشا كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعاۋ ارقىلى عىلىمي دارەجە بەرۋ جۇيەسى جويىلدى. ەكى دەڭگەيلى عىلىمي دارەجە بەرۋ جۇيەسىن ءبىر عانا PhD-دوكتورانتۋرا الماستىردى. «وزىمىزدەگى ءداستۇرلىنىڭ ءبارى جامان، شەتەلدەن ەنگەن جاڭاشانىڭ ءبارى تاماشا» دەگەن، سانامىزعا قاساڭ بولىپ قاتقان سىڭارجاق تۇسىنىك بويىنشا PhD-دوكتورانتۋرا وتاندىق عالىمدى جارىلقايدى دەپ ەدىك، سول ءۇمىتىمىز اقتالدى ما؟ قازىرگى كەزدە وتاندىق عالىمدار مەن عىلىمي باسىلىمداردىڭ باسىم بولىگى كانديداتتىق-دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعاۋدىڭ توقتاتىلىپ، ولاردىڭ ورنىنا PhD-دوكتورانتۋرا ەندىرىلۋى قازاقستاندىق عىلىمدى توقىراۋعا ۇشىراتتى دەگەن پىكىردە. بۇرىن عىلىمي دارەجە الۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيالىق زەرتتەۋدىڭ ناتيجەلەرىن وتاندىق عىلىمي باسىلىمداردا كەڭىنەن جاريالاۋ قاجەت دەگەن تالاپ قويىلاتىن، بۇل ءوز كەزەگىندە عىلىمي ماقالالاردىڭ كوپتەپ جازىلۋىن ىنتالاندىرىپ، قازاقستانداعى ءتۇرلى عىلىمي سالالارداعى باسىلىمداردىڭ دامۋىنا يگى ىقپال ەتەتىن. قازىر ول جوق، PhD-دوكتورانتۋرادا وقيتىن دوكتورانتتار از، سايكەسىنشە، ولاردىڭ جازاتىن عىلىمي ماقالالارى دا از. عىلىمي ماقالالاردىڭ كولەمى ازايعان سوڭ، كوپتەگەن عىلىمي باسىلىمدار اقىلى ماقالا جاريالاۋ قۇنىن قىمباتتاتۋعا ءماجبۇر بولۋدا، كەيبىرى نومەرلەرىن قاجەتتى ماتەريالمەن تولتىرا الماي، ەكى ايدا ءبىر نومەر، نەمەسە توقساندا ءبىر، جارتى جىلدا ءبىر نومەر شىعارۋعا كوشكەن. قازىر قر بعم ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى قاداعالاۋ كوميتەتىنىڭ ۇسىناتىن عىلىمي باسىلىمدارىنىڭ ءتىزىمى دە ەداۋىر قىسقارىپ قالعان.
قازاقستانداعى كانديداتتىق-دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعاۋدىڭ توقتاتىلۋى كورشى قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا جاقسى بولدى. قازاقستاننان قانشاما ديسسەرتانت بىشكەككە بارىپ ديسسەرتاتسيا قورعاپ جاتىر. ءار ديسسەرتانت كەمىندە 10-15 مىڭ اقش دوللارى كولەمىندە قىرعىز ەكونوميكاسىن دامىتۋعا ۇلەس قوسارى ءسوزسىز (ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا بايلانىستى تۋىندايتىن ءتۇرلى شىعىنداردى وتەۋ ارقىلى). رەسەيگە بارىپ ديسسەرتاتسيا قورعاۋشىلار دا جەتەرلىك. ال قازاقستان ەكونوميكاسى مەن عىلىمى كەرىسىنشە، قولدا بارىنان ايىرىلىپ، تام-تۇمداپ جوعالتىپ جاتىر. سوندىقتان دا، قازاقستاندىق عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن عىلىمي ىزدەنىستەرگە ىنتالاندىرۋدىڭ بالاما جولدارىن قاراستىرۋىمىز قاجەت. بۇل جەردە ماسەلە تەك قانا ماتەريالدىق نەمەسە اقشالاي قۇندىلىقتارعا تىرەلىپ تۇرعان جوق. عىلىم دامۋىن الەۋمەتتىك مارتەبەگە قول جەتكىزۋگە دەگەن تالپىنىس ارقىلى دا قوسىمشا ىنتالاندىرۋعا بولادى. مىسالى، جوعارى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا 5-10 جىلدىق ناعىز عىلىمي-پەداگوگيكالىق ەڭبەك ءوتىلى بار شتاتتىق قىزمەتكەرەلەرگە قايتادان كانديداتتىق جانە دوكتورلىق عىلىمي دارەجەلەر بەرۋدى جولعا قويىپ، عىلىمي دامۋدا قازاقستاندىق بالاما جول جاسالسا (باتىستىق جانە وتاندىق عىلىمي جۇيە پارالەل جۇرەتىندەي). بۇل ءوز كەزەگىندە، توقىراپ بارا جاتقان عىلىمي سالاعا قايتادان قان جۇگىرتىپ، ونىڭ دامۋىنا قوسىمشا مۇمكىندىكتەر تۋعىزارى ءسوزسىز. تەك قانا PhD-دوكتورانتۋراعا قاراپ اۋزىمىزدى اشىپ وتىرساق، قازاقستاندىق عىلىمنىڭ كوسەگەسى كوگەرە قويماس. بىراق مىنا ءبىر ماسەلەنى ەرەكشە ەسكەرۋىمىز قاجەت – كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردى قورعاۋعا شەن-شەكپەندىلەردى جولاتپاۋدى قاتاڭ قاداعالاۋىمىز قاجەت. بۇرىنعى عىلىمي جۇيەنىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، بەدەلىن تۇسىرگەن ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ جاپپاي «عىلىمي دارەجە العىشتىعى» ەكەنىن ۇمىتپايىق. بۇل ءوزى كەزىندە ەلباسىنان باستاپ، قاتارداعى ءاربىر قازاقستاندىققا دەيىن ءمالىم بولعان ايانىشتى جاعداي بولاتىن.
