الدىمەن ءسوزدى بي-اعاڭنىڭ قيىن تاعدىرىنان باستايىق. قولدا بار قۇجاتتارعا سۇيەنسەك، ول بىلايشا ءوربيدى. 1937 جىلى قازان ايىندا بەيىمبەت ءمايليندى نكۆد ورگاندارى «ۇلتشىل كونتررەۆوليۋتسيونەر» دەگەن جالامەن تۇتقىنعا الادى. قازاقستان كپ (ب) الماتى قالالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى مايلين بەيىمبەت جارماعانبەتۇلىن «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتاپ، پارتيادان شىعارادى. ونىڭ №1559793 پارتيا بيلەتىنىڭ كۇشى جويىلادى.
سوندا بي-اعاڭا تاعىلعان ايىپتىڭ سىيقى مىناۋ: «1934 جىلدان بەرى قازاق­ستانداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق، ۇلتشىل-بۋرجۋازيالىق، تەرروريستىك كوتەرىلىستەردىڭ، ديۆەرسيالىق-جاۋىزدىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى، تروتسكيستىك، تەرروريستىك ۇيىممەن بىرگە قارۋلى كوتەرىلىسپەن سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، قازاقستاندى كەڭەس وداعىنان ءبولىپ الىپ، جاپونيانىڭ باسشىلىعىمەن قازاق بۋرجۋازيالىق مەملەكەتىن قۇرماقشى بولعان، وسى ماقساتپەن ۇيىمعا جاس جازۋشىلاردى ۇگىتتەپ، ادەبيەت سالاسىندا دا قىلمىسپەن اينالىستى. استىرتىن جينالىستارعا قاتىسىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىعۋ جوسپارلارىن قۇردى. ودان باسقا 1918 جىلى كونتررەۆوليۋتسيالىق «الاشوردا» ۇيىمىنا مۇشە بولىپ، قىزىل ارمياعا قارسى شىققان».

ارىسى ەدىڭ الاشتىڭ

الدىمەن ءسوزدى بي-اعاڭنىڭ قيىن تاعدىرىنان باستايىق. قولدا بار قۇجاتتارعا سۇيەنسەك، ول بىلايشا ءوربيدى. 1937 جىلى قازان ايىندا بەيىمبەت ءمايليندى نكۆد ورگاندارى «ۇلتشىل كونتر­رەۆوليۋتسيونەر» دەگەن جالامەن تۇتقىنعا الادى. قازاقستان كپ (ب) الماتى قالالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسى ­مايلين بەيىمبەت جارماعانبەتۇلىن «حالىق جاۋى» دەپ ايىپتاپ، پارتيادان شىعارادى. ونىڭ №1559793 پارتيا بيلەتىنىڭ كۇشى جويىلادى.
سوندا بي-اعاڭا تاعىلعان ايىپتىڭ سىيقى مىناۋ: «1934 جىلدان بەرى قازاق­ستانداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق، ۇلتشىل-بۋرجۋازيالىق، تەرروريستىك كوتەرىلىستەردىڭ، ديۆەرسيالىق-جاۋىزدىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى، تروتسكيستىك، تەرروريستىك ۇيىممەن بىرگە قارۋلى كوتەرىلىسپەن سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، قازاقستاندى كەڭەس وداعىنان ءبولىپ الىپ، جاپونيانىڭ باسشىلىعىمەن قازاق بۋرجۋازيالىق مەملەكەتىن قۇرماقشى بولعان، وسى ماقساتپەن ۇيىمعا جاس جازۋشىلاردى ۇگىتتەپ، ادەبيەت سالاسىندا دا قىلمىسپەن اينالىستى. استىرتىن جينالىستارعا قاتىسىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىعۋ جوسپارلارىن قۇردى. ودان باسقا 1918 جىلى كونتررەۆوليۋتسيالىق «الاشوردا» ۇيىمىنا مۇشە بولىپ، قىزىل ارمياعا قارسى شىققان».
مىنە، وسىنداي «ايىپ» نەگىزىندە كسرو جو­عارعى سوتىنىڭ كوشپەلى ­كوللەگياسى رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 319 جا­نە 320-باپتارىنا ساي اتۋ جازاسىنا كە­­سەدى. جا­نە «ۇكىم سوڭعى زاڭ بويىنشا دە­رەۋ ورىندالۋعا ءتيىس» دەپ شەگەلەپ قويادى. «كگب» ەرەكشە مۇراعات. 71020 تەرگەۋ ءىسى. I توم. 28 حاتتامادان كوشىرمە. ­22.10.1937 ج. كسرو جوعارعى سوتىنىڭ قۇرامىندا 6 ادامى بار اسكەري كوللەگياسى ۇكىمىنىڭ حاتتاماسى، 26.02.1938 ج.).
قازىرگى تۇسىنىكپەن زەر سالساق، ادام بالاسى سەنبەيتىن ساندىراقتار نەگىزىندە قولىنا قارۋ الىپ، كوتەرىلىسكە قاتىسپاق تۇگىل جينالىستىڭ تورىنەن دە قاشقاقتاپ جۇرەتىن بي-اعاڭ سول كەزدەگى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇربانى بولىپ جۇرە بەردى. وسى ارادا بي-اعاڭ تۋرالى عابيت مۇسىرەپوۆ جازعان مىنا ءبىر جولداردى كەلتىرە كەتۋدىڭ ارتىقتىعى بولماس:
«كەيىن ءبىلدىم، بەيىمبەت جينالىسقا دا پرەزيديۋم سايلانىپ بولعان سوڭ كىرەدى ەكەن. ونداعىسى جينالىستى باسقارۋعا سايلانىپ كالام با دەپ قورقادى. بىردەڭەگە باستىق بولۋعا جولاماۋ بەيىمبەتتىڭ ەرەكشە مىنەزى ەدى. وزگەمىز وندايدان قاشىپ كورگەن ەمەسپىز» («بي-اعا»، «جازۋشى» باسپاسى. 1991 ج.).
بىراق باسشىلىق قىزمەت بي-اعاڭدى ونىڭ قارسىلىعىنا قاراماي ىزدەپ تاباتىن. قولعا العان ءىستى دوڭگەلەتىپ اكەتەتىن جازۋشى-جۋرناليست ءمايليننىڭ بەدەلى تىم جوعارى بولاتىن. قالام ۇستاعان جاستار دا، اۋىلدان ارىز ايتىپ كەلگەن اعايىن دا ءمايليندى جاعالايتىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز بي-اعاندى «اۋىل» گازەتىنىڭ العاشقى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى، ونىڭ جاۋ­اپ­تى حاتشىسى بولدى دەپ كەلدىك. رەسمي قۇجاتتار بويىنشا دا سولاي. ال ناقتىلى زەرتتەۋلەر وسى «اۋىلدىڭ» بارلىق جۇگىن كوتەرگەن سول بي-اعانىڭ ءوزى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر.
راسىندا دا، كەيدە «بي-اعاڭ «اۋىلدا» قان­داي قىزمەت اتقاردى؟» دەگەن ساۋال تۋىن­دايدى. سەبەبى بىرەۋ ول رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەدى، ەندى ءبىرى اۋەلى حاتشى، ودان كەيىن ورىنباسار بولدى دەيدى. بۇل جەردە ول رەداكتور بولدى دەگەندى دە ەستەن شىعارا المايمىز. ء«بىز ءبىر ادامنىڭ دەرەگىنە قۇلاي سەنگىمىز كەلەدى، – دەپ جازادى بەلگىلى بەيىمبەتتانۋشى عالىم-جۋرناليست توقتار بەيىسقۇلوۆ اعامىز. – ول – ءابدىراحمان مۇستافين. 1911 جىلدان بەيىمبەتتى بىلەتىن ءابدىراحمان ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىندە ونىمەن بىرگە وقىعان. كەيىن بەيىمبەت ونى گازەت ىسىنە تارتىپ، قامقورلىق جاسايدى. ءا.مۇستافين، ءسويتىپ، ۇلكەن جۋرناليست بولىپ شىعادى. سوندىقتان ونىڭ «بەيىمبەت العاشقى كەزدە «اۋىلدىڭ» حاتشىسى، كەيىن رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەدى» دەپ ءتۇيىپ، نىق ايتقانىنا شۇبە كەلتىرە المايمىز».
ال بي-اعاڭنىڭ زامانداستارى جازعان ەستەلىكتەرگە جانە سول توقتار اعامىزدىڭ زەرتتەۋلەرىنە مۇقيات زەر سالساق اڭگىمەنى بىلايشا وربىتۋگە بولادى. العاشىندا بەيىمبەتتىڭ حاتشىلىق قىزمەتىن اتقارعانىن نۇرشاتاي راحىمباەۆ تا قوستايدى. ول دا ب.مايلينمەن ارعىنباي مەدرەسەسىندە بىرگە وقىعان، قوستانايدىڭ قاسىنداعى اقسۋات مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ جۇرگەن ونى دا بەيىمبەت گازەتكە تارتقان. ەندەشە، وعان دا سەنۋىمىزگە ­بولادى.
ب.مايلين مۇندا رەداكتورلىقتى دا اتقاردى دەگەن پىكىر جانى بار تۇجىرىم دەي المايمىز. ءارتۇرلى دەرەكتەردى سالىس­تىرىپ كورسەك، ب.مايلين تۇسىندا گازەتتىڭ رەسمي رەداكتورى م.سەرالين، ودان كەيىن م.بەيسەنۇلى ەكەن. نەگە وندا بەيىمبەتكە رەداكتورلىقتى تەليدى؟ بىرىنشىدەن، م.سەرالين دە، م.بەيسەنۇلى دا وكرۋگتەگى جاۋاپتى پارتيا-كەڭەس جۇمىستارىنا ارالاسىپ، مويىن بۇرا المايتىن. ماسەلەن، م.سەرالين گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى جونە گۋبەرنيالىق جەر-سۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقار-دى. ارينە، بىرنەشە قىزمەتتى اتقارىپ جۇرگەن ادامنىڭ ۋاقىتى جەتىسپەيتىندىگى تۇسىنىكتى. ونىڭ رەداكتسيا جۇمىسىنا كوپ ارالاسۋعا مۇمكىنشىلىگى قايدان بولسىن. بار اۋىرتپالىق حاتشىعا نە رەداكتوردىڭ ورىنباسارىنا تۇسپەي مە؟ م.سەراليننىڭ گازەتتىڭ تەك كەلەسى سانىنىڭ شىعۋىنا نۇسقاۋ بەرۋگە عانا مۇرشاسى كەلگەن. گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ ىستەگەن م.بەيسەنۇلىنىڭ دا جاعدايى سول سەكىلدى ەمەس پە؟ ەكىنشى، بەيىمبەتتەي اتپال جۋرناليسكە ارتىلعان ەرەكشە سەنىمدى ەسكەرۋىمىز كەرەك. جان-جاقتى دايىندىعى كۇشتى، قالامگەرلىگى مىقتى ونىڭ ەشكىمدى ۇياتقا قالدىرمايتىندىعى سول سەنىمدى ۇيالاتادى. ۇشىنشىدەن، بەيىمبەتتىڭ گازەت ىسىنە شەبەرلىگىن ايتۋىمىز كەرەك. ماكەت جاساۋ، ماتەريالداردى، سۋرەتتەردى ورنالاستىرۋ، حات-حابارلاردى رەداكتسيالاۋ، تاعى باسقا قانداي جۇمىس بولسا دا تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ، تىڭعىلىقتى ورىنداپ، ساپالى ەتىپ شىعارۋ – شەبەر زەرگەرلەرشە قۇلپىرتاتىن ونىڭ ماشىقتى ءىسى. تورتىنشىدەن، ونىڭ ەرىنبەيتىن ەڭبەكقور، جالىقپايتىن جان ەكەندىگى. ونىڭ بوس ۋاقىتى بولمايتىن، نە ىستەسە دە كەلىستىرە ىستەپ، رەداكتسيا جۇمىسىنا بۇكىل جان جۇرەگىمەن، وي-تۇيسىگىمەن بەرىلە زور ەڭبەك ءسىڭىردى. كوپ ۇزاماي سوعان باعاسىن دا الدى. «اۋىلدىڭ» 1924 جىلعى 1-قىركۇيەكتەگى سانىندا گازەتتىڭ شىعۋىنا ءبىر جىل تولۋىنا وراي رەداكتورى م.بەيسەنۇلىنىڭ «اۋىلدىڭ» جۇرەگى ءھام جۇلىنى (بەيىمبەت مايلينۇلى) دەگەن ماقالاسىندا «ۇزاق كۇنگە دامىل جوق، ويىن-كۇلكىدەن تىس، جاتسا-تۇرسا ويلايتىنى «اۋىل». ەرتەڭگى ساعات التىدان تۇرىپ، باسقارمادا ءتۇرتىنىپ وتىرعانى. جالعىز بەيىمبەت گازەت ءىسىنىڭ ءبارىن اتقارادى ءھام ۇلگەرەدى. ەملەدەن تۇلدىرى جوق، ەكى ءسوزدىڭ باسىن قوسا المايتىن جۇمىسكەرلەردىڭ قاتەسىن تۇزەيمىن دەپ، ماقالاسىنا ءوڭ بەرەمىن دەپ الەكتەنەدى. بەيىمبەتتە رەنجىپ، قاباق شىتۋ جوق. «اۋىل» گازەتى ماقتاۋ الىپ وتىرسا ول: بەيىمبەتتىڭ ارقاسىندا» دەپ ايتۋى دا سوندىقتان عوي. وسى سوزگە مۇقيات نازار قويىپ كورسەڭىز، كوپ نارسەنى اڭعارا الاسىز. بۇل – زور باعا، ۇلكەن ءىلتيپات. گازەتتىڭ ءبىر جىلدىعى توي بولىپ وتكەن. ونى باسقارىپ، وتكىزگەن دە بەيىمبەت. بۇل تويعا گازەتتىڭ جەرگىلىكتى تىلشىلەرى، انشىلەر، كۇيشىلەر، گۋبەرنيانىڭ بارلىق باسشى قىزمەتكەرلەرى، بولىستىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنىڭ توراعالارى قاتىسقان. قانداي وي تۇيەمىز وسى جەردە. ب.مايلين رەسمي رەداكتور بولماسا دا گازەتتىڭ بارلىق دەرلىك جۇمىسىن تىكەلەي ءوزى كوتەرىپ، شىن مانىندە سونىڭ قىزمەتىن اتقاردى. وعان وسى گازەتتە شىعارۋشى بولىپ ىستەگەن ءا.ءمۇستافيننىڭ «شىندىعىندا رەداكتور بەيىمبەت ەدى دە، گازەت ەكەۋىمىزدىڭ قولىمىزدان وتەتىن» («ۇمىتىلماس جىلدار»، «قازاق ادەبيەتى»،18.06.65 ج.) دەگەنى دە ايعاق. ەگەر ب.ءمايليندى رەداكتور دەپ تانىسا، بۇل دا ونىڭ مارتەبەسىن بيىكتەتە تۇسەدى. رەداكتورلار ۇزاق ۋاقىتقا الىس ­كەتسە، «ۋاقىتشا رەداكتور ب.مايلين» دەپ قول قويىپ وتىرعانى جانە بار.
ءبىز بۇل ارادا قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى – بەيىمبەت ءمايليننىڭ شىعارماشىلىعىنا، ونىڭ دۇنيەتانىمى مەن قوعامدىق قىزمەتىنە جان-جاقتى توقتالۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعان جوقپىز. بي-اعاڭ – ۇلى تۇلعا، تاماشا تالانت. ول دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اقيقات. ناقاقتان جالا جابىلىپ، اتىلعان اعامىز تەك 1957 جىلى عانا اقتالدى. قولداعى قۇجاتتا بىلاي دەلىنگەن: «مايلين بەيىمبەت جارماعانبەتۇلىنىڭ تەرگەۋ ءىسىن قايتا قاراپ، بۇرىن-سوڭدى سوتقا بەلگىسىز كۋا بولارلىق جاعدايلار انىقتالىپ، ايىپ نەگىزسىز تاعىلعان، قىلمىستى ءىسى جوق دەپ تابىلىپ، وعان قاتىستى ءىس دوعارىلىپ، اقتالدى» (كسرو جوعارعى سوتىنىڭ 4-ن-02821/ 57 انىقتاماسى. كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسى. 16-ءساۋىر. 1957 ج.).
بۇگىندەر «اۋىلىڭ» («قوستاناي تاڭى») امان، بي-اعا. ونىڭ تىنىسى كەڭەيىپ، اقپاراتتىق كەڭىستىكتە ءوز ورنىن تاپقان بەدەلدى باسىلىمداردىڭ ءبىرى.
جاقىندا باس رەداكتور جانۇزاق ­ايازبەكوۆ باستاعان رەداكتسيا ۇجىمى وبلىس، اۋدان قالالارىندا «قوستاناي تاڭىنىڭ» كۇندەرىن وتكىزدى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، بي-اعاڭ تۋعان تاران اۋدانىنا ات باسىن بۇردىق. اۋداندىق مادەنيەت ۇيىنە جينالعان حالىقتىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە بەيىمبەت مايلين ەسىمىن اسقان قۇرمەتپەن ەسكە الىپ، اۋدان اتىن سول ءبىرتۋار ءوز جەرلەستەرى اتىنا بەرۋدى ۇسىندى. بۇل ماسەلەنىڭ بي-اعاڭنىڭ ءجۇز جىلدىق تويى تۇسىندا دا كوتەرىلگەنىن بىلەمىز، سول توي ەرەكشە توي ەدى، جۇرتتىڭ جادىندا قالىپتى. كەزدەسۋگە كەلگەن تورعايباي ءۋاليۇلى، ءسارىنجىپ دايىروۆ، مارات اعىباەۆ جانە باسقالارى «كەلەر جولعى جۇزدەسۋ تاران ەمەس، مايلين اۋدانىندا ءوتسىن» دەگەن تىلەكتەرىن ايتتى.

جۇرەك نەگە سىزدادى؟

ەندى، مىنە، اراعا جەتى جىل سالىپ، سول بي-اعاڭ اۋىلىنا سا­پار شەككەلى تۇرمىز. اۋدان اكىمى عاۋەز نۇر­مۇ­حامبەتوۆپەن الدىن الا حابار­لاس­قاندا:
– جالشىعا قازىر جول جوق. پلوتينانى سۋ باسىپ كەتتى، كەيىن حابارلاسارسىز، – دەگەن.
عاۋەز تورسانۇلىنىڭ بي-اعاڭ اۋىلىن سول بي-اعاڭشا «جالشى» دەپ اتاعانىنا ءىشىمىز جىلىپ قالعان. تاريحتان بەلگىلى، كەشەگى ۇجىمداستىرۋ كەزىندە الماتىدان ادەيى كەلىپ، بي-اعاڭ تۋعان اۋىلىندا «جالشى» ۇجىمشارىن قۇرىپ كەتكەن بولاتىن. كەيىن بۇل تۋرالى «ون بەس ءۇي» اتتى ايگىلى اڭگىمەسىندە دە ادەمىلەپ جازعانى بار.
ەندى، مىنە، سول جالشىدا تۇرمىز. اۋدان اكىمى عاۋەز ىنىمىزبەن بولعان اڭگىمەدە:
– جالشىنى دا سوڭعى كەزدەرگى قيىن­شىلىقتار اينالىپ وتكەن جوق. اۋىلداعى اعايىنعا قيىن بولىپ تۇر عوي، – دەگەن دە قويعان.
قاسىمىزعا اۋدان اكىمى اپپاراتى ىشكى ساياسات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى باقىتجامال ءابدىراحمانوۆا قارىنداسىمىزدى الىپ، اقتوبەگە تارتىپ كەتتىك. اۋدان ورتالىعىنان بار بولعانى 15 شاقىرىم جەردەگى اۋىل. وزەننەن بوگەت ارقىلى وتەدى. سۋ قايتىپتى. كولىكتەر قاتىناپ جاتىر. ال 100 جىلدىق توي قارساڭىندا سالىنعان كوپىر ىستەن شىققان.
اۋىل جۇدەۋ. كەشە عانا سالىنعان ەڭسەلى ۇيلەردىڭ ون شاقتىسى بوس قالعان. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ەسىك-ەدەنىن الدەكىمدەر الىپ تا كەتىپتى. اۋىلداعى بالا سانى ەسكە­رىلمەي توي داقپىرتىمەن سالىنعان ءزاۋلىم مەكتەپتە التى-اق بالا وقيدى. مەكتەپتىڭ اياداي عانا ءبىر بولمەسىندە كوزدەرى مولدىرەپ وتىرعان وسى ءۇش ۇل، ءۇش قىزعا اقزادا نۇرسەيىتوۆا اپالارى ساباق بەرەدى.
– بۇل بالالاردىڭ بىرەۋى دايىندىق سىنىبىندا، ۇشەۋى ءبىرىنشى سىنىپتا، ەكەۋى ەكىنشى سىنىپتا وقيدى، – دەيدى ارقالىق پەداگوگيكا ۋچيليششەسىن بىتىرگەن قارىنداسىمىز اقزادا. – اۋىلىمىزدا 34 وتباسى تۇرادى. ەرەسەك بالالار اۋدان ورتالىعىندا، كورشى پوسەلكەلەردە وقيدى، – دەيدى ول. بۇل باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءوزى بىلتىر عانا اشىلعان. ءزاۋلىم مەكتەپتىڭ ءبىر بولمەسىنە كىتاپحانا ورنالاسقان. جىبەك جانعاسقينانى كىتاپ الۋشىلار ۇيىنەن تاۋىپ الىپ، كىتاپحانانى اشتىرادى. شاماسى، كىتاپ سۇراپ، مازالاۋشىلار دا كوپ بولماسا كەرەك، بۇل مادەنيەت وشاعىنىڭ ەسىگىنەن قاشان كورسەڭ دە قارا قۇلىپ تۇسپەيدى. اۋدان ورتالىعىنا ءتيىپ تۇرعان اۋىلعا پوشتا كەلمەيدى، سوندىقتان دا بولار گازەت-جۋرنال الاتىن بىردە-ءبىر وتباسى جوق.
– بي-اعاڭنىڭ شىعارعان «قوستاناي تاڭى» گازەتىنەن ەدىك، – دەيمىز شارباققا سۇيەنىپ، بەيتانىس ادامدارعا كوز تىككەن ەسىمجان توقباەۆ اقساقالعا.
– گازەت وقىماعالى قاشان، – دەيدى كەزىندە وسى اۋىلدا 38 جىل بويى جەر جىرتىپ، ەگىن سالعان ديقان اعا. – اۋىلدا جۇمىس جوق، مال ءبىتتى، بالالار جان-جاققا كەتتى. دۇكەن ىستەمەيدى، دارىگەرلىك پۋنكت جوق، تەلەفون بايلانىسى ۇزىلگەن. قايران بي-اعا، اۋىلىڭنىڭ بۇگىنگى ءتۇرى وسى.
بي-اعاڭنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي مۇندا مەشىت تە بوي كوتەرگەن ەدى. «ورازا-ناماز توقتىقتا» دەگەندەي، وعان ەشكىم باس سۇقپايدى. يمام ەكىباستان جوق. يماندىلىق ءۇيى جابىق. بەيىمبەتتىڭ قىزىنا دەپ سالىنعان ءۇي دە بوس تۇر. گۇلسىم اپامىز ءبىر جىل قىستاپ شىققان ەكەن. الماتىدا قايتىس بولعان سوڭ بۇل ءۇي دە يەسىز. ال مۇنداي يەسىز قالعان ۇيلەر مۇندا از ەمەس. ەگەر ءتيىستى ءبىر شەشىم قابىلدانباسا، ولاردىڭ توز-توز بولىپ، قولدى بولىپ، قاراڭ قالارى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
مەرەيتوي قارساڭىندا وسى اقتوبەدەگى تاماشا قۇرىلىستارعا سۇيسىنە وتىرىپ، بىلاي دەپ تە گازەتتە جازعان ەكەنبىز: «مىنا ۇيلەرگە كىرگەن ادامداردىڭ ماڭدايىنىڭ باعى بار ەكەن. ءاي، قايدام، ەندى ءبىر ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن اۋىل قانداي كۇيگە ەنەر ەكەن. وسىلاي جارقىراپ تۇرا بەرە مە، جوق الدە كۇل-قوقىستىڭ، تاۋداي بولىپ ۇيىلگەن كوڭنىڭ استىندا قالا ما؟ ۇياتتىڭ كوكەسى سوندا بولماسا جارار ەدى-اۋ».
تەككە قاۋىپتەنگەن ەكەنبىز. بي-اعاڭ اۋى­لىنان جۇرەگىمىز سىزداپ ورالدىق.

اقتوبە – كوپ توبەنىڭ ءبىرى ەمەس

كوسەمسىنۋدى، اقىل ايتۋدى قانىم سۇيمەيتىن كازاقپىن. بىراق بي-اعاڭ الدىندا ءتىرى جۇرگەن ارقايسىمىزدىڭ دا وزىندىك قارىزىمىز بار. ال مەنىڭ، بۇگىندە بي-اعاڭنىڭ رۋحاني ءىنىسىنىڭ پارىزىنىڭ ءبىرى – تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتقان، ناقاقتان جالا جابىلىپ، قۇربان بولعان، نەشە جىلدار بويى ايەلى مەن بالا-شاعاسى «حالىق جاۋىنىڭ» وتباسى رەتىندە قيامەت-زورلىق كورگەن وسى قاسىرەتتى تاعدىرعا جۇرتشىلىق نازارىن اۋدارۋ.
اقتوبەنى الاقانعا سالۋ ءۇشىن ءبىر شارا قولدانۋ كەرەك قوي. بي-اعاڭ توپىراقتا تۋعان. وسى ايەت جاعاسىندا كىندىك قانى تامىپ، ەلىنىڭ ايگىلىسى، حالقىنىڭ قادىرمەن قالامگەرى بولعان، ەسىمى التى الاشقا ارداقتى بي-اعا اۋىلى قاسيەتتى مەكەن بولۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن اقتوبە بويىنا قان جۇگىرتۋ پارىز. ال بۇل ءىستى كىم قولعا الادى؟ ماسەلە وسىندا.
ءيا، بي-اعاڭنىڭ اقتوبەسى قازاقتىڭ كوپ توبەسىنىڭ ءبىرى ەمەس قوي…

«اۋىل» گازەتى قاي جىلدان باستاپ شىقتى؟

بۇلايشا سۇراق قويۋمىز، بالكىم، كەشەگى «اۋىل»، بۇگىنگى «قوستاناي تاڭى» گازەتى وقىرماندارىنا توسىن كورىنەر. ويتكەنى 2000 جىلعا دەيىن كۇندەلىكتى گازەتتىڭ شەكەسىنە «گازەت 1923 جىلعى 1-قىركۇيەكتەن شىعا باستادى» دەپ جار سالىپ كەلدىك. ال ولاي بولسا، توسىن سۇراقتى كولدەنەڭ تارتۋعا نە سەبەپ بولىپ وتىر؟
كەڭەس وداعىنىڭ العاشقى جىلدارى قوستاناي ۋەزىندە شامامەن 150 مىڭ قازاق تۇردى دەگەن مالىمەت بار. وسىنشاما حالىققا كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن ناسيحاتتاۋ قاجەتتىگى تۋدى. سول ءۇشىن دە «ۇجىمدىق ناسيحاتشى، ۇجىمدىق ۇگىتشى جانە ۇجىمدىق ۇيىمداستىرۋشى» – گازەت اشۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلادى. بىراق بۇل ويدى جۇزەگە اسىرۋ سول كەزدەگى وسى وڭىردەگى ساياسي جانە ەكونوميكالىق احۋالعا بايلانىستى كەشىگە بەرەدى. سەبەبى قوستاناي ۋەزى چەليابى گۋبەرناتورلىعى مەن قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ اراسىندا تالاس-داۋلى ايماققا ۇشىرايدى. 1920 جىلى قوستاناي ۋەزى چەليابى گۋبەرناتورلىعىنان قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا كىرگەنىمەن بۇل ۇدەرىس 1922 جىلعا دەيىن سوزىلادى.
قوستاناي ۋەزى قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنا تولىق ەنگەننەن كەيىن قولعا الىنعان باستى شارالاردىڭ ءبىرى – قازاقشا گازەت شىعارۋ بولادى. بۇل جاۋاپتى جۇمىسقا جەرگىلىكتى حالىق تۇرمىسىن جاقسى بىلەتىن جانە بۇدان بۇرىن دا باسپاسوزدە جۇمىس ىستەپ، تاجىريبە جيناقتاعان قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي جۋرناليستەرىنىڭ ءبىرى مۇحامەدجان سەرالين شاقىرىلادى. «ايقاپ» سياقتى بەدەلدى جۋرنالدىڭ اتاسى ەندى وسى جاڭا گازەت شىعارۋ ءىسىن مىقتاپ قولعا الىپ، چەليابى قالاسىنداعى تاتار باسىلىمدارىن شىعارۋشى باسپاحانامەن بايلانىستى ورنىقتىرادى. وقىعان قازاق جاستارىن گازەت ىسىنە تارتادى. ءسويتىپ، 1922 جىلى 25-ماۋسىمدا «اۋىل» گازەتىنىڭ تۇڭعىش ءنومىرى چەليابى قالاسىندا باسىلىپ شىعادى. 1973 جىلى گازەتتىڭ العاشقى سانىنىڭ شىعۋىنا 50 جىل تولۋىنا وراي زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەندە وسىنداي مالىمەتتەردى كەزدەستىرگەنىمىز بار. الماتىدا ۇلتتىق كىتاپحانادا سول 1922 جىلى شىققان «اۋىل» گازەتىنىڭ ەكى سانى ساقتالعانىن كوزىمەن كورىپ قايتقان ارداگەر اعامىز، جۋرناليست ساكەن اسقاروۆ بولاتىن.
«اۋىل» گازەتىنىڭ العاشقى سانىندا «گازەت 1922 جىلى 25-يۋندە شىعا باس­تادى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلعان. ولاي بولسا، نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز «گازەت 1923 جىلعى 1-قىركۇيەكتەن شىعا باستادى» دەپ جازىپ ءجۇرمىز. ونىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. «گازەت 1922 جىلدان شىعا باستادى» دەپ ناقتىلاپ جازۋ ءۇشىن سول كەزدەگى ساياسات بويىنشا سول گازەتتىڭ ەڭ بولماسا ءۇش سانى ساقتالۋى كەرەك ەكەن. بىراق ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز – «اۋىلدىڭ» سول جىلى شىققان ەكى عانا سانى ساقتالىپتى. جانە گازەت ءوز وقىرماندارىنان شالعايدا باسىلۋىنا بايلانىستى سول 1922 جىلدىڭ وزىندە جابىلىپ قالادى. وسى سەبەپتەن قوستانايدىڭ وزىنەن باسپاحانا قۇرۋ مىندەتى قويىلادى. مۇحامەدجان سەراليننىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ورىنبور، قازان، ۋفا قالالارىنان شريفتەر جانە باسقا ءباسپاسوز جابدىقتارى جينالىپ، «اۋىل» 1923 جىلى 1-قىركۇيەكتە قايتا شىعادى. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ بۇگىنگى، ايتىپ جۇرگەنىمىز گازەتتىڭ قايتا شىققان كۇنى، شىندىعىندا ول العاش رەت 1922 جىلى 25-ماۋسىمدا دۇنيەگە كەلگەن باسىلىم. سوندىقتان تاريحي شىندىقتى قالپىنا كەلتىرىپ، قولىمىزداعى «قوستاناي تاڭىن» «1922 جىلدىڭ 25-ماۋسىمىنان شىعا باس­تادى» دەۋىمىز ورىندى.
مۇنىڭ ءوزى كەشەگى «اۋىل»، بۇگىنگى «قوستاناي تاڭىنىڭ» نەگىزىن قالاعان حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلدارى مۇحامەدجان سەرالين مەن بەيىمبەت مايلين ارۋاقتارى الدىنداعى ءبىر پارىزىمىزدىڭ وتەلگەنى بولار ەدى.
بي-اعاڭ، بەيىمبەت مايلين دە گازەتتە 1922 جىلدان جۇمىس ىستەي باس­تايدى. ويتكەنى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ب.ءمايليندى م.سەرالين ۇسىنىسىمەن «اۋىل» گازەتىنە جىبەرۋ جونىندە ۇيعارىمى بولعان. بەلدى بۋىپ، بىلەكتى سىبانىپ بىردەن ىسكە كىرىسىپ كەتكەن بي-اعاڭ رەداكتسيانىڭ ۇيىتقىسى، تىرەگى، سەنىمدى قىزمەتكەرى بولىپ الادى. بەيىمبەت گازەتتىڭ اتىن «اۋىل» دەپ اتايىق دەپ ۇسىنىس جاساعاندا، ونى م.سەرالين، رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەلەرى م.بەيسەنوۆ، ج.سۇلتانبەكوۆ، گۋبكومنىڭ حاتشىسى ۋ.ءزابىروۆ، ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ى.قارپىقوۆ، قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ف.ىسماعۇلوۆ قۇپ الىپ، ءبارى كەلىسەدى.
وسى بي-اعاڭدارمەن بىرگە كەيىن «اۋىل» گازەتىندە جۇمىس ىستەگەن ­جۋرناليست ءابدىراحمان مۇستافين بىلاي دەپ جازادى: «قوستانايدا «اۋىل» گازەتى شىقتى. بەيىمبەت العاشقى كەزدە «اۋىلدىڭ» سەك­­رەتارى، كەيىن رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ىستەدى.1922 جىلى مەن قوستانايدىڭ بۇرىنعى ەكى كلاستى ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى ءارى تاربيەشىسى بولدىم. «اۋىل» رەداكتسياسى بىزگە جاقىن ەدى، ارالاسىپ جۇردىك» («بي-اعا». كىتاپ. «جازۋشى» باسپاسى. 1991 ج. 252 بەت).
كورىپ وتىرسىز، ءابدىراحمان مۇستافين دە «اۋىلدىڭ»1922 جىلى شىققانىن، سول كەزدە وندا بي-اعاڭنىڭ جۇمىس ىستەگەنىن ايتىپ وتىر. كەيىننەن بي-اعاڭنىڭ شاقىرۋى بويىنشا سول «اۋىلعا» كەلىپ، ەڭبەك ەتكەن، ونىڭ بەلدى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى بولعان ابەكەڭنىڭ سوزىندە ەش كۇمان بولماسا كەرەك.
ءسويتىپ، ءبىز گازەتكە 2000 جىلدان باس­تاپ «قوستاناي تاڭى» «1922 جىلدىڭ 25-ماۋ­سىمىنان شىعادى» دەپ جازىپ، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىردىك.

پارىز

بەيىمبەت مايلين – ۇلى جازۋشى، كەمەل جۋرناليست، قايراتكەر تۇلعا. بۇعان ەشكىمنىڭ تالاسى بولا قويماس. ول كەشەگى قاندى قول ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى.
وسىنداي تۇلعاعا كورسەتىلەر قۇرمەتتىڭ ءبىرى – ونىڭ مۇراجايىن اشىپ، كول-كوسىر دۇنيەسىن ءبىر جەرگە توپتاستىرىپ، ونى تاربيە مەن ءتالىم جانە تاعزىم ورتالىعىنا اينالدىرۋ. بۇل رەتتە، بەلگىلى بەيىمبەتتانۋشى، عىلىم كانديداتى توقتار بەيىسقۇلوۆ كوپ شارۋا تىندىرعان ەدى. سول سىيلاس اعانىڭ وزىمە ەرتەرەكتە جازعان حاتىن وقىرماندارعا ۇسىنىپ وتىرمىن. حات جەكە ادامعا جازىلسا دا، كوتەرگەن ماسەلەسى كوپتىكى.
«قۇرمەتتى ءسالىم!
ءسوزدى «سالەمەتسىز بە، امان-ەسەنسىز بە؟» دەگەننەن باستايىن. كۇيلى-قۋاتتىسىز با؟ ءۇي-ءىشىڭىز، وتباسى، وشاق قاسىڭىزدىڭ جاي-كۇيى جاقسى ما؟
ەسىڭىزدە بار ما، جوق پا، ۇمىتىلىپ قالدى ما ەكەن، مەن بي-اعاڭنىڭ وتىز جىلدان استام ۋاقىت بويى جوعىن جوقتاپ، بارىن ءوشىرتىپ الماي جۇرگەن توقتار بەيىسقۇلوۆ. ەندى ەسىڭىزگە تۇسكەن شىعار. 1994 جىلى ب.ءمايليننىڭ 100 جىلدىعى وتكەندە قوستانايداعى، ونىڭ اۋىلى اقتوبەدەگى سالتاناتتارعا قاتىسقانمىن. سول جىلى ءسىز 1-قىركۇيەكتە شىققان «قوستاناي تاڭى» گازەتىن ماعان سالىپ جىبەرىپ ەدىڭىز. ول سانىندا م.سەرالين مەن ب.ءمايليننىڭ سۋرەتتەرى جانە شاعىن ماقالالار بەرىلىپتى. ءبىرىنشى بەتىنىڭ جوعارعى وڭ جاق بۇرىشىنا «قۇرمەتتى توكە! بي-اعاڭ ۇيىمداستىرعان گازەتتىڭ اتىنان سىزگە مىڭ دا ءبىر راحمەت. ىزگى تىلەكپەن گازەت رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى» دەپ جازىپ، قول قويعانسىز. مەرزىمى 11.01.1994 جىل. سول ءبىر تۇستا گازەتتەرىڭىزگە ب.مايلين تۋرالى جازعان ءبىراز ماتەريالدارىم باسىلعان ەدى. الگى گازەت مۇراعاتىمدا ساقتاۋلى.
وسى ىسپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەندە مۇراعاتتى، كىتاپحانالاردى كوپ اقتاردىم. تالاي شاڭ جۇتتىم، قىرۋار ۋاقىت جۇمسادىم. ناتيجەسى، شۇكىر، بار، جامان بولعان جوق دەپ ويلايمىن. «بەيىمبەت مايلين – پۋبليتسيست»، «قاناتتى كالامگەر»، «دارىن دارالىعى»، «بەيىمبەتتى اتقان كىم؟»، «قيلى زامان ازابى»، «بەيىمبەت مايلين جانە ۇلتتىق ونەر» اتتى كىتاپتارىمدى، «بياعا» ەستەلىكتەر جيناعىن قۇراستىرىپ شىعاردىم. «بەيىمبەت مايلين تاعىلىمى» دەگەن كىتاپتى قۇراستىرىپ، دايىنداپ ەدىم، ونى شىعارۋدىڭ ءساتى تۇسپەي ءجۇر. قارجىعا تىرەلەدى. جارىق كورگەن زەرتتەۋ ماقالالارىمنىڭ ءوزى ءبىر كىتاپ بولارلىق.
ىستەپ جاتقان ەندى ءبىر شارۋام – جازۋشىنىڭ جازعاندارىن، ماقالالارىنا دەيىن، مۇراعاتتاردان جيناپ تولىق ەتىپ شىعارۋ. گازەت، جۋرنالداردىڭ ساندارى تولىق بولماۋى نەمەسە جىرتىلۋى سالدارىنان ءبىراز تۋىندىلارى تاپتىرماي دا ءجۇر. دەگەنمەن، 10-12 تومدىق دۇنيەلەرى جينالدى. بۇرىنعى شىعارىلىپ كەلگەن جيناقتارى 5-6 تومدى قۇرايتىن ەدى عوي. العاشقى ءۇش تومىن شىعاردىق تا، بيىل كەلەسى ءۇش تومى شىعىپ قالار. ماقسات – ورتا جولدا تاستاپ كەتپەۋ. ارينە، قولبايلاۋ – قاراجاتتا.
ب.ءمايليننىڭ پۋبليتسيستىك سىنشىل­دىعى جونىندە ەڭبەك قورعاپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجە العانىمدى دا ايتا كەتەيىن.
بيىل «قوستاناي تاڭى» گازەتىنىڭ بىرنەشە سانىنداعى ءسىزدىڭ «قايران، بياعا» دەگەن ماقالاڭىزدى وقىدىم. ول جايىندا قانشا جازساق تا ارتىق ەمەس. اشىلماي، ايتىلماي جاتقان قىرلارى ءالى بار. بەيىمبەتتىڭ ىسىمەن تانىسقان بولاتىنمىن. ارتىنشا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بىرنەشە سانىنا «ات دەگەن كىم؟ اتقان كىم؟» اتتى ماقالام شىققان. سونى كەڭەيتىپ «بەيىمبەتتى اتقان كىم؟» دەگەن كىتابىمدى جازىپ شىعارتتىم. مۇنى دا كەڭەيتىپ، بۇكىل ءومىرىن قامتىعان «قيلى زامان ازابى» اتتى ەڭبەگىم جارىق كوردى.
ەندى ءبىر پارىزىم بار. ول بي-اعاڭا وبلىس ورتالىعى قوستانايدا مەموريالدىق مۇراجايىن اشقىزۋ. مۇنى مەن ونىڭ 100 جىلدىعىنا بارعاندا، جيىنداردىڭ بىرىندە، ب.تۇرسىنباەۆتىڭ اكىم بولىپ تۇرعان كەزىندە كوتەرگەنمىن. الگى كىتاپتارىمدا دا ايتتىم.
ءتىپتى بولماعان سوڭ ون ادام قول قويعان ۇكىمەت باسشىسىنا قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمىنىڭ اتىنا حات ۇيىمداستىردىم. وعان قول قويعاندار ءمۇيىزى قاراعايداي جازۋشىلار مەن عالىمدار. بۇل حات، سونداي-اق، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2004 جىلعى 26-ناۋرىز، 1-ساۋىردەگى سانىندا جاريالاندى. ءبىر جارىم ايدان كەيىن قوستاناي وبلىسى مادەنيەت دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى ر.عايسەنوۆادان جاۋاپ الدىم. مۇراجاي اشۋ پەيىلدەرى بايقالمادى. «­قا­­زاق ادەبيەتى» گازەتىنە (4-ماۋسىم ­­2004 ج.) «قۇلىق بولسا، شەشىلمەيتىن ءىس بار ما؟» دەپ تاعى جازدىم. سودان بەرى تىم-تىرىس. شەنەۋنىكتەردىڭ ءوز قامىمەن ءجۇرىپ، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارعىسى كەلمەيتىن سياقتى.
بيىل بياعانىڭ تۋعان كۇنىنە وراي تاعى جازدىم. «جاس الاش» گازەتىنىڭ 15-قاراشا كۇنگى سانىندا «الىپ جازۋشىنىڭ الدىنداعى ءبىر پارىزىم» دەگەن ماقالام شىقتى. وندا جازۋشىنىڭ قوستانايدا مۇراجايىنىڭ اشىلماي جۇرگەنى جايىندا اشىنا ايتىلادى. قازاقتى قويىپ، نەمىس جازۋشىسى گ.بەلگەر «و جيزني ي دەيانياح بياگا» دەگەن ماقالاسىندا («كاز. پراۆدا»، 22-مايا 2004 گ.) مەنىڭ «قيلى زامان ازابى» كىتابىما پىكىر ايتىپ، بەيىمبەتكە مۇراجايدىڭ اشىلۋىن قاجەت دەپ جازدى.
مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىن، ساكە! اۋىل الىس، جەر شالعاي دەگەندەي، الىستاعى شىرقىراعان داۋىسىمىز قوستاناي اكىمشىلىگىندەگىلەردىڭ بۇيرەگىن بۇلكىلدەتىپ، جۇرەگىن سىزداتاتىن ەمەس. وسى يگى ءىستى جۇزەگە اسىرۋعا سىزدەر، قوستانايلىقتار، ءۇن قوسىپ، ءتيىستى جەرگە ماسەلە قويىپ، اتسالىسساڭىزدار عانيبەت بولماي ما. تۇسىنىكتى نيەتتى ەندى تاپتىشتەمەي-اق قويايىق.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن گازەتتەردى قاراساڭىز ءبىر وي سالار.
ال ساۋ-سالامات بولىڭىز! زور دەن­ساۋلىق، ءۇي-ىشىڭىزگە مول قۋانىش تىلەيمىن!
پىكىرىڭىزدى جازىپ جىبەرسەڭىز قۇبا-قۇپ. ەگەر سىزدەر جاقتان بىرەۋلەر كەلەر بولسا، سوڭعى ەكى كىتابىمدى سىيلاپ بەرىپ جىبەرەر ەدىم. سىيلاستىق كوڭىلمەن، توقتار».
توقاڭنىڭ وسى حاتى كىم-كىمگە بولماسىن تەرەڭ وي سالادى. ءانابىر جىلدارى شىمكەنت قالاسىندا بولعاندا ارنايى ارحيتەكتۋرالىق جوبامەن سالىنعان قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارنالعان ەڭسەلى مۇراجايدا بولدىم. سوندا ءبىر بۇرىشى تولىعىمەن ءبىزدىڭ ارىستارىمىز احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، بەيىمبەت مايلينگە ارنالىپتى. شۇقشيا قارادىم، ەرەكشە تولقىدىم.
قازاقتىڭ كەشەگى جانە بۇگىنگى تاريحىندا وسى ءۇش ارىسىمىزدىڭ ورنى ەرەكشە عوي. ولاردىڭ ۇشەۋى دە وسى قوستاناي ءوڭىرىنىڭ تۋماسى، ماقتانىشى. ارتتارىنا ولشەۋسىز مۇرا، ولمەس ونەگە قالدىرعان ءبىرتۋار تۇلعالار. وسى دانالارىمىزدىڭ سول مۇرالارىن جيناستىرىپ، ەڭسەلى ءبىر مۇراجايعا توپتاستىرساق، ءپاتۋالى ءىس، وتكەنگە ىزەت، كەلەشەككە امانات بولار تولىمدى جۇمىس تىندىرار ەدىك.
ۇلى احاڭ جارىقتىقتار قاپاستا جاتىپ:
«اسىقپاڭدار! ارتىمىزدا قازى بار،
تەرگەپ تالاي كورلەرىمىز قازىلار» دەمەپ پە ەدى. ايتقانى كەلدى، ارىستارىمىز اقتالدى. ەندى ولاردى ماڭگىلىك جادىمىزدا ساقتاۋ، ۇلىلىعىن پاش ەتۋ ءۇشىن ءبىر ورتالىق قاجەتتىگى ايدان انىق.
راس، احاڭ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە حال­قى­نىڭ رۋحاني كوسەمىنىڭ كەلىستى مۇراجايى بار. سونىڭ نەگىزىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۇراسىن كەڭى­نەن قام­تيتىن حالىقتىڭ ءبىر تاعزىم شاڭى­راعى وزىنەن-ءوزى سۇرانىپ-اق تۇرعانداي.

بي-اعاڭا قارىزدارمىن

بالا جاستان جۋرناليست بولۋدى ارمانداپ، ەس بىلگەلى قولىما قالام الىپ، گازەت-جۋرنالدارعا حابار-وشار جازاتىن ادەتىم بار-دى. بەسىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە «قازاقستان پيونەرى» گازەتىندە ەڭ العاشقى ماقالام جارىق كورىپ، توبەم كوككە جەتكەندەي ەدى. كەيىن قوستانايداعى ءىبىراي التىنسارين اتىنداعى №1 مەكتەپ-ينتەرناتتا وقىپ جۇرگەندە دە بوتەن ماماندىق تۋرالى ءتىپتى ويلاعان دا جوقپىن. ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەتىن ۇستازىم ­پاننا الەكساندروۆنا رىبالوۆا دا، ­سىنىپ جە­تەكشىسى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پا­نىنەن بەرەتىن ءبوپىش الماتوۆا ­اپايىم دا مەنىڭ قالاۋىما ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ، قامقورلىق تانىتىپ ءجۇردى. بىراق ول كەزدە جۋرناليست كادرلارىن تەك الماتىداعى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جالعىز ۋنيۆەرسيتەتى س.م.كيروۆ اتىنداعى وقۋ ورداسى دايارلايتىن. سونىمەن قاتار زاڭ فاكۋلتەتى مەن جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە ەكى جىل وندىرىستە جۇمىس ىستەپ، ىسىلعان، وزىندىك كوزقاراسى قالىپتاسقان جاستاردى قابىلدايتىن. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە تۇسۋشىلەر ءۇشىن الدىن الا شىعارماشىلىق كونكۋرس وتەتىن، وعان گازەت-جۋرنالداردا شىققان ماقالالاردىڭ قيىندىلارىن تاپسىرۋ كەرەك-ءتى. بۇل جاعىنان مەنىڭ قىسىلاتىن ەشتەڭەم جوق، رۋدنىيدا، جوندەۋ-مەحانيكا زاۆودىندا، توكار بولىپ ەكى جىل جۇمىس ىستەگەندە جازىپ، جاريالاعان ماتەريالدارىمنىڭ ءوزى قالىڭ ءبىر پاپكا ەدى. ال توكارلىق ماماندىقتى مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە العان ەدىم، اپتا سايىن ءبىر كۇن كاسىبي دايارلىق ساباعىن قوستاناي جوندەۋ-مەحانيكا زاۆودىنىڭ ءبىر تسەحىندا وتكىزىپ جۇردىك. سوڭىندا ەمتيحان تاپسىرىپ، 3 رازريادتى توكار ماماندىعىن الىپ، ەكى جىلدىق ەڭبەك ءوتىلى ءۇشىن سول ماماندىعىم بويىنشا ەڭبەك ەتتىم.
اقىرى ارمان ارقالاپ، الماتىعا اتتانار كۇن دە كەلدى. تامىز ايىنىڭ اپتاپ ىستىق كۇندەرىنىڭ بىرىندە قوستاناي-الماتى پويىزىنان وتىرىپ، جولعا شىقتىم. ۆاگون ءىشى ىعى-جىعى حالىق. قاسىمدا وتىرعان قاراتورى قارشاداي قىز ءبىر كىتاپتى وقيدى دا وزىنەن-ءوزى مىرس ەتىپ كۇلەدى. كىتاپ بەتىن اۋدارادى دا ەزۋىنە قايتا كۇلكى ۇيىرىلەدى.
– قارىنداسىم، قىزىق كىتاپ پا؟ – دەيمىن ءۇنسىز وتىرۋدى ءجون كورمەي.
– وتە قىزىق، – دەيدى قىز. اقىرى سول كىتاپتى سۇراپ الىپ، تۇندە تامبۋرعا شىعىپ ءبىر دەمدە وقىپ شىعايىن. راسىندا دا، تاماشا تۋىندى ەكەن. بەيىمبەت ءمايليننىڭ «ازامات ازاماتوۆيچ» رومانى.
مىنە، بي-اعاڭنىڭ وسى كىتابى مەنىڭ قولىما تەگىننەن-تەگىن تۇسپەگەن ەكەن. ۋنيۆەرسيتەتتە قابىلداۋ ەمتيحانىندا بيلەتتەگى ءبىرىنشى سۇراق تا بەيىمبەت ءمايليننىڭ «ازامات ازاماتوۆيچ» رومانى ەدى. ەمتيحان قابىلداپ وتىرعان باقىتجان كارىموۆ جانە قابيجان قۇسايىنوۆ اعالارىم:
– بالا، «ازامات ءازاماتوۆيچتى» وقىدىڭ با ءوزىڭ؟ – دەپ سۇرادى.
– ءيا.
– وندا ايتا قويشى، سول ازامات ءازاماتوۆيچتىڭ شىن اتى كىم ەدى؟
– قوجالاق كۇركىلدەكوۆ…
– مىنە، بىلەتىن بالانىكى وسى، – دەپ قاعازىما «وتليچنو» دەپ جازىپ، باسقا ەشتەڭە سۇراماستان «جول بولسىن!» دەدى.
مەن دە بي-اعاڭنىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ، بولمەدەن جادىراپ شىقتىم.
سول «وتليچنونىڭ» باسقا دا ەمتيحان­دارعا اسەرى بولىپ، قاراشاڭىراقتىڭ ستۋ­دەن­تى اتانىپ شىعا كەلدىم.
شىنىن ايتايىن، ءبىز مەكتەپتە بي-اعاڭ شىعارماشىلىعىن وقىعان جوقپىز، ونىڭ مۇنداي رومانىنىڭ بار-جوعىنان دا حابارسىزبىز. پويىزداعى سول كەزدەيسوق كەزدەسۋ بولماسا، سالىم سۋعا كەتىپ، قوستانايعا قايتا ورالۋىم عاجاپ ەمەس ەدى…
ال قىزمەتكە سول بي-اعاڭ نەگىزىن قالاپ، شىعارعان كەشەگى «اۋىل»، بۇگىنگى «قوستاناي تاڭى» گازەتى رەداكتسياسىنا كەلىپ، قىرىق جىلدان استام ۋاقىت تەر توگىپ جاتسام ونى دا تاعدىردىڭ بۇيرىعى دەپ بىلەمىن. وسىنشا ۋاقىتتىڭ تەڭ جارتىسىندا سول بەيىمبەت مايلين اتقارعان شارۋانى جالعاستىرىپ كەلە جاتقانىمدى ەرەكشە ماقتان ەتەمىن. جۇمىس بولمەمدە بي-اعاڭنىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇرعانىنا دا تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. رەداكتسيا عيماراتىنىڭ قابىرعاسىنا ەسكەرتكىش تاقتا ىلىنگەن. جىلدا رەتىن تاۋىپ، بي-اعاڭا قاتىستى ەڭ بولماسا ءبىر-ەكى ماقالا جازاتىنىم بار. ء«پىرىم مەنىڭ – بي-اعا!»، «بي-اعاڭنان ۇيالىپ ءجۇرمىز»، «بي-اعاڭ الدىنداعى ءبىر پارىزىمىز»، «اقتوبە – كوپ توبەنىڭ ءبىرى ەمەس»، «قايران، بي-اعا!» جانە باسقا ماقالا-وچەركتەر سول ۇلى جازۋشى، ۇلى جۋرناليست مايلينگە ارنالعان ەدى.

ءسالىم مەڭدىباەۆ
قوستاناي

«انا ءتىلى» گازەتى