ايگىلى ورىس تاريحشىسى كارامزين ءبىر ساپارىندا پاريجدەن ساياسي باسپانا تاپقان ەميگرانت باۋىرلارىنىڭ ورتاسىندا بولىپ قالادى. سوندا فرانتسياعا جەر اۋعان قاسقا-جايساڭداردىڭ قاۋىمى: «رەسەيدە قالاي؟» – دەپ سۇرايدى. كارامزين جاۋابىن قىسقا قايىرادى: ء«باز-باياعىسىنشا. ۇرلاپ جاتىر».

ال، تاپ سول كەزدە «ۇلى ورىس» حالقى تۋرالى ۇراندار اسقاقتاپ، اسپان استىن دۇبىرگە بولەپ تۇرعان ەدى. ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتى، عىلىمى مەن سوعىس تەحنيكاسى دا سول زاماننىڭ ۇرانىنا ساي ۇلىلىعىن تانىتىپ، كەۋدەسىن كەرىپ كەلە جاتتى. ءيا، رەسەي يمپەرياعا اينالدى. گەورگي باۋىن  ومىراۋىنا تورتكۇلدەپ بايلاپ،  كەۋدەسىنە توسبەلگىسىن قاداعان اسكەري ادامدار رەسەيدىڭ سامۇرىقباستى تۋىن جەلكىلدەتىپ قاپقاز تاۋلارى مەن ورتا ازيانى، ءسىبىر مەن ۇلى دالانى كەزىپ كەتتى. ورىستىڭ كيىم-كيىسى مەن ءجۇرىس-تۇرىسى، شاش قويىسى، ورىس مارجاسىنىڭ ەركەلىگى، ونى ايتاسىز، ءتىپتى ورىس ەركەگىنىڭ  دارەتىن تۇرعان بويىندا سىندىراتىنىنا دەيىن «تۇزەمدىكتەر» ءۇشىن ءتارتىپ پەن تاربيەنىڭ ءتىنى بولىپ تابىلعان كەزدە ەۋروپا ءبارىبىر ونى قابىلداي المادى.  قابىلداۋ بىلاي قالىپتى، كارى قۇرىلىق ناپولەننىڭ تىلىمەن: «ورىستىڭ ءمايىتىن قازساڭ تاتار شىعادى»، – دەپ ماسكەۋدىڭ نەگىزگى تۇرعىندارىنا  كۇمان كەلتىرىپ وتىردى.  ال، بۇل شامادا كارامزيننىڭ وتانداستارى جۇماق ساناعان پاريجدە بالزاكتىڭ ءبىر كەيىپكەرى: «ەگەر بار عوي، تاقسىر، بارلىق جەردە جۇرت سىزدەن ۇلگى الاتىن بولسا، فرانتسيا ۇلى ەلگە اينالىپ، ەۋروپانى كەرەك  قىلماس ەدى، شىركىن!..»، – دەيدى قيالدانىپ. دەمەك، ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، تاكاپپار كورىنەتىن ەۋروپانىڭ  بالزاك زامانىندا دا ەتەگى ءتۇرىلىپ، ەبى قاشىپ تۇرعان ەكەن عوي.