وتاندىق عىلىمعا پايدا اكەلەدى دەپ جوسپارلاعانىمەن، ءىس جۇزىندە ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن شىعىن اكەلىپ جاتقان جاڭالىقتىڭ ءبىرى – شەتەلدىك يمپاكت-فاكتورلى باسىلىمدارعا ماقالا جاريالاۋ تۋرالى تالاپ. بۇل تالاپ PhD-دوكتورانتۋراعا عانا ەمەس، بۇرىنعى جۇيەدەن كانديداتتىق جانە دوكتورلىق عىلىمي دارەجەلەرىن العانىمەن، دوتسەنت نەمەسە پروفەسسور عىلىمي اتاقتارىن الىپ ۇلگەرمەگەندەرگە دە قويىلادى. ال، يمپاكت-فاكتورلى باسىلىمعا ماقالا جاريالاۋ قازاقستاندىق عالىم ءۇشىن قيامەت-قايىممەن تەڭدەي، ماشاقاتى مەن شىعىنى كوپ شارۋا. الدىمەن، يمپاكت-فاكتور دەگەن نە ەكەنىن اشىپ الايىق. يمپاكت-فاكتور عىلىمي جۋرنالدىڭ ماڭىزدىلىعىن ساپامەن ەمەس، سانمەن انىقتايتىن كورسەتكىش، 1960 جىلدارى اقش پەنسيلۆانيا شتاتىنىڭ فيلادەلفيا قالاسىندا يۋدجين گارفيلد دەگەن كاسىپكەر Eugene Garfield Associates Inc. كومپانياسىنىڭ جانىنان عىلىمي اقپارات ينستيتۋتىن (Institute for Scientific Information, ISI) قۇرادى. بۇل كوممەرتسيالىق ۇيىم عىلىمي باسىلىمداردىڭ بيبليوگرافيالىق مالىمەتتەر بازاسىن، سىلتەمەلەر جاسالۋ جيىلىگى سياقتى ستاتيستيكالىق زەرتتەۋ جاساۋمەن اينالىسادى. زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن اقش كىتاپحانالارىنا ساتىپ، قانداي باسىلىمدارعا جازىلۋعا بولاتىنى تۋرالى اقىلى كەڭەستەر بەرەدى. 1961 جىلدان باستاپ Science Citation Index (SCI) سىلتەمە جاساۋ يندەكسىن شىعارادى، باستاپقىدا بۇل يندەكس 600 تاقاۋ عىلىمي جۋرنالدى قامتىسا، 2010 جىلى بۇل كورسەتكىش ءتۇرلى ەلدەردەگى 16 مىڭ جۋرنالعا جەتكەن. 1992 جىلى عىلىمي اقپارات ينستيتۋتىن Thomson Scientific & Healthcare كورپوراتسياسى ساتىپ الىپ، بىرىككەن ۇيىم Thomson ISI دەپ اتالادى. ال، 2006 جىلدان باستاپ Thomson Reuters دەگەن اتقا يە. باسىلىمنىڭ يمپاكت-فاكتورىن انىقتاۋ سوڭعى ءۇش جىلدى عانا قامتيدى، ودان بۇرىنعى جاريالانعان عىلىمي ماڭىزى زور ماقالالارى بار باسىلىمدار ەسەپكە الىنبايدى. يمپاكت-فاكتورلى باسىلىمدارعا ماقالالاردى ىرىكتەۋ ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلادى، كەيدە ەكى جىلعا دەيىن قاراستىرىلۋى مۇمكىن. بيىل Thomson Reuters بازاسىندا بار باسىلىم كەلەسى جىلى ودان شىعىپ قالۋى دا ابدەن مۇمكىن. ولاي بولسا، Thomson Reutersكە جاتاتىن باسىلىمعا بيىل بەرگەن عىلىمي ماقالاڭىز كەلەسى جىلى «جاي عانا» شەتەلدىك باسىلىمدا شىعىپ جاتسا تاڭدانباڭىز.
بۇدان بولەك، الەۋەتى 18 ملرد. اقش دولللارىنا تەڭ، 2000 استام جۋرنالعا يەلىك ەتەتىن Elsevier باسپاگەر كورپوراتسياسى قۇرعان«Scopus» بيبليوگرافيالىق جانە رەفەراتيۆتىك مالىمەتتەر بازاسى بار. Elsevier كورپوراتسياسى نەگىزىنەن ءوزىنىڭ يەلىگىندەگى جۋرنالداردىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىن ارتتىرۋ ارقىلى پايدا تابۋ ماقساتىندا وسىناۋ قۇيتۇرقى ءارى سانعا نەگىزدەلگەن جۇيەنى ويلاپ تاۋىپ، عىلىمي ىزدەنىستەردى «باعالايتىن» دەڭگەيگە كوتەرىلگەن. سونىمەن قاتار، 2005 جىلى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيزيك عالىمى حورحە حيرش ويلاپ تاپقان h-يندەكس، نەمەسە حيرش يندەكسى دەگەن بار. بۇل دا سول، عىلىمي ماقالالار سانى مەن ولارعا جاسالعان سىلتەمەلەردى ساناۋ ارقىلى عىلىمي ۇيىمنىڭ، عالىمدار توبى مەن جەكەلەگەن عالىمنىڭ رەيتينگىن انىقتاۋ. سوڭعى كەزدەرى كەيبىر عالىمسىماقتار ءوزارا كەلىسىپ، ءبىر-بىرىنە ءجيى سىلتەمە جاساپ، h-يندەكسى بويىنشا ءبىر-ءبىرىنىڭ رەيتينگتەرىن ارتتىرۋدىڭ ايلا امالدارىن تاپقانى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. شەتەلدىك تاجىريبەنىڭ ءبارى بىردەي جاقسى ەمەس...
