(بۇرىنعى سەناتور ءو.بايگەلدىمەن بولعان اڭگىمە)

وتكەن 2013 جىلى مەن ءۇشىن اسا ەستە قالارلىقتاي وقيعالار مەن جاڭالىقتارعا تولى بولدى.   2014 جىلدىڭ باسى دا جامان باستالعان جوق. مىنا داپتەردەن ۇيالعانىمنان وسى جولداردى اتتاپ-پۇتتاپ شيمايلاپ وتىرمىن. 

دەنساۋلىقتىڭ ارتى كورىنىپ قالعان با دەپ الاڭداۋلىمىن.  2007 جىلدىڭ باس جاعىن الا  قالالىق انكو اۋرۋحاناسىندا وتاعا دايىندالىپ جاتقان ەدىم.  14ناۋرىزدا پىشاققا ءتۇسىپ، پالەدەن قۇتىلعانداي بولعانمىن.

سودان بەرگى جەتى جىلدىڭ بەس جىلدايى بىردە اۋرۋ بىردە ساۋ دەگەندەي ىڭقىل-سىڭقىلمەن وتسە دە، جىگەرىم، ىشكى جان قۋاتىم، ومىرگە قۇشتارلىعىم وتە كۇشتى ەدى. سوندىقتان دا سول جىلدارى قىرۋار ماقالالار جازىپ باسپاسوزگە شىعارىپپىن.

اتىشۋلى ليباي – ەلدىباي داۋىنا ارالاسىپ جالعان تاريحشى، ارانداتۋشى، قىتايشىل مۇحتارحانمەن جانە ونىڭ سەناتور اعاسى  ومىربەك بايگەلدىمەن، پروفەسسور ساۋىتبەك ءابدىراحماندار باستاعان قامقورشى توپتارىمەن ايقاسىپ، اقىرى ءبىر جولا جەڭىسكە جەتىپ ەدىم. وسى بارىستا ەسكى دوس – ساباقتاس ىبىراي قوشقاري (سۇلەيمەن), جانىمحان وشاندار، باسقا دا عالىمدار قاسىمنان تابىلدى. اسىرەسە، زاردىحان قيناياتۇلى، ءنابيجان مۇحامەتحان، مامبەت قويگەلدى، تالاس وماربەك، مەكەمتاس مىرزاحمەت، كلارا حافيزوۆالاردىڭ قولداۋى ەرەكشە دەم بەردى. سول تۇستا شىعىپ تۇرعان «قازاقستان» گازەتى،  «جاس الاش»، «ايقىن»،   «جاس قازاق ءۇنى» قاتارلى گازەتتەردىڭ قولداپ-قۋاتتاۋلارى دا ەرەكشە ءدۇمپۋ تۋعىزدى.

ء  سوزدىڭ توق ەتەرىن ايتار بولسام، 2010 جىلدىڭ جازىندا بۇل ابىرويسىز ايتىس-تارتىستا ءبىز تولىق جەڭىسكە جەتتىك. قارسىلاستارىمىز بىزگە قارسى ءبىر جول بىردەڭە جازۋعا باتىلدىق ەتە المادى.

اقىرى اق ءۇيدىڭ سۇيىكتىلەرىنىڭ ءبىرى ءباسپاسوز باسشىلارىنىڭ باسىن قوسقان جينالىستا «بۇدان بىلاي بۇل تاقىرىپتا ەشقانداي ماتەريال جاريالانبايتىن بولسىن. بۇل ەلىمىزدىڭ ابىرويى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىنا زيان كەلتىرەتىن اسا قاتەرلى ۇگىت-ناسيحاتقا جول اشادى. لي-اي – قىتايدىڭ ۇلى اقىنى. ونىڭ بىزگە ەش قاتىسى جوق ەكەنىن تاريحشىلار جەتەرلىك دالەلدەگەن» دەگەن ءسوزىن كوكشەتاۋعا، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ 175 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە بارعان ساپارىمىزدا تولەن ابدىكوۆتان ەستىگەن بولاتىنمىن. توكەڭ باسى ارتىق ءسوزدىڭ ادامى ەمەس ەكەنى كوپكە ءمالىم.

  ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ جازا كەتپەسەم، تاعى ۋاقىت وتە كەلە كوپ ءسوزدىڭ بوياۋى وشكىندەپ قالۋ قاۋپى بار.