مۇنداي مىسالدار كوپ، ارينە. ەۋروپانىڭ وتارلاۋشى مەملەكەتتەرىنىڭ بودان جۇرتى بولعان كەزىندە قىتاي ادامى ءوزىن الەمدەگى ەڭ قور، ەڭ بەيشارا، ەڭ دارمەنسىز ادام ساناعان. وتكەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا وڭتۇستىك كورەيا جەرىنە بارعاندار «دۇنيەدەگى سوڭعى جاتىپىشەر جالقاۋ حالىق، ەڭبەك ەتۋدى بىلمەيتىن توعىشار ەل – كورەيلەر» دەپ بايلام جاساعان. ءبىز تۋرالى دا وسى ءسوز. وسى بايلام. «قازاق جالقاۋ، داراقى»، «قازاقتار مالدىڭ سوڭىنان كوشىپ-قونىپ ءجۇرۋدى عانا بىلەدى»، «قالا سالماعان، تۇراقتاپ ءبىر جەردى قونىس قىلماعان»، «جابايى، ونەر-بىلىمنەن جۇرداي، قاراڭعى حالىق»، ت.ب. وسىلايشا كەتە بەرەدى. راس، حVII-حIح عاسىرداعى قازاقتاردى كورىپ مارتتىگىنە، مىرزالىعىنا، دارقاندىعىنا ءتانتى بولعاندار دا، ءداستۇرى مەن سالتىنا باس يگەندەر دە بار. بىراق سونىڭ ءبارى تۇپكى ناتيجەسىندە قازاق اتتى حالىقتىڭ  بولمىسى مەن تابيعاتىن ناقتىلاپ بەرە الا ما؟ سونداي-اق، فرانتسۋز بەن ورىس، قىتاي مەن كارىس جوعارىدا ءبىز بايان ەتكەندەي مە، نەمەسە سونىڭ ار جاق-بەر جاعىندا ءجۇر مە ءالى؟ بۇل سۇراقتارعا تۇشىمدى جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن فرانتسۋز نە ورىس، قىتاي نە كارىس بولىپ ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. سۇراقتى وزىمىزگە قاراي بۇرساق، بۇگىنگى قازاق كەشەگى سىپاتىنان وزگەرىپ، سونى كەلبەت يەلەنىپ ۇلگەردى مە؟
سونىمەن، بۇگىنگى قازاق قانداي؟ قۇداي اقى، بىلمەيمىن. ءبىز جايىندا ەرتەڭگى ۋاقىت بىردەڭە دەمەسە، مەنىڭ بىلەرىم از.
مەنىڭ بىلەتىنىم: ەل ىشىندەگى اعايىن-تۋىستىڭ مىنەز-قۇلقى، تۇرمىس-جايى، قورا-قوپسىسى، بالا-شاعاسى، اجىك-گۇجىك اڭگىمەسى، قىنجىلىسى مەن قىجالاتى، قۋانىشى مەن ءسۇيىنىشى، ماقتانى مەن مازاعى. 
... وتكەندە قىرداعى ەلگە بارىپ قۇرمانالى دەگەن اعامدى جولىقتىردىم. قۇرەكەڭ جانارى ۇشقىن شاشىپ، جۇزىنە انتەك كۇلكى ءۇيىرىپ جۇرەتىن كوڭىلدى ادام. ىشىنە ەپتەپ وتتى سۋ تۇسسە، وسى كەلبەتى بارىنشا نۇرلانىپ جەر-كوككە سىيماي كەتەر-ءدى. مىرزا. جومارت. مىرزالىعى مەن جومارتتىعىندا قيىر جوق. «وسىنى بەرسەم، وسىلاي سىيلاپ جىبەرسەم، پايداسىن بىلاي كورەمىن» دەگەن   ماسەلە بۇ كىسىنىڭ ميىنا كىرىپ شىقپايدى. اڭقىلداق. جەڭگەمىز دە اعامىزعا ساي. قۇرەكەڭ بىرەۋگە كوگەندەگى قوزىسىن وڭگەرتىپ جىبەرىپ، بىرەۋدىڭ جەتەگىنە تاپىراقتاتىپ تايىن بايلاپ بەرسە دە قىڭق دەمەيدى. اعامىزدىڭ مىرزالىعىنا وراي جەڭگەمىزدىڭ ايتارى: «ايتەۋىر، ەر ادام ءوزى بىلەدى عوي، كىمگە نە بەرسە دە...»  ۇقساماساڭ – تۋماعىر، قۇرمانالىنىڭ ۇلدارى دا سولاي. الدەكىم الدەنەگە قىجالات بولىپ تۇرسا، قۇرمانالىنىڭ ۇلدارى ەلپ ەتىپ: «اعاي، سىزگە كەرەك سول زات ءبىزدىڭ ۇيدە بار، اكەلىپ بەرەيىن بە؟» – دەپ ۇشا جونەلەدى.