يمپاكت-فاكتورلى باسىلىمدارعا ماقالا جاريالاۋ وتە قىمبات، باسپاعا قابىلداۋ تۋرالى قاراستىرۋ كەزەڭىندە رەتسەنزەنتتەردىڭ قالاماقىسىن اۆتور تولەيدى. رەتسەنزەنتتەر تەرىس پىكىر بىلدىرسە، ماقالا جاريالانبايدى. مۇنداي جاعدايدا تولەنگەن اقشا قايتارىلمايدى، سەبەبى، شەتەلدىك رەتسەنزەنتتەر وڭ نەمەسە تەرىس پىكىر بەرگەنىنە قاراماستان ەڭبەكاقىسىن الۋى ءتيىس. شەتەلگە ماقالا دايارلايمىن دەپ قازاقستاندىق اۆتورلار ونى شەت تىلىنە اۋدارادى، بۇل ءۇشىن كوبىنەسە كاسىبي اۋدارماشىلاردىڭ قىزمەتىنە جۇگىنەدى. اۋدارماشىلار بولسا ءبىر بەتتى اعىلشىن تىلىنە اۋدارعانى ءۇشىن كەمى 2500-3000 تەڭگە الادى، ءبىر ماقالانى اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋ وتىز مىڭ تەڭگەگە جۋىقتاپ قالادى. نەمىس، فرانتسۋز، يسپان ت.ب. تىلدەرگە اۋدارۋ بۇدان دا قىمباتىراق. يمپاكت-فاكتورعا جاريالاۋعا تولەنەتىن اقشا 500-1000 ەۆرو ارالىعىندا. بۇل اقشانىڭ ءبارىن قازاقستاندىق عالىمدار وزدەرىنىڭ قالتاسىنان تولەۋگە ءماجبۇر، ونسىز دا «شىقپا جانىم، شىقپا» دەپ زورعا جۇرگەن عالىمدارىمىز اۋپىرىمدەپ، ول اقشانى ءۇش-ءتورت ادام بولىپ قوسىلىپ تولەپ ءجۇر. يمپاكت-فاكتورلى باسىلىمداردىڭ تەگىندەرى دە بار كورىنەدى، بىراق ولارعا سەنىم از، باسىلاتىن ماتەريالدى قاراستىرۋ مەرزىمدەرى دە تىم ۇزاق. ونداي باسىلىمدارعا بەرگەن ماقالا جارىققا شىققانشا ءتوزىمىڭ تاۋسىلىپ، دوكتورانتۋرانىڭ مەرزىمى دە اياقتالىپ، ىشىندەگى ماتەريال دا ەسكىرىپ قالادى. تۇپتەپ كەلگەندە، تاعى دا سول، يمپاكت-فاكتوردىڭ جىرىمەن جۇرگەن قازاقستاندىق عالىمدار ابدەن شىعىندانىپ، شەتەلدىك باسىلىمدارعا «جەم» بولادى، ال، وتاندىق ەكونوميكا مەن عىلىم ءوزىنىڭ اۋزىنان تالاي قارجىنى شەتەلگە جىرىپ بەرەدى. «يمپاكت-فاكتور» دەگەن «قۇدىرەتتىڭ» وسىنداي ءتيىمسىز تۇستارى كوپ.
نەگىزى، يمپاكت-فاكتوردىڭ تيىمسىزدىگىن ايتىپ، وعان قارسى شىعۋشىلار وتە كوپ. بۇل تۋرالى 2012 جىلى جەلتوقساندا اقش عالىمدارى سان-فرانتسيسكودا بىرىككەن مالىمدەمە جاساپ، عىلىمي زەرتتەۋلەردى باعالاۋ جونىندەگى دەكلاراتسيا جاريالادى (San Francisco Declaration on Research Assessment — DORA)
http://www.agroxxi.ru/zhurnal-agroxxi/fakty-mnenija-kommentarii/indeks-citiruemosti-ne-mozhet-byt-reshayuschim-pri-ocenke-nauchnyh-rabot.html
دەكلاراتسيا جاريالانعان ساتتە ونى الەمنىڭ ءتۇرلى ەلدەرىنىڭ 87 عىلىمي ۇيىمى مويىنداپ، 400 استام الەمگە ايگىلى عالىم قول قويعان. قازىر بۇل دەكلاراتسيانى قولداۋشىلاردىڭ سانى الدەقايدا كوپ – 447 ۇيىم مەن 10419 عالىم /http://am.ascb.org/dora/. بۇل دەكلاراتسياعا قول قويۋشىلاردىڭ ءبىرى، «EMBO Journal» رەداكتورى بەرند پۋلۆەرەر مىناداي مىسال كەلتىرەدى: «Nature» دەگەن جۋرنالداعى گەنوم ماسەلەسى تۋرالى ءبىر عانا ماقالاعا 10 000 رەت سىلتەمە جاسالۋىنان «Nature» جۋرنالى ەكى جىل قاتارىنان جوعارى يمپاكت-فاكتور كوەفيتسەنتىن العان. بۇل سىلتەمەلەردىڭ عىلىميلىعى دا كۇماندى. ال ول جۋرنالداعى باسقا ماقالالار ايتارلىقتاي سۇرانىسقا يە بولماعان. سوندا، ءبىر ماقالانىڭ ارقاسىندا يمپاكت-فاكتورعا يە بولعان جۋرنالدا جارىق كورگەن باسقا دا عىلىمي ماڭىزى جوق ماقالالار كەرەمەت باعالانباق پا؟» ياعني، شەتەلدىك عالىمداردىڭ كورسەتۋىنشە، يمپاكت-فاكتور ساپادان گورى سانعا كوبىرەك ءمان بەرەتىن الدامشى كورسەتكىش، ول عىلىمنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەا لمايدى.