القيسسا، سونىمەن تولىق جەڭىسكە جەتتىك، ەندى بۇل تاقىرىپ قايتا كوتەرىلمەيتىن شىعار دەپ الاڭسىز جۇرگەن ءبىر كۇنىمدە، دالىرەك ايتقاندا 2013 جىلدىڭ  4-شىلدەسىندە بولار، «استانا كۇنى» دەگەن مەرەكەنىڭ قارساڭىندا «قۇرمەتتى مەمەلەكەت قايراتكەرى»، بۇرىنعى سەناتور ومىربەك بايگەلدى تەلەجۇرگىزۋشى ايگەرىم سەيفوللانىڭ الدىندا كوسىلىپ سۇحبات بەرىپ وتىردى.

-                     ءسىز كەزىندە ليباي دەگەن تەگى تۇرىك، دۋلاتتان شىققان ۇلى اقىنىمىزدى تاپتىم دەپ ەدىڭىز. سول جاڭالىق نەگە اياقسىز قالدى؟ - دەگەن ماعىناداعى سۇراققا ومەكەڭ:

-                      مەن وسىنشا ابىروي اتاعىممەن كوزىم جەتپەگەن ىسكە ارالاسادى دەگەنگە قالاي سەنەسىزدەر؟  ول ابدەن تەكسەرىلىپ، زەتتەلگەن، دالەلدەنگەن نارسە بولاتىن. بىرەۋلەر ورتا جولدان كيلىگىپ، قايداعى جوق قاۋىپ-قاتەردى ءتوندىرىپ، جۇرتشىلىقتى شاتاستىردى. سوندىقتان قازىرشە توقتاي تۇرۋعا تۋرا كەلدى، - دەپ جاۋاپ بەردى.

-                     سونشالىقتى سەنىمدى، دالەلدى دايەكتەرىڭىز، جازبا دەرەكتەكتىك ماتەريالدارىڭىز بولسا، ونى دەر كەزىندە جاريالاپ، جۇرتتىڭ نازارىنا نەگە ۇسىنبادىڭىزدار؟ –  دەگەندە: 

-                     ونىڭ ۋاقتى كەلەدى، كورەسىڭدەر. مەن سول داۋلاسۋشى بالەقورلاردى ەش تۇسىنە المادىم. ولار نەگە مەنىمەن كەزدەسىپ، ايتار ۋاجدەرىن كوزبە-كوز ايتپاي، سىرتىمنان ايعايلايدى؟ – دەپ نانعا وكپەلەگەن بالانىڭ قىلىعىن قايتالاعانداي بولعانى ماعان قىزىق كورىندى. سونى ەستىگەندە، مەن  ورايى كەلسە، استاناعا بارا قالسام، ومەكەڭە جولىعىپ:

1)                -  اعاسى-اۋ،  «وسىنشاما ابروي-اتاق» دەگەندە نەنى ارقالانىپ ءجۇرسىز؟ دەپۋتاتتىق، سپيكەرلىك، ت.ب دەگەندەر مانساپ باسپالداقتارى عوي، يا سولاي بولدىڭىز، شىققان باسپالداقپەن قايتا قۇلديلاي وتىرىپ مىنا بۇگىنگى ورنىڭىزعا جايعاسىپ،  كەمپىرىڭىزدىڭ قولىنا، قاس قاباعىنا قاراپ وتىرسىز. بۇل كوتەرىلۋ مەن قۇلديلاۋدىڭ  تاريح پەن ادەبيەتكە قانداي قاتىسى بار ەدى؟;

2)                – «ولار نەگە مەنىمەن بەتپە-بەت سويلەسۋگە جاراماي، سىرتىمنان ءسوز ايتادى؟» دەگەنىڭىز قاي قيسىنمەن ايتىلدى ەكەن؟ سىرتىڭىزدان، كوشەدە ايتىلعان ءسوز جوق. بار ءسوز باسپاسوزدە، ينتەرنەتتە، ايتىلىپ ەدى عوي. ول قالايشا وسەك-جالاعا جاتادى؟ - دەگەن ەكى سۇراق قويسام دەپ ءجۇرۋشى ەدىم.

   ءدام ايداپ 9-شىلدەدە استاناعا باردىم.  استانا بارعان سوڭ تەلەۆيدەنيەدەگى تانىستارىم ارقىلى ايگەرىمنىڭ تەلەفونىن تاۋىپ سويلەستىم. «ومەكەڭدى قاتىستىرىپ ءبىر حابار جاساساڭشى. «بەتپە-بەت نەگە كەلمەيدى؟» دەپ دەباتقا شاقىرعان ەدى عوي. قورىققاننان ەمەس، دەنساۋلىعىمنىڭ جوقتىعى مەن جەر شالعايلىعىنان باسقا سەبەپ جوق. ال، ەندى، ىزدەگەنگە – سۇراعان، اعاڭا مەنىڭ ءسوزىمدى جەتكىزىپ، ويىن ءبىلىپ بەرە الاسىڭ با: قورقاق كىم، باتىر كىم ەكەنىنىڭ كۋاسى بولعىڭ كەلمەي مە؟- دەدىم قالجىڭعا سۇيەپ.