توقسانىنشى جىلدار. قۇرساعىمىز قۇردىڭ بوتەگەسىندەي ستۋدەنت بولعان سوڭ ىشەگىمىزدىڭ «ىشەك-سىلەسى» قاتىپ جۇرەتىن كەز. جالاڭ قاعىپ تالدىقورعان قالاسىنىڭ ماڭىنا كوشىپ كەلگەن قۇرەكەمنىڭ ۇيىنە ءىڭىر ۇيىرىلە جەتىپ باردىم. جەڭگەم بارىن داستارحانىنا توكتى. ىشتىك، جەدىك. ابدەن مەلدەكتەدىك. قايتاردا جەڭگەم بالا-شاعاسىنىڭ اۋزىنان جىرىپ تۇرىپ جارتى قاپ ۇنىن قوياردا قويماي ارقاما سالدى. اعام شابدار قۇنانىنا مىنە شاۋىپ، ورىستەن قوڭىر كەپەسىن  اكەلدى دە، جارتى قاپ ۇنمەن قوسا تەڭدەپ اتتاندىردى. «بەرگەن مىرزا ەمەس، العان مىرزا» دەمەكشى، مەن دە وزىمشە ريزاشىلىعىمدى ەسەلەپ قايتارماققا ۋادە ەتىپ: «ۇلدار وقيمىن دەسە ماعان جىبەرىڭدەر، بىردەڭە ەتىپ جول نۇسقارمىز» دەپ كەتتىم. جوق، قۇرەكەمنىڭ ۇلدارى ورتا مەكتەپتەن كەيىن وقۋعا باس قاتىرمادى، ەسەسىنە: ءبىرى ەلەكتريك، ءبىرى سۆارششيك، ءبىرى سانتەحنيك بولىپ، اسىرەسە، قازەكەمنىڭ تۇرمىسىنا قات كاسىپ اتاۋلىنى يگەرىپ شىعا كەلدى. شەتىنەن تابىسكەر. بىراق، مىنا قۋلىق ساۋعان زامان: ادامداردىڭ ەسەپ-قيساپقا جۇيرىكتىگى، پايداكۇنەمدىك، بايلىققا دەگەن باس-كوزسىز عاشىقتىق مەنىڭ ىنىلەرىمدى وزگەرتە قويماپتى. كىم ەڭبەگىن قانشاعا باعالاپ بەرسە، سونى قاناعات تۇتىپ، كۇلىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. ء«وي، بىلاي، ەلدىڭ قۋلارى سياقتى وكىرتىپ تۇرىپ سۇرامايسىڭدار ما؟» – دەسەم، ۇلكەن-كىشىسى بىردەي: ء«تاۋبا، جەتەدى، جۇمىس كوپ، ءوزىڭدى عانا ەمەس، وزگەنى دە ويلاپ قويۋ كەرەك قوي»، – دەيدى.