فيزيولوگيا جانە مەديتسينا بويىنشا نوبەل سيلىعىن العان امەريكاندىق بيولوگ رەندي شەكمان The Guardian گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ءوزىنىڭ «ەليتالىق» جۋرنالدارعا ماقالا بەرۋدەن باس تارتاتىن ايتقان. ونىڭ ايتۋىنشا «...مەن جانە مەنىڭ ارىپتەستەرىم Nature, Cell جانە Science سياقتى «اتاقتى» جۋرنالداردا عىلىمي ماقالا جاريالاۋ ارقىلى كاسىبي بەدەل مەن ماراپاتقا قول جەتكىزەمىز. بىراق بۇل - جۋرنالداردىڭ رەپۋتاتسياسى مەن بەدەلى دەگەن ءسوز ەمەس، ناعىز وقىمىستىلاردىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسى. مۇنداي جۋرنالداردىڭ اتىن شىعاراتىن ناعىز عىلىمي ماقالالار وتە از، ال، تۇككە تۇرعىسىز ماتەريالدار ولاردىڭ بەتتەرىندە كوپتەپ كەزدەسەدى» دەگەن ەكەن /http://www.pravda.ru/science/useful/24-12-2013/1186002-shekman-0/.
2013 جىلى رەسەيلىك عالىمدار دا يمپاكت-فاكتورعا جاپپاي قارسى شىعا باستادى http://agnc.ru/index.php?id=4374&t=2. 2013 جىلعى 30 ساۋىردە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانىنداعى عىلىم جانە ءبىلىم جونىندەگى رەسەيلىك كەڭەستە عىلىمي زەرتتەۋلەردى باعالاۋدا يمپاكت-فاكتور ءتيىمسىز ەكەندىگى ايتىلىپ، بۇل پىكىر ءبىراۋىزدان قولداۋ تاپتى. رەسەي عالىمدارى شەتەلدىك باسىلىمدارعا جالتاقتاماي، رەسەيلىك عىلىمدى رەسەيلىك باسىلىمداردا كەڭىنەن تالقىلاۋ ارقىلى دامىتۋعا باسىمدىق بەرۋدى ۇسىندى، كەرەك بولسا بەلدى رەسەيلىك عىلىمي باسىلىمداردى يمپاكت-فاكتوردىڭ تىزىمىنە جاپپاي ەندىرۋدى قولعا الۋ قاجەت دەپ اتاپ كورسەتكەن. وسى القالىق باسقوسۋدا عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ بىلىكتىلىگى مەن ماڭىزدىلىعىن تەكسەرۋ قاجەت بولسا، رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەردەن ارنايى اۋديتورلىق ۇيىم قۇرىپ، عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ ساپاسىنتاۋەلسىز ساراپتاۋدى جولعا قويۋ قاجەت دەپ شەشىپتى.

قازاقستان عىلىمىن دامىتامىز دەسەك، بىزگە دە وسىنداي بالاما جولداردى قاراستىرعانىمىز ءجون. تەك قانا يمپاكت-فاكتورعا قازاقستاندىق عىلىمنىڭ باعىن بايلاپ قويۋعا بولمايدى. مىسالى، يمپاكت-فاكتورعا ماقالا شىعارۋدى مىندەتتەگەلى بەرى قازاقستاندا دوتسەنت جانە پروفەسسور عىلىمي اتاعىن الۋشىلاردىڭ سانى كۇرت كەمىپ كەتكەن. بۇرىن عىلىمي اتاق بەرۋدە جوعارى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا دوتسەنت ءۇشىن 5 جىل ەڭبەك ءوتىلى، پروفەسسور ءۇشىن 10 جىل ەڭبەك ءوتىلى بولۋى، وقۋ قۇرالى مەن وقۋ-ادىستەمەلىك ماقالالارى بولۋى مىندەتتى سانالاتىن. بۇل قويىلعان تالاپتىڭ ارتىق نە كەم جەرى جوق. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ دوتسەنتى نەمەسە پروفەسسورى بولۋ ءۇشىن بۇدان ارتىق نە تالاپ كەرەك؟ ەندى كەلىپ، مۇنىڭ ۇستىنە 2-3 يمپاكت-فاكتورلى ماقالا جاريالاۋ كەرەك دەگەن مىندەت قوسىلىپ وتىر. ونسىز دا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وتىمەن كىرىپ، سۋىمەن شىعاتىن، ايلىعى شايلىعىنا ازەر جەتەتىن وقىتۋشىلار قاۋىمى ءۇشىن بۇل تالاپ ايتارلىقتاي اۋىرتپالىق تۋعىزىپ وتىر. وقىتۋشىنىڭ ءبارى بىردەي الەمدىك دەڭگەيدە تانىلاتىنداي عىلىمي جاڭالىق اشا بەرسە، قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى كەرەمەت بولىپ، الەمدىك عىلىم ورداسىنا اينالىپ كەتپەي مە؟ وندا «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى شەتەلدەردە قازاقستاندىق جاستاردى وقىتىپ نە كەرەك، بيۋدجەت قارجىسىن وتاندىق ۋنيۆەرلەرگە قۇيا سالمايمىز با؟ ەلباسىمىز دامۋدىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسىن جاسايمىز دەپ جار سالسا، شەنەۋنىكتەرىمىز شەتەلدىڭ جۇرگەن جولىمەن جۇرەمىز دەپ داۋرىعۋمەن كەلەدى. نەگە ءبىز كورپەمىزگە قاراي كوسىلىپ، وزىندىك دامۋ جولىمىزبەن جۇرمەيمىز؟ بىرەۋدىڭ ىستەگەنىن قايتالاپ، ايتقانىن ىستەيتىن، وزىندىك ويى مەن ءىسى جوق ەل قالاي «ماڭگىلىك ەل» بولماق؟ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن سۇرايتىنىمىز وسى ءبىر بۇيرەكتەن سيراق شىعاراتىن قيسىنسىز اۋىر مىندەتتى مۇلدەم الىپ تاستاسا ەكەن.
قازاقستاندىق عىلىمنىڭ اياعىنا تۇساۋ بولىپ وتىرعان پروبلەمالاردىڭ كەلەسى بىرەۋى – بيۋروكراتيا. قازاقستانداعى قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا شەن-شەكپەندىلەردىڭ باسسىزدىعى مەن قاعازباستىلىقتىڭ جاپپاي بەلەڭ الۋى ەلىمىزدىڭ دامۋىن تەجەپ، جەمقورلىقتىڭ نەشە-ءتۇرىن تۋىنداتىپ وتىر. سول سياقتى،ءبىلىم-عىلىم سالاسىنداعى «شولاق بەلسەندىلەر» مەن «قاعازقۇمارلىق» دەرتى دە ءبىلىم بەرۋدى قوجىراتىپ،وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىن داعدارىسقا ۇرىندىردى. مىسالى، مەن قىزمەت ەتەتىن ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 2011-2012 وقۋ جىلى كوكتەمدە، 2012-2013وقۋ جىلىندا كۇزدە، ياعني، ءبىر جىلدا ەكى رەت مەملەكەتتىك اتتەستاتسيادان ءوتتى، 2013-2014وقۋ جىلى كۇزدە حالىقارالىق اككرەدەتاتسيادان، قر بعم ءبىلىم بەرۋ جەتىستىكتەرىن سىرتتاي باعالاۋدان (ۆوۋد), ال 2014 جىلدىڭ باسىندا ۇلتتىق اككرەدەتاتسيادان ءوتتى. مايدىڭ ۇستىنە ماي جاققانداي بولعان ۇزدىكسىز تەكسەرۋلەر وقىتۋشىنى دا، ستۋدەنتتى دە ابدەن مەزى ەتىپ ءبىتتى. مۇنداي تەكسەرۋلەر اسىرەسە، پروفەسسورلىق-وقىتۋشىلىق قۇرام ءۇشىن توزاقتىڭ ازاپ وتىنداي، سەبەبى، تەكسەرۋشىلەردىڭ تالابىن ورىنداۋ ءۇشىن ءاربىر كافەدرانىڭ مۇشەلەرى قۇجاتتار جاساۋ، تەست تاپسىرمالارىن قۇراستىرۋ، ءتۇرلى قاعاز تولتىرۋدان كوز اشپاي كەتەدى. كەيبىر كافەدرالارداعى شكافتارعا جينالعان قاعاز پاپكەلەردىڭ سانى جۇزگە تارتا، ارقايسىنىڭ كولەمى توپان كىرپىشتەي، 200-300 بەتتەن تۇرادى. بۇل قازاقستاندىق كەز-كەلگەن جوعارى وقۋ ورنىنا ءتان كورىنىس. قازاقستاننىڭ ءبىلىم-عىلىم سالاسىنداعى قاعازباستىلىقتىڭ قۇنى دا تىم قىمبات - ميللياردتاعان تەڭگەنىڭ كەڭسە تاۋارلارىنان باستاپ، سانى كوپ نەشە-ءتۇرلى شىعىندار. جىل سايىن توننالاعان قاعاز ماكۋلاتۋراعا اينالىپ، قارجى-قاراجات ءتيىمسىز جۇمسالۋدا. كرەديتتىك تەحنولوگيا مەن ەلەكتروندى قۇجات اينالىسىن، ينترانەت جەلىسىن ىسكە قوسۋ قاعازباستىلىقتان ارىلتاتىن بولادى دەگەن ءۇمىت اقتالمادى. تاڭقالارلىق ءجايت: ەلەكتروندى وقۋ تەحنولوگيالارى مەن كومپيۋتەرلىك-ۇيىمداستىرۋشىلىق تەحنيكا دامىعان سايىن قاعازباستىلىق ازايماق تۇگىل، بۇرىنعىدان بىرنەشە ەسە كوبەيىپ كەتتى. اقىلعا سيمايتىن، قاجەتسىز قاعاز تولتىرۋ تولاستار ەمەس. ءبىر عانا ء«پاننىڭ وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەنىن» الىپ قارايىق (پواك نەمەسە ۋمكد). ىشىندە نە جوق دەيسىز: ءپاننىڭ تيپتىك باعدارلاماسى، سيللابۋسى، سەمينار سۇراقتارى، ەمتيحان سۇراقتارى، ستۋدەنتتىڭ وزىندىك جۇمىس تاقىرىپتارى، تەست تاپسىرمالارى، ادەبيەتتەرى، ءدارىس ءماتىنى، وقۋ-ادىستەمەلىك كارتاسى ت.ب. كولەمى كەمىندە 300 بەت.وسىنداي پواك وقىتىلاتىن ءاربىر ءپان بويىنشا جىل سايىن جاسالادى.جىل سايىن تۇبەگەيلى وزگەرىپ جاتقان عىلىم سالاسى قازاقستان تۇرماق، بۇكىل الەمدە كەمدە كەم. سايكەسىنشە، وقىتىلاتىن پاندەردىڭ دە مازمۇنى قاتتى وزگەرىپ جاتقان جوق، كوپتەگەن پاندەر تەوريالىق سيپاتتا، ىرگەلى ءبىلىم بەرۋگە باعىتتالعان. ۋاقىت پەن قاعازدى ۇنەمدەۋ ءۇشىن تەوريالىق پاندەردىڭ پواك جوق دەگەندە ءتورت-بەس جىلدا ءبىر رەت، قولدانبالىق باعىتتاعىلارىن ەكى-ءۇش جىلدا ءبىر رەت جاساپ قويۋعا ابدەن بولادى. ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىپ، وقۋ-ادىستەمەلىك جانە تاجىريبەلىك جۇمىس جۇرىزۋدەن بولەك،وقىتۋشىلاردىڭ اتقاراتىن عىلىمي، ينديكاتيۆتىك، كۇنتىزبەلىك-جوسپارلىق، ەسەپتىك، تاربيەلىك، كەزەكشىلىك، قوعامدىق، يميدجدىك ت.ب. تولىپ جاتقان جۇمىستارى جەتىپ ارتىلادى.

بۇعان قوسا، قازاقستاندىق جوو ەۋروپالىق ءبىلىم بەرۋ ستاندارتتارىنا وتكەنىمەن، تاربيە جۇمىسىن بۇرىنعى كەڭەستىك ءادىس-تاسىلدەرمەن جۇرگىزۋدى جالعاستىرىپ كەلەدى. شەتەلدەردە ستۋدەنتتەرگە تولىققاندى ازامات رەتىندە، كاملەتكە تولعان، وزىنە-ءوزى جاۋاپ بەرە الاتىن جەكە تۇلعا رەتىندە قارايدى. ءتالىم-تاربيەگە مەكتەپ جاسىنا دەيىن جانە مەكتەپ قابىرعاسىندا باسىمدىق بەرىلسە، جوو ستۋدەنتىنە كاسىبي ءبىلىم، تۇلعالىق قاسيەتتەر قالىپتاستىرۋ مەن ازاماتتىق ۇستىنداردى دامىتۋعا ءمان بەرىلەدى. شەتەلدىك تاجىريبەدە ستۋدەنتتەردىڭ ءتالىم-تاربيەسىمەن اينالىساتىن ارنايى پەداگوگ-پسيحولوگ ماماندار – تيۋتورلار قاۋىمى بار. ولار ءبىلىم بەرۋمەن ەمەس، تەك قانا تاربيەلىك، ەتيكالىق-ەستەتيكالىق، پاتريوتتىق، ازاماتتىق ءتالىم-تاربيە بەرۋمەن عانا كاسىبي اينالىسادى. باتىستىق پروفەسسور-وقىتۋشىلار بولسا، ستۋدەنتتەرگە ساپالى ءبىلىم بەرۋمەن جانە وزدەرىن كاسىبي جەتىلدىرۋ ماقساتىندا عىلىمي زەرتتەۋلەر جاسايدى، ولاردىڭ جىلدىق وقۋ جۇكتەلىمدەرى دە ءبىزدىڭ پروفەسسورلارعا قاراعاندا ەكى ەسە از، ال ونىڭ ەسەسىنە بىزگە قاراعاندا كەمىندە 3-4 ەسە كوپ جالاقى الادى. ياعني، اركىم ءوزىنىڭ ءىسىن اتقارىپ، ساپالى جۇمىس ىستەۋگە تولىق مۇمكىندىكتەر جاسالعان، سونىڭ ارقاسىندا ولاردا ءبىلىم دە، عىلىم دا قارىشتاپ دامۋ ۇستىندە.
ال قازاق ەلىنىڭ جوو تاربيە ءىسى باسقارمالارى شەكتەن تىس بەلسەندىلىك تانىتىپ، ستۋدەنتتەر قاۋىمىنا كەرى اسەر ەتىپ جۇرگەندەرىن سەزبەي كەلەدى. ولار قازىرگى زاماننىڭ تالابى باسقا ەكەنىن، جاستاردىڭ دۇنيەتانىمى مەن تالعامى وزگەرگەنىن كوپە-كورنەۋ ەسكەرمەيدى، ەسكىشە بۇرا تارتۋدىڭ ناتيجەسىز ەكەنىن بىلە تۇرا، شولاق بەلسەندىلىككە قۇمار. بۇل سالادا دا قاعازباستىلىق قاپتاپ كەتكەن، ونىڭ بارلىعى وقىتۋشىنىڭ موينىنا كۋراتورلىق جانە ەدۆايزەرلىك جۇمىس بولىپ قوسىمشا ىلىنەدى. قىسقاسى، وقۋ جانە تاربيە جۇمىسى قوسىلعاندا، پروفەسسور-وقىتۋشىلاردىڭ قاجەتسىز قاعاز تولتىرۋى ودان سايىن ارتا تۇسەدى. وسىلايشا، وي ەڭبەگىمەن، عىلىممەن اينالىساتىن ادامنىڭ قاجەتسىز قاعاز جازۋدان باس كوتەرە المايتىن قيىن جاعداي قالىپتاسىپ وتىر. جوو ەڭبەك ەتەتىن زيالى قاۋىمنىڭ قاعازبەن الىسۋعا كەتكەن اسىل ۋاقىتىن بىلاي قويعاندا، قاعاز-قالام ماتەريالدار مەن ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋ، ەلەكتروندى قۇرال-جابدىقتاردىڭ امورتيزاتسيالىق شىعىنىن ازايتۋ مەن داليعان بيۋروكراتيالىق اپپاراتتى قىسقارتۋ ارقىلى قىرۋار قارجى ۇنەمدەۋگە بولادى عوي؟ ۇنەمدەلەتىن قارجى-قاراجاتتى: ناقتى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىنا;ستۋدەنتتەر ءۇشىن جوو اقىلى وقۋدىڭ باعاسىن تومەندەتۋگە; ميىن اشىتىپ، ماڭداي تەرىن توگىپ جۇرگەن وقىتۋشىلاردىڭ جالاقىسىن كوتەرۋگە; ءبىلىم بەرۋ ساپاسىن ارتتىرۋعا باعىتتاساق ەلىمىز ءۇشىن قانداي كەرەمەت بولار ەدى.
ايتا بەرسەك، وتاندىق ءبىلىم-عىلىم سالاسىنداعى ورىن الىپ وتىرعان كەلەڭسىزدىكتەر تولىپ جاتىر. سوڭعى كەزدەرى قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا باس سۇققان ادامنىڭ كوزىنە بىردەن تۇسەتىن نارسە – كىرە بەرىستە قالشيىپ تۇراتىن كۇزەتشىلەر مەن تۋرنيكەتتەر. ال عيماراتتاردىڭ سىرتى ادام بويىنان بيىك تەمىر دۋالدارمەن اينالدىرا قورشالعان. بەينە ءبىر، ازاماتتىق وقۋ ورنى ەمەس، ەرەكشە كۇزەتىلەتىن رەجيمدىك وبەكتىلەر – تۇرمە، ىشكى ىستەر نەمەسە قورعانىس، قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنىڭ عيماراتى سياقتى اسەر الارىڭىز ءسوزسىز. بۇعان شەتەلدەردەن قوناققا كەلەتىن عالىمدار دا ۇنەمى تاڭدانىستارىن جاسىرا الماي جاتادى. بۇرىن كىرەبەرىستە كىلت بەرىپ، قوڭىراۋ سوعاتىن ۆاحتەرلار عانا تۇراتىن ەدى. سوندا بۇل عيماراتتار بۇرىن ەشبىر «جاۋ» الماي، قالاي اشىق-شاشىق، ەمىن-ەركىن تۇرعان دەپ تە ەرىكسىز ويعا قالاسىڭ... بۇل ازداي، وقىتۋشىلاردىڭ بارىنە ەلەكتروندى ID-كارتا بەرىلىپ، ولاردىڭ عيمارتقا كىرىپ-شىققانىن «اڭدۋ» جولعا قويىلىپ، مۇنىمەن اينالىسۋ ءۇشىن ءاربىر جوو ارنايى باسقارما قۇرىلعان. قازاقستاندىق جوو بۇرىن ولارسىز دا «قاداعالاۋشى-تەكسەرۋشى-باقىلاۋشى-نۇسقاۋ بەرۋشى-ۇيلەستىرۋشى-كەڭەس بەرۋشى» سياقتى كوپ ساندى اكىمشىلىك باسقارمالار جەتىپ ارتىلاتىن. قانشاما قارجى-قاراجات وسىنداي يتپەن-مىسىقتاي «اڭدىسۋعا» جۇمسالۋدا. ەرتەدەن كەشكە دەيىن ءبىر عيماراتتا وتىرۋعا پروفەسسور-وقىتۋشىلارعا ەشبىر جاعداي دا جاسالماعان، 20-30 ادامنان تۇراتىن كافەدرا تۇتاسىمەن اياداي ءبىر بولمەگە تىعىلادى. وقىتۋشىلار قاۋىمى وقۋ عيماراتىنا كىرىپ الىپ، ومالىپ وتىرسا، شىعارماشىلىق ىزدەنىس جاساپ، عىلىممەن اينالىسۋ ءۇشىن كىتاپحانالارعا قاي كەزدە بارماقشى؟ ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرمەگەن وقىتۋشى ەرتەڭ ستۋدەنتتەرگە ساپالى ءدارىستى قايتىپ وقيدى؟ باق-پەن ءوزارا بايلانىستى، حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى، جۇمىس بەرۋشىلەرمەن كەزدەسۋدى ت.ب. جۇمىستاردى قايتىپ جۇزەگە اسىرماقشى؟ جازعان عىلىمي ەڭبەكتەرىن ءتۇرلى باسىلىمداردىڭ رەداكتسيالارى مەن باسپاحانالارعا تاپسىرۋعا قالاي بارماق؟ ال، باسشىلىق بولسا: «وقىتۋشىلار عىلىممەن اينالىسپايدى» دەپ كىنالايدى. ەشقانداي بوس ۋاقىتى مەن جاعدايى جوق بولسا، وقىتۋشىلار قاي كەزدە عىلىممەن اينالىسپاق؟