-                   سويلەسىپ كورەيىن. جاۋاپ نە مەنەن نە ول كىسىنىڭ وزىنەن بولار، كۇتىڭىز- دەدى ايگەرىم. بىراق ەشكىمنەن تەلەفون بولمادى. ايگەرىمنىڭ تەلەفونىن تەردىم دەپ تىڭداي قالسام، ەر ادامنىڭ، ءبىر ەكى سوزىنەن كەيىن، بايقاۋسىزدا ومەكەڭنىڭ تەلەفون نومەرىنەن، ومەكەڭنىڭ وزىمەن سويلەسىپ تۇرعانىمدى ءبىلىپ، العاشىندا شىنىمەن  ابدىراپ قالدىم.

  ءوزىمدى-ءوزىم تارتىپكە كەلتىرىپ، جاڭادان سويلەسكەن ادامشا «اسسالاۋمۇعالايكۇممەن» قايىرا امانداسىپ، ءوزىمدى تانىستىردىم. جولىعىپ سويلەسكىم كەلەتىنىن دە انىقتاپ ەسكەرتتىم. قاپەلىمدە ومەكەڭ دە نە ايتارىن بىلمەي قالعانى بەلگىلى بولىپ قالدى.

- قايدا، قاشان، نە تۋرالى اڭگىمەلەسكىڭ كەلەدى؟ مەن ۇيدەگى اداممىن. اۋزىم ورازا، - دەدى.

- ومەكە، مەن الماتىدان كەلدىم. استاناڭىزعا، سىزگە قوناقپىن. قايدا، قالاي كەزدەسۋدى ءسىز بەلگىلەڭىز. مەن كەل دەگەن جەرگە ۋاقتىندا جەتۋگە دايىنمىن.

- ومەكەڭ پارىكتەردى، كافەلەردى ايتا كەلە. ول بولمايدى ەكەن، ۇيگە كەلە الاسىڭ با دەدى؟ – دەدى.

- قاشان بارايىن؟ ادىرەسىڭىزدى ايتىڭىز. اعامنىڭ ۇيىنە نەگە بارا المايمىن؟ قۋانا بارام عوي، - دەدىم.

ول  كىسى كورسەتكەن ادىرەس مەنىڭ قىزىم مەن كۇيەۋ بالامنىڭ ۇيىنە جاپ-جاقىن جەردە ەكەن.پرەزيدەنت كىتاپحاناسى مەن پاركى دەگەننىڭ قارسىسىنداعى بيىك ۇيلەردىڭ  9-10- قاباتىنىڭ بىرىندە تۇرادى ەكەن. 1-قاباتتاعى دوموفوندى قاريانىڭ ءوزى كەلىپ اشتى. قايتا كوتەرىلدىك.

ءۇيى كەڭ مول ەكەن. جاقسى قارتايعان كەمپىرى، جاس كەلىندەرى، بالالارى بار ەكەن.

ءبىز اڭگىمەگە توتەسىنەن كىرىستىك. جوعارعىدا دايىنداپ ءجۇردىم دەگەن ەكى سۇراقتىڭ ەكىنشىسىنەن باستاماس بۇرىن:

-                     ومەكە، مەن سىزبەن تانىسايىن، بىزدەر ءسوز ەتكەن ليباي –ەلدىبايدىڭ شىندىعىن ايقىنداۋ ءۇشىن مەن ايتارىمدى باسپاسوزدە جەتەرلىك ايتتىم. سىزدەر جاقتىڭ ءسوزىن كەزدەستىرە الماعان سوڭ اۋىزبا-اۋىز، بەتپە- بەت سويلەسىپ تۇسىنىسەيىكشى دەگەن ىزگى نيەتپەن كەلدىم. ايتىسۋ ءۇشىن ەمەس، ارىلۋ ءۇشىن، ورتاق مۇدەمىز، قازاق حالقىنىڭ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ امان-ساۋلىعى ءۇشىن، ارتىق كەم ايتىلعان سوزدەرىمىز بولسا، كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن كەلدىم. «بەتپە-بەت نەگە سويلەسپەيدى؟» دەگەن سوزىڭىزگە وراي كەلىپ وتىرمىن، اعا. باسقا بوتەن ويىم جوق، -  دەدىم.