ءسوز باسىندا ەل جاققا بارىپ، قۇرمانالى اعاما جولىققانىمدى ايتتىم. قۇرەكەم ەتىنەن ارىلىپ، ءسال شاۋ تارتىپتى. جەڭگەمىز دە داستارحان باسىندا اياق-قولىنىڭ سىرقىرايتىنىن، باسىنىڭ ارەدىك زەڭىپ، كوزىنىڭ قاراۋىتاتىنىن ءسوز قىلىپ وتىردى. قۇراعام مال دارىگەرى، ودان ءوسىپ ەسەپشى بولعان كەزىندە الىس-جاقىنعا كوپ كومەكتەسىپ ەدى. سولاردى سۇراپ، اڭگىمە باستاپ ەدىم: «ە-ە، ولار قازىر جاقسى بولىپ كەتتى عوي. نە ىشەمىز، نە جەيمىز دەمەيدى. اسىپ-تاسىپ، توگىلىپ-شاشىلىپ وتىر. شۇكىر، ريزامىز»، – دەدى ەكەۋى بىردەي. ايتسە دە الگى اسىپ-توگىلگەن اعايىن قۇرەكەمنىڭ شاڭىراعىنا باس سۇعۋدى ۇمىت قالدىرعان سياقتى. ونى مەن ءۇنسىز ۇقتىم. سىرتقا شىقتىق. قۇراعامنىڭ باعى ۇلكەن ەكەن، ماۋەلەپ تۇر. ۇلدارى ءۇيدىڭ شاتىرىن جاڭالاپ، اۋلاسىن گۇلدەندىرىپ تاستاپتى. ء«ىنىم، قۇداي نيەتىمىزدى تارىلتپاسىن، پەيىلىمىزدى الماسىن. ادام نيەتى مەن پەيىلىنەن ايرىلعان كۇنى ادامدىعىنان قالادى. وسىلاي، جامان اعاڭدى ۇمىتپاي، سوعىپ تۇر، كەرەگىڭدى قىسىلماي سۇرا، قىزىلسىراپ جۇرگەن بولارسىڭدار، قايتار جولىڭا ءبىر ىسەك سويىپ بەرەمىن. ال، ۇيالما. بىزدە ءبارى بار، ءبارى تابىلادى»، – دەي بەردى قايران اعام.
مىنە، وسىنداي ءبىر قازاق بار. قۇدايعا شۇكىر، ول قازاق جانە قۇرمانالىمەن شەكتەلمەيدى. «ەكونوميكانىڭ تۇراقتىلىعى، – دەيدى الەۋمەتتانۋشىلار، – قوعامدا ورتا تاپ وكىلدەرىنىڭ كوپ بولۋىنا بايلانىستى». بۇنى نە قيلى زاماندى باسىنان وتكەرىپ، بۇگىنگى زاماناۋي دامۋ جولىنا تۇسكەن باتىس ەلدەرىنىڭ عالىمدارى ايتادى. تاجىريبەدە سىنالىپ، ناتيجەسىن كورسەتكەن تۇجىرىم شىعار. سوندىقتان دا ونى ءجون دەلىك. بىراق ءبىز ورتا تاپ وكىلدەرى ەكونوميكانىڭ تۇراقىتىلىعىنا قانشالىقتى كەپىلدىك ەتەتىنىن بىلمەيمىز، ويتكەنى «كوپۇلتتى» قازاقستاندىق قوعام شىرىگەن بايلار مەن تۇرمىس-جايى شەكتەن شىققان كەدەيلەردەن تۇرادى. ورتا تاپ بولسا دا وتە از. دەمەك، ءبىز قازىرگى جاعدايىمىزدا الەۋمەتتىك احۋالىمىزدى ايعاقتايتىن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردەن بۇرىن دارحان پەيىلى مەن جومارت بولمىسىن جوعالتپاعان زامانداستارىمىز تۋرالى كوبىرەك ويلانىپ، سولاردى قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك. سەبەبى، قوعامدىق قاتىناستاردىڭ الماسۋلارىندا قازاقتى قازاق قالپىندا ساقتاپ قالعان وسى مىنەزى: كەڭدىگى، باۋىرمالدىعى، قايىرىمدىلىعى، ءبىر-ءبىرىن ساعىنىپ، ەلجىرەپ جاقسى كورەتىندىگى، كەشىرىمشىلدىگى، ىرىلىگى. قازاقتىڭ وسى مىنەزى – ۇلتتىق يممۋنيتەتى، رۋحاني قورعانىس قابىلەتى. قازاق ۇلى دالادا قالىپتاسقان وسىناۋ بولمىسىنان ايرىلماۋى كەرەك. سامۋرايلاردىڭ، سەگۋنداردىڭ رۋحىن عىلىم مەن تەحنيكاعا اكەلىپ سالعان جاپوندار سياقتى ءبىز دە قازاقتىڭ دارحان تابيعاتىن تانىپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ نەگىزىنە ۇلاستىرۋىمىز كەرەك.