جانە ءبىر وزەكتى ماسەلە – ەلىمىزدە عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستىڭ بولماۋى. ناقتى جۇمىس ىستەپ تۇرعان ءوندىرىس ورىندارى كەمدە كەم، شيرەك عاسىر بويى شەتەلگە شيكىزات ساتقانىمىزعا ءماز بولىپ وتىرمىز. ۇدەمەلى وندىرىستىك-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىنىڭ العاشقى بەسجىلدىعى بيىل اياقتالادى، ال ناتيجەسى كوزگە كورىنبەيدى... ەلباسىمىز دا مينيسترلەر مەن اكىمدەردى كوپ سىناپ، ونىڭ ناتيجەسى ماردىمسىز ەكەنىن تالاي ايتتى. تەحنيكالىق عىلىمي جاڭالىقتار وندىرىسكە ەندىرىلمەسە، قوعامدىق عىلىمداردىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن شەنەۋنىكتەر قاپەرىنە الماسا، ەلەپ-ەسكەرىپ، جۇزەگە اسىرۋعا تالپىنباسا نە بولعانى؟ وندا بىزگە عىلىم نە كەرەك؟ وسىلاي جالعاسا بەرسە، عىلىمعا جۇمسالعان قارجى-قاراجاتتىڭ وتەۋى قالاي قايتپاق؟ قازاقستاندا مارگينالداردىڭ بەسىنشى توبىنداعى ءبىلىمى مەن كاسىبي بىلىكتىلىگى بويىنشا ءدۇبارا بولىپ، ارالىق جاعدايدا قالعاندار جەتىپ ارتىلادى.
قازاقستاننىڭ ءبىلىم-عىلىم سالاسىنىڭ تاعى ءبىر كەمشىلىگى – قازىر جوعارى ءبىلىمدى مامان ەكەنىن راستايتىن ديپلومى بار قانشاما قازاقستاندىق ازامات ءوزىنىڭ العان ءبىلىمىن مۇلدەم قاجەت ەتپەيتىن سالالاردا ەڭبەك ەتىپ، جان باعۋدا. ونىڭ ۇستىنە، جىل سايىن وتاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىن مىڭداعان ستۋدەنت تامامداعانىمەن، ولاردىڭ دا باسىم بولىگى ءوزى وقىعان كاسىپتى يگەرۋگە ەمەس، ناسىبىنە بۇيىرعان جۇمىستى ىستەۋگە ءماجبۇر. وسى جەردەن كاسىپتىك تۇرعىداعى مارگينالدار تۋىندايدى. نە ءبىلىمدى وقىعان ەمەس، نە بىلىكتى مامان ەمەس، تاعى ءبىر ءدۇبارا، الەۋمەتتىك ديلەتانت توپ قوعامعا توپ ەتىپ قوسىلادى. «ديپلوممەن اۋىلعا» دەپ اۋىلداعى ازىن-اۋلاق جۇمىس ورىندارىنا جاس مامانداردى تارتامىز دەپ ۇرانداپ جاتقاندا، اۋىل ادامدارى كەرىسىنشە، «ديپلومسىز – قالاعا!» دەگەن ۇرانمەن جۇمىس ىزدەپ، ساعىم قۋىپ قالاعا قاراي شۇبىرۋدا. قالاداعى جاعداي دا جەتىسىپ تۇرعان جوق. كاسىبي مارگيناليزم قازاقستاندىق قوعامنىڭ وتكىر شىندىعى بولىپ تابىلادى.
جالپى، وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ وتىرعان پروبلەمالاردى سانامالاي بەرسەك، ءبىر ماقالا ەمەس، ءبىر جۋرنالدىڭ كولەمى جەتپەسى انىق. ماسەلە وسىنداي كەمشىلىكتەردى تەز ارادا تۇزەپ، ەلباسىمىز مەجەلەپ وتىرعان عىلىمي اۋقىمى كەڭ ەكونوميكا قۇرۋعا ءبارىمىز بەل شەشىپ اتسالىسۋىمىز قاجەت. وتاندىق جوعارى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ دامۋىن تەجەپ، تۇساۋلانعان اتتاي ادىمىن اشىرماي وتىرعان ارامتاماق اكىمشىلىك قۇرىلىمداردىڭ سانىن قىسقارتىپ، عىلىم سالاسىن سىڭارجاقتىلىقتان، شولاق بەلسەندىلەردىڭ بيۋروكراتياسىنان، شەكتەن تىس قاعازباستىلىقتان ارىلتپاساق، ەلىمىزدە عىلىم-ءبىلىم دامىمايدى. عىلىمدى شىنداپ دامىتامىز دەسەك، الدىمەن بۇل سالاعا كەدەرگى جاساپ وتىرعان پروبلەمالاردى شەشۋىمىز كەرەك.

مۇساتاەۆ سەيىلبەك

ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ

ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

Abai.kz