اڭگىمە باستالىسىمەن-اق ومەكەڭنىڭ مەنى ونشا ۇناتىپ تۇرماعانىن سەزدىم. ءتىپتى بويىنا توعىتقىسى كەلمەگەن سىڭاي تانىتتى.

- يا، سوندا نە ايتقالى كەلدىم دەيسىڭ؟ كانە ايتا بەرمەيسىڭ بە؟ مەنىڭ ايتا قويار ەشتەڭەم جوق، -  دەپ ماعان ءبىر ءتۇرلى توڭتورىس مىنەز كورسەتتى.

- وي، اعا، مەنىڭ دە ايتا قويارىم شامالى. بار ايتارىم باسپاسوزدە ايتىلىپ بولعان. سىزگە بۇل رەتتە نەگە كەلىپ وتىرعانىمدى جەتكىزىپ ايتا المادىم با، الدە ءسىز ونشا ءمان بەرگىڭىز كەلمەي وتىر ما؟  قايتالاپ ايتايىن، مەن سىزبەن اعا-ءىنى رەتىندە سويلەسىپ، مۇحتارحان سياقتىلاردىڭ ءسىزدى جانە باسقا دا سەنگىش، اڭقاۋ قازاقتاردىڭ جۇزدىك، رۋلىق، جەرلەستىك سەزىمدەرىمەن ويناپ، بىلايشا ايتقاندا، اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدالىق قىلىپ، قىتاي ساياساتىنىڭ بولاشاق ارانداتۋلارىنا تاريحي نەگىز جاساپ بەرمەك بولعان ارەكەتتەرىنە كوزدەرىڭىزدى جەتكىزىپ، كوڭىلدەرىڭىزدى ورنىقتىرعىم كەلىپ ەدى. قىسقاسى، مۇحتارحانعا سەنەمىن دەپ بۇكىل قازاق حالقى الدىندا ۇياتقا قالعاندارىڭىزدى، اسىرەسە،  قىتايلار اراسىندا كۇلكىگە قالعاندارىڭىزعا كوزدەرىڭىزدى جەتكىزۋ ءۇشىن كەلدىم. ايتپەسە، سىزبەن التى الاسى، بەس بەرەسىم جوق ادامنىڭ ءبىرى ەدىم عوي، -دەگەنىمدە ومەكەڭ اشۋعا باسىپ:

- سەن نە دەپ وتىرسىڭ، ءوزى؟ مەن مۇحتارحان دەگەنىڭدى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن اداممىن. ول مەنىڭ قانشا اقشامدى، وسى ۇيدەگى قانشا جاقسى ماتەريالدارىمدى الىپ، قاراسىن باتىردى. مەن «ول بەرگەن ماتەريال» دەگەنىڭدى بىلمەيمىن.  ءوزىم، ءوز قارجىممەن ارنايى جابدىقتاعان مامان كادىرلاردان قۇرالعان توپپەن قىتايعا 4-5 رەت بارىپ تاپقان تاريحي جازبا دەرەكتەر، تاسقا باسىلعان بەينەلەر مەن ويما جازۋلار نەگىزىندە الدەنەشە سەريالى قۇجاتتى ءفيلىم دايىنداپ ەفيردەن بەرگىزدىم. ءليباي ولەڭدەرىن ءتۇپ نۇسقادان اۋدارتىپ، پروفەسسور ساۋىتبەك ىنىمە كولەمدى زەرتتەۋ ماقالا جازدىرىپ، كىتاپ ەتىپ تاراتتىم. مۇحتارحاننىڭ وعان قاتىسى جوق.  مەن مۇحتارحان ايتتى ەكەن دەپ باس شۇلعىپ وتىرا بەرەتىن اقىماق ەمەسپىن. سەنىڭ مايموڭكە سوزىڭە جىعىلا كەتەتىن  ماقۇلباي دا ەمەسپىن. اۋزىنا يە بول. بايقاپ سويلە، - دەدى.

 - ءسىز مەنىڭ دۇرىس، جاناشىر نيەتىمدى تۇسىنگىڭىز كەلمەگەنى وكىنىشتى-اق. سوندا ايتا قويىڭىزشى، 49 باسپا تاباقتىق كىرپىش كىتاپتا ليبايدىڭ -   ەلدىباي،   ليكەنىڭ - القابي ەكەنىن، ونىڭ دۋلات بابانىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى ەكەنىن دالەلدەيتىن ءبىر سويلەم، ءبىر ءسوز جازباعاندارىڭىز قالاي؟ ليبايدىڭ اتا شەجىرەسى دەگەن 99 -بەتتەگى  ءبىر بەت كەستەنى قازاقشالاۋعا نەگە مۇمكىندىك بولمادى؟ بار بولعانى ءبىر-اق بەت ەدى عوي. ونى قىتايشالاپ بەرگەنمەن قويماي، سول شەجىرەنىڭ استىندا بەرىلگەن ءتورت ءتۇرلى ەسكەرتپەگە جولاماي، وعان ماتىنگە مۇلدە قاتىسى جوق «ەلدىبايدىڭ اتا شەجىرەسى: دۋلات بابانىڭ  9-ۇرپاعى، تۇرىكتەردىڭ حانى بولعان» دەپ جازىلعان شاتپاق اۋدارماسىماق بەرىلگەن. سىزدەر پروفەسسور ساۋىتبەك مىرزا باسقارعان رەداكتسيالىق  القا سول شاتپاق اۋدارماسىماققا نەگە ءمان بەرمەي مۇحتارحانعا سەنە قالعانسىزدار؟   مۇحتارحانىڭدى بىلمەيمىن. ونىڭ ايتقانى بويىنشا ەش نارسەدە ىستەگەمىز جوق دەگەنىڭىزگە كىم سەنە قويادى.؟ «لي-ءباي-لي - ەلدىباي» اتتى كىتاپ باستان اياق مۇحتارحان جازعان شيماي ماقالالارعا سىلتەمە جاساۋمەن، ولەڭدەر سونىڭ جولما-جول اۋدارماسىماعىمەن قازاقشالانعانى ساۋاتتى ادامدارعا اپ- انىق كورىنىپ تۇر عوي.

سىزگە ايتار تاعى ءبىر ءۋاجىم بار، اعا. ءسىز ءوزىڭىز قىتايشا نان سۇراپ جەيتىن ساۋاتىڭىز جوق ەكەنىن مويىنداپ وتىرسىز.  سولاي بولا تۇرا، 1300 جىلدىڭ الدىندا سۇيەگى قۋراپ قالعان ءبىر قىتايدىڭ 80- 90  ميلليوندىق  ليلەردىڭ اۋلەتتىك شەجىرەسى بارىن، سونشا جەر قايىسقان ليلەردىڭ ىشىنەن ليباي مەن ليكەنى قازاقشالاپ، دۋلات باباعا جابىستىرعاندا قانداي عىلىمي، تاريحي نەگىز تاپقانىڭىزدى  ايتىپ بەرە الاسىز با؟  1300 جىلدىق ليبايتانۋ تاريحناماسىن ارنايى زەرتتەگەن مەن كەزدەسپەگەن قانداي قۇندى دەرەك كوزىن اتاي الاسىز؟   عىلىم – بەلدەن باسۋعا، كۇشپەن، اقشامەن نەمەسە مانساپ-بەدەل دەگەندەردىڭ زورلىعىنا كونە قويمايتىن قايسار، ءدىتى قاتتى، قاسيەتتى الەم عوي، - دەدىم.

- ءبىز دە ەستىپ جاتىرمىز. سەنىڭ قىتايشانى قانشالىق بىلەتىنىڭدى. قىتايدا نە ىستەپ، نە قويعانىڭدى، تالايلاردى سورلاتىپ، سالعان لاڭدارىڭدى،-  دەپ وسىارادا ومەكەن تاقىرىپتان الشاقتاپ، وزىمە تىكە شابۋلعا ءوتتى. بۇل ەندى ايتار ءۋاجى تاۋسىلعان جاننىڭ دالباساسى ەدى.

- ومەكە، مەنىڭ قىتايدا نە ىستەگەنىمدى، قىتايشا قانشالىق ءبىلىمىم بار ەكەنىن بىلەتىن، بىرگە وسكەن، بىرگە وقىعان، جولداستارىم دا، تىلەۋلەستەرىممەن قاس دۇشپاندارىم دا ەكى ەلدە ونداپ، جۇزدەپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. مەنىڭ وسى جاسقا كەلگەنشە ماقتان ەتەر، جۇرت الدىندا جارقىلداپ جۇرەر ءبىر ارتىقشىلىعىم: حالقىمنىڭ، جورا- جولداستارىمنىڭ الدىندا ءجۇزىم جارىق. ۇيالىپ، قىسىلىپ، قىمتىرلار ەش نارسەم جوق. ەشكىمگە، ەشقاشان وپاسىزدىق جاساپ، ۇياتقا قالعان جەرىم جوق. ومەكە، مەنىڭ نامىسىما تيمەڭىز. بىلمەي تۇرىپ، جالالى ءسوز ايتۋ – سىزگە جاراسپايدى، -دەدىم.

ومەكەڭنىڭ ويلاۋ جۇيەسى، سويلەۋ مانەرى ماعان ءبىر ءتۇرلى تۇرپايى، ءتىپتى مۇلدە ويلانباستان اۋزىنا نە كەلسە، سونى ايتا سالاتىن بەيپىل اۋىز ادام سياقتى اسەر قالدىردى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعاندارىمنىڭ وعان ەش قاتىسى جوقتاي-اق،  اياق استىنان دۇڭىك ەتكىزە بىلاي دەدى:

-                     وسى سەن كىمدەردىڭ تاپسىرىسىن ورىنداپ ءجۇرسىڭ؟ سەن ليباي تۋرالى سونشا ماعلۇماتتى اياق استىنان قايدان تاپتىڭ؟ بىزگە قارسى جۇمىس ءىستاپ جاتقان بىرەۋلەردىڭ ارانداتىپ وتىرعان ءىسى ەمەس پە؟

مەن مىناداي جالال سۇراققا شىداي الماي ءسوزدى تىكەسىنەن بەتكە ۇرعانداي ەتىپ:

-                   ومەكە، كوكەك ءوز اتىن ءوزى شاقىرادىنىڭ كەرىن كەلتىردىڭىز- اۋ. توپتاسىپ، سىبىرلاسىپ، ىمداسىپ ءبىر جەرگە جينالا قالىپ، الدەنە تاپسىرمالار ورىنداۋعا قۇلشىنۋ – بۇل سىزدەردىڭ ومىرلىك ماقساتتارىڭىز، تاپسىرماسىز، سىزدەر ءومىر سۇرە المايسىزدار. قۇدايعا شۇكىر، مەن ونداي يتارشىلىقتان، ونداي پاسىق قۋلىق-سۇمدىقتان اۋلاق، تاۋەلسىز، بوستان اداممىن. ءوزىمنىڭ ار- ۇجدانىم نەنى بۇيىرسا، سونى عانا ورىنداپ داعدىلانعامىن.

   مەن – 1961-1966 وقۋ جىلدارىندا ۇرىمجىدەگى جالعىز ۋنيۆەرسيتەتتىڭ (شين جياڭ ۋنيۆەرسيتەتى) قىتاي ءتىل-ادەبيەتى فاكۋلتەتىندە وقىپ، ونى ويداعىداي تامامداعان، ءومىر بويى ءتىل-ادەبيەتتەن، تاريحتان قول ۇزبەگەن اداممىن. ليبايمەن «تانىس بولعالى»  50 جىل بولىپتى. ونان دا ناقتىراق ايتار بولسام، مەنىڭ تاريح عىلىمدارىنان كانديداتتىق جۇمىسىم 692-766 جىلدار ارالىعىندا سالتانات قۇرعان تۇركەش قاعاناتى تاريحى. باسقاشا ەتىپ ايتقاندا ليباي ءومىر سۇرگەن (701-763  ) تاڭ پاتشالىعى داۋرەندەگەن قوعامدىق، اسكەري، ساياسي، مادەني قارىم-قاتىناستار تاريحىنا ارنالعان. مەنىڭ سانالى عۇمىرىم عىلىم مەن ونەرگە، ساياسات پەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسپەن ءوتىپ كەلە جاتىر.

ال ءسىز بولساڭىز ەكى ءسوزىڭىزدىڭ بىرىندە «مەن وسىنشا ابىروي-اتاعىممەن» دەپ كەۋدەلەپ سويلەگەننەن ۇيالمايسىز. مەن بىلگەندە ءسىز –  وسىدان 50 جىلداي بۇرىن بار بولعانى مال دارىگەرى ماماندىعىن الىپ، ولگەن مالعا اكتى جاساپ، مالشىلاردىڭ ۇيىندە جامباستاي جاتىپ جۇرگەن كوپ مال دارىگەردىڭ ءبىرى عانا ەدىڭىز عوي. اكە داڭقىمەن، نازارباەۆتىڭ نازارىنا ىلىگىپ، «باق قونىپ» دەگەندەي مانساپ باسپالداعىمەن ورلەپ جەتكەن جەرىڭىزدە سونشاما ابىروي- اتاققا كەنەلە قالدىم دەپ ويلاساڭىز قاتەلەسەسىز. «بيىك مانساپ – بيىك جارتاس، شارىقتاپ ۇشىپ قىران دا جەتەدى.  ورمەلەي ءجۇرىپ جىلان دا جەتەدى» دەمەۋشى مە ەدى اباي دانىشپان.  «مانساپ پەن بايلىق قولدىڭ كىرى» دەمەيتىن بە ەدى حالقىمىز. سوندا ءسىزدى اسقاقتاتىپ جۇرگەن مانساپ ادىرەم قالىپ، كوپ زەينەتكەر شالدىڭ ءبىرى رەتىندە مەنىمەن قاتار وتىرعان جوقسىز با؟

- ەي، سەن نە دەپ وتتاپ كەتتىڭ، ءا؟ مەن – بىلە بىلسەڭ قوس-قوس ديپلومدى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورىمىن. مەن وقىماعان كىتاپ جوق. مىناۋ سورە تولى كىتاپحانادان تاعى بىرەۋى بۇرىنعى ۇيىمىزدە تۇر. موسكۆانىڭ جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ تۇلەگىمىن.  اۋزىڭا يە بولىپ سويلە بالا!  - دەدى

- وي، اعاسى-اي، ححI عاسىردىڭ مىنا اي، مىنا كۇنىندە  موسكۋامەن، پارتيا مەكتەبىمەن ماقتانۋدىڭ ۇيات ەكەنىن ءالى سەزبەگەنىڭىز وكىنىشتى-اق. كەشەگى 90 جىلدارى كانيداتتىق، دوقتورلىق اتاق الماعان مانساپتى قالىپ پا ەدى؟ دوكتور ومىربەك بايگەلدىنىڭ ەكونوميكا عىلىمى سالاسىنداعى اشقان جاڭالىعى مەن العا باسىپ كەتكەن قازاقستان ەكونوميكاسى تۋرالى ەستىمەپپىز.  عىلىمداعى اتاق-ابروي دەگەنىڭىز جىلدار بويى، ءومىر بويى تىنىمسىز ىزدەنىستەر ارقىلى، اشقان جانالىقتارىنىڭ ومىرگە، قوعامعا قانداي پايدا اكەلگەنىنە قاراپ باعالانادى، - دەدىم.

- وسى سەن سياقتى پالەقورلاردىڭ كەسىرىنەن ويعا العان، حاتتاپ- شوتتاپ دايىنداپ قويعان تالاي جاڭالىقتارىمدى جاريا ەتە الماي ءجىپسىز بايلانىپ وتىرمىن. ەدىل پاتشا تۋرالى زەرتتەۋلەرىم بويىنشا ەۋروپانىڭ ايگىلى 200 عالىمى باس قوسقان جيىندا بايانداما جاساپ، ولاردىڭ قولداۋىن الىپ قويعالى تالاي بولدى. كۇتۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. مەنىڭ اشقان جانالىقتارمدى قابىلداي قويۋعا قازاقستان دايىن ەمەس. ورەسى جەتپەيدى. سويتە تۇرا ورە تۇرەگەلىپ، جاعاڭا جارماسۋعا دايىن تۇرادى، - دەپ قارىمتا جاۋاپ قايىرعان ومەكەڭ وسى توڭىرەكتى ءبىراز شيرلادى.

- ومەكە، سىزدەن سۇرايىن دەگەن ەڭ ماڭىزدى سۇراعىمدى ايتۋعا رۇقسات ەتسەڭىز بولار ەدى.  مەنىڭ تىنىشىمدى الىپ كەلگەن ول سۇراق – ومەكەڭ  قانشا ايتقانمەن قولى ۇزىن، مۇمكىندىگى مول مەمەلەكەت ادامى ەدى عوي، بالكىم مەن سياقتىلار ءالى كەزىگە قويماعان، باسقا  ليبايتانۋشىلار دا دەرەك كوزى رەتىندە پايدالانا قويماعان تىڭ جاڭالىققا كەز بولىپ، سونى قۇپيالاپ، ءبىزدى سىناپ جۇرە مە ەكەن، ەگەر ونداي مويىن بۇرعىزباس دالەلى بولسا، تانىسايىق. مويىنداۋ كەرەك بولسا، مويىنداپ، ارتىق ايتقان سوزدەرىمىزگە كەشىرىم سۇرايىق دەگەن ىزگى نيەتپەن كەلىپ وتىرمىن. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، جاڭالىعىڭىز بولسا، حالقىڭىز بەن تاريحشى ادەبيەتشىلەرمەن نەگە بولىسپەسكە، نەگە ءبىز سياقتى «داۋكەستەردى» ماڭدايعا ۇرعانداي ەتىپ توقتاتپاسقا؟

-                     ە-hە، ۋاجگە توقتاي قوياتىن سەندەرسىڭدەر مە، ءالى ۋاقتى كەلەدى. سول كەزدە ايتىلادى ءبارى دە. مەن اشقان جانالىقتاردى   قابىلداۋعا قازاق قوعامى دايىن ەمەس. ماعان سوناۋدان (توبەنى نۇسقادى) ايان كەلەدى. مەن ءوز جانىمنان ەش نارسە قوسپايمىن. ال سەندەر مۇنداعى ۇساق-تۇيەكتى ءسوز ەتىپ باستى قاتىرماڭدار، - دەگەندە بارىپ مەن ايتىلار ءسوز بەن ۋاجگە ورىن قالماعانىنا، كوكپەن تىكەلەي بايلانىستا وتىرعان اداممەن قالاي تەڭەلۋگە بولاتىنىنا كەلگەندە توسىلىپ- اق قالدىم...

-                     جارايدى، اعاسى. ءسىز ءوز پىكىرىڭىزدە، مەن ءوز پىكىرىمدە قالا تۇرايىق. سىزگە ارناپ اكەلگەن سوڭعى شىققان كىتابىم بار ەدى. «ەجەلگى تۇركىلەر» دەپ اتالادى. وسىندا ءبىراز ىزدەنىستەرىم بار. ۋاقىت بولعاندا وقىپ كورۋىڭىزدى وتىنەمىن،  –دەپ كىتابىمدى سومكەمنەن شىعارا بەرگەنىمدە:

-                      ونىڭدى قايتەم. كەرەگى جوق. ونداي شيمايلاردى وقىپ جاتار بوس ۋاقتىم جوق، -  دەدى.

-                      مەيلى، سولاي-اق بولسىن. دەگەنمەن ءبىر كەزدە، ءبىر قاجەتىڭىزگە جاراپ قالار. «ون وق بۇدىن» اتانعان تۇركەش قاعاناتىن قۇرىسقان بەس دۋلاتتىڭ ليباي ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى تاريحي جاعدايىمەن ىشكەرىلەي تانىسىپ قويعانىڭىز پايدالى بولار دەگەنىمدە:

-                     ە، تاستاساڭ تاستاپ كەتە سال. سەنىڭ كىتابىڭا قاراپ قالعان جاعدايدا ەمەسپىن، - دەدى كۇڭكىلدەڭكىرەپ. سول ارالىقتا بايبىشەسى كەلىپ، مىنا كىسى ناۋقاس كورىنەدى. بىرەر پيالا شاي ىشەسىن. ءبىز ورازامىز،  –دەپ اس بولمەسىنە اپارىپ شاي بەردى.

اعامىز ەكەۋمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇسىنبەگەن كۇيى توڭتورىس وتىردىق. ول كىسىنىڭ نە ويلاپ وتىرعانىن شامالاۋعا بولار، ال مەن وتە اۋىر دا ازاپتى ويلار تۇڭعيىعىنا سۇڭگىپ كەتكەندەي بولدىم.

«اپىراۋ مىنا ادام، قانداي ادام ءوزى؟ كوكپەن تىكەلەي بايلانىستا وتىرعان ادام قازاق كوشىن نەگە كوككە كوتەرىپ، كوسەگەسىن كوگەرتپەدى؟ ءبىزدىڭ ەلدى قانداي ادامدار باسقارىپ، ونىڭ ساياساتىن بەلگىلەپ وتىر؟ كوشباسشىمىزدىڭ اقىلشى، كومەكشىسى مىناداي قيالي جان بولعاندا  باسقالارىنان نە ءۇمىت، نە قايىر؟! وي ءتاڭىرىم، ءوزىڭ جار بولعايسىڭ مىنا تايقى ماڭداي قازاق حالقىنا»...  

ومەكەڭ مەنى ليفتىمەن تومەنگە اكەلىپ شىعارىپ سالدى. قىزىم ماشيناسىمەن مەنى كۇتىپ تۇر ەدى.

- قالاي بولدى. سوزدەرىڭ جاراستى ما؟ ۇرسىپ قالعان جوقسىڭدار ما؟ – دەپ جاتىر قىزىم.

- ە، ءبارى دە بولدى. وكىنىشتى ءارى پايدالى كەزدەسۋ بولدى. ايتىپ بەرەم عوي، - دەدىم.

ءتورت ساعاتتاي تابان تىرەسكەن، جۇرەككە، تانگە سالماق تۇسىرگەن اۋىر اڭگىمەدەن ابدەن شارشاپ قالجىراعانىمدى ماشيناعا وتىرعاندا ءبىر-اق سەزىپپىن.

بولعان اڭگىمە مازمۇنىنىڭ قاز-قالپىندا قاعازعا تۇسكەنىنە كەپىلدىك بەرە الامىن.   

 الىمعزى داۋلەتحان

Abai.kz