ايتسە دە ءوز باسىم قازاقىلىقتى قۇرمانالىمەن شەكتەمەيمىن. ەندى سىزدەرگە ەلتاي ەسىمدى اعا-دوسىم جايلى اڭگىمەلەيىن.
سول توقسانىنشى جىلداردىڭ توڭى قاتقان ۋاقىت. ەل-جۇرت قولىنداعى بارىنان ايرىلىپ، توپىراق جالاپ قالعان. ۇساق-تۇيەك مال تۇگىلى، ءمۇيىزدى ءىرى-قارانىڭ ءوزى قارا باقىرلىق قۇنى كەم دۇنيەگە ايىرباسقا كەتىپ تاۋسىلعان. قاپالدان ەلتايدى كوردىم. ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي، ايتقىش، ءتىلدى جىگىت ەدى، جالىنى قايتاپتى: «داۋرەن، قارىن تويدىرىپ، قاتىن-بالانى اسىراۋ ءۇشىن باياعىنىڭ قۋلارى سياقتى قىرىق-ەلۋ ەرتەگىنى جاتتاپ الىپ، ەل ارالاپ كەتەمىن-اۋ وسى؟» – دەپ مەنى ءبىراز كۇلدىرىپ الدى.  ەلتاي – جوقتىقتى كورىپ وسكەن ادام. اكەلەرىنىڭ شارۋاعا قىرى بولمادى ما، الدە، بالالى-شاعالى قارا تابان، كۇس بىلەك ەڭبەكشىنىڭ تاپقان-تايانعانى ءىشىم-جەمنەن ارتىلمادى ما، ەلتايدىڭ ءىنى-قارىنداستارى جاۋتاڭكوز بولىپ ءوستى. نامىستىسى، ءورتى، وجەتى ەلتاي ەدى.  ەلەكەڭ توقسانىنشى جىلداردىڭ توقىراۋىندا ەرتەگى جاتتاپ وتىرمادى، ەرتەگىدەن دە ارمەن قيال-عاجايىپتارعا تولى وكىمەتتىڭ اڭگىمەسىنە دە قۇلاق اسقان جوق، دۇنيە-مۇلكىن تۇتاس ساتتى دا، سوڭىنا ەرگەندەردى شۇبىرتىپ الماتىعا كەلدى. ماتەماتيكا-فيزيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى دەگەن ديپلومىن ساندىقتىڭ تۇبىنە اتىپ ۇرىپ، ساۋداعا كىرىستى. اربا سۇيرەتتى. دەلدال بولدى. تۇنگى كۇزەتكە تۇردى. ءوزى ايتپاقشى، «الماتىدا ەسەك جوق ەكەن، ەسەك بولماعاندىقتان بايشىكەشتەردىڭ ماشيناسىن جۋىپ تا اقشا تاپتىم». الىسقانمەن الىستى، جۇلىسقانمەن جۇلىستى. رەكەتپىز دەپ كەلگەندەردىڭ اۋزى-مۇرىنىن تاس-تالقان ەتىپ قايتارىپ «جالعىز ءبورى» اتاندى. اقىرى دىتتەگەن ماقساتىنا جەتتى. باسپانا الدى. بالالارىن جاقسى وقىتتى. ءىنى-قارىنداستارىن ءۇيلى-باراندى ەتتى.
ەلەكەڭنىڭ شاڭىراعىنا ءبىر بارعانىمدا ول باۋىرلارىنا جينالىس اشىپ وتىر ەكەن. جينالىستارىنان ۇققانىم: بۇلار ورتاعا تاپقان-تايانعاندارىن قۇيادى دا ءبىر ءىستى قولعا الادى. ول ىسكە بىرەۋى باستاماشى بولادى. اگاراكي، الگى ءىس وڭ ناتيجە بەرمەسە، ۇسىنىس جاساعانى ايىپتالادى ەكەن دە جاتپاي-تۇرماي «ينۆەستورلاردىڭ» يگىلىككە سالعان اقشاسىن قايتارىپ بارىپ «ۋح» دەيتىن كورىنەدى. «بىزدە زاڭ قاتال»، – دەپ قويادى ەلەكەڭ. ەلەكەڭ بۇرىندا كۇيدىرىپ سويلەيتىن، سول سوزشەڭدىگى ەندى وزگەنى مازاقتاپ كۇلەتىن اششى مىسقىلعا ۇلاسىپتى. ءسىرا، تۇرمىس، داۋلەت كوڭىلىنە ەپتەپ جەل ءبىتىرىپ جۇرسە كەرەك. بىراق ول اينالاسىنداعى جۇرتتىڭ توعىشارلىعىن، جان قيناماي پايدا تاۋىپ، بايلىققا كەنەلۋدى ويلايتىن جالقاۋلىعىن شەنەي وتىرىپ كۇلدىرگى اڭگىمەلەر ايتادى ەكەن. كەرەك دەسەڭىز، كەيبىرەۋلەردىڭ ناداندىعىن بەتىنە باسىپ، بوقتاپ تا جىبەرەدى. سونىسىنا قاراپ اۋىلداستار: «ەلتاي وزگەرىپتى، – دەسەدى، – كىسى تانۋدان قالىپتى. وزىنشە بولىپ كەتىپتى».
راس، ەلتاي وزگەرگەن. قاتاردان قالماۋ ءۇشىن، جارلى-جاقىبايدىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرمەس ءۇشىن، ءىنى-قارىنداسى مەن بالا-شاعاسىن وزگەدەن كەم ەتپەۋ ءۇشىن ول جان اياماي جۇمىس ىستەدى، كۇنكورىستىڭ كوزىن تاپتى، ءىستىڭ ءجونىن بىلەتىن اركىممەن جالعاستى. ەسەپ-قيساپقا جۇيرىك. «ەلتاي مەكتەپتە وقيتىن بالاسىنا دا اقشانى  قارىزعا بەرەدى»، – دەيدى بىلەتىندەر. «نەگە قارىزعا بەرمەيمىن؟ – دەيدى ەلتاي. – ونىڭ قارىزى – ۇزدىك وقىپ، ەسەيگەندە مىقتى ازامات بولۋ. مەن سونى بالالارىما كۇندە ۇقتىرىپ وتىرامىن. اكەسىنىڭ داۋلەتتى قانداي ەڭبەكپەن جيعانىن كورىپ، ءبىلىپ وسكەن بالا جامان بولمايدى».
ەلتاي جۋىردا اۋىلعا بارىپ قۋاتتى ديىرمەن تۇرعىزىپ بەردى. قيراپ قالعان اۋىلسوۆەتتىڭ كەڭسەسىن جاڭالاپ، تويحانا جاسادى. ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ بالاما كوزدەرىن ىزدەپ قازىر ول قىردا ءجۇر. تۇپكى ويى – اۋىلدىڭ ىدىراپ كەتكەن شارۋا قوجالىقتارىن بىرىكتىرىپ، اكتسيونەرلىك قوعام قۇرۋ. ءسويتىپ مىرعامعا باتىپ جاتپاق. ء«اي، قۋ-اي»، – دەسەدى جۇرت.
ء«اي، قۋ-اي»... ءسوزدىڭ تۋراسىنا كوشسەك، بۇگىنگى قازاق قوعامىنا ەلتاي سياقتى «قۋلار» كەرەك. بۇل «قۋلىقتىڭ» ارجاعىندا قازاقتىڭ ەڭبەكقورلىعى، جوقتان بار جاساي قوياتىن ىسكەرلىگى، قيىندىققا توزىمدىلىگى، قيىستىرىپ جول تاپقىشتىعى جاتىر. سوندىقتان ءبىزدىڭ وكىمەت وزگەنى جارىلقاپ، وزگەگە تەلمىرمەي ءوزىمىزدىڭ ەلتايلاردىڭ تىرلىگىنە ەس قاتۋى كەرەك.
قۋلىق دەگەننەن شىعادى. ونىڭ اتى قۋلىق ەمەس، سۇمدىق بولار، ءسىرا...
ەلقايىر مەن ءانيپا شەشەي قىرىق-ەلۋ جىل سابەت وكىمەتىنىڭ مالىن باقتى. بەس قىز، ءبىر ۇل ءوسىردى. قىزدار بويجەتكەن سوڭ ءورىسىن تاۋىپ كەتە باردى. جالعىز ۇل اياقتانباي كوپ ءجۇرىپ قالعان. اقىرى ءبىر كۇنى شاڭىراق كوتەردى. شال-كەمپىر قۋاندى. بارىن شاشىپ، الىس-جاقىندى قۋانىشتارىن بولىسۋگە شاقىرىپ، توي جاسادى. سوسىن بالاسى مەن كەلىنىن وتىرعىزىپ قويىپ ەلقايىر اقساقال ءجونىن ايتتى: «بالالارىم، مىناۋ جەر مەن قورا-قوپسىنىڭ، دۇنيە-مۇلىكتىڭ ەندىگى يەسى سەندەرسىڭدەر. ۇقساتىپ ۇستاساڭدار ءبارى جەتەدى. تەك بەرەكە-بىرلىكتە بولىڭدار».
كەلىن مەن بالا شالدان قالعان قىستاۋعا بارىپ وتىردى. ءۇش ءجۇز گەكتار جەر، ءتورت-بەس جۇزگە تارتا ۇساق مال مەن ءىرى-قارا، داڭعاراعان ۇلكەن قورا، ءۇي – تۇگەلىمەن ەكەۋىنىڭ يەلىگىندە. كۇندەر وتە بەردى. ينشاللا: كەلىننىڭ قولى ۇسىناقتى، بالا شارۋاعا مىعىم. سولاي ەدى... بىردە كەلىن قىڭقىلداي باستادى: «اتام جەر مەن قورا-جايىن و دۇنيەگە وزىمەن بىرگە اكەتپەك پە؟ ءبىزدىڭ اتىمىزعا نەگە جازىپ بەرمەيدى؟». مۇنى ەستىپ شال قۋاندى: «اي، اينالايىندار، الا قويىڭدار». سودان كەلىننىڭ اۋدان ورتالىعىنا شالدى سۇيرەپ شاپقىلاۋى باستالدى دا، ءىس تىندى. قاعاز قۇجاتتالىپ، قاتتالدى. قاعاز قۇجاتتالعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق كەلىننىڭ ءتۇسى بۇزىلدى. اۋىرادى ەكەن. قان قىسىمى جوعارى ەكەن. قۇرساق كوتەرە الماي جۇرگەنىنىڭ سەبەبى دە سول كوپ ناۋقاسىنان ەكەن. اۋرۋحاناعا جاتۋى كەرەك. ەمدەلۋى كەرەك. ء«ۇيباي، جارىعىم، ەمدەلە عوي»، – دەيدى شال-كەمپىر ەمپەڭدەپ. كەلىن سول كەتكەننەن مول كەتىپ، ەكى ايدان سوڭ شالدىڭ قىستاۋىنا بەيتانىس ادامدار ساۋ ەتە ءتۇستى. بارادى دا ەلقايىردىڭ ۇلىنا: «قايقاي!» – دەدى. «قايدا قايقايامىن؟» «قايدا قايقايساڭ وندا قايقاي،  جەر مەن قورا-جايدىڭ ەندىگى قوجايىنى ءبىزبىز». سويتسە، مۇكامال-مۇلىكتى ءوز اتىنا اۋدارىپ العان سۇرقيا كەلىن ەكى ەتەگىن ءتۇرىپ، قالاعا قاشىپ بارادى دا باياعى اشىنالارىن تاۋىپ، قىستاۋدى، جەر مەن مالدى تىگەرگە  تۇياعىن قالدىرماي ساتىپ جىبەرىپتى.
بۇل وقيعا وسىدان بىرەر جىل بۇرىن مەن بىلەتىن قىرداعى اۋىلدىڭ شاڭىن اسپانعا شىعاردى. ماسەلەگە جاناشىر اعايىن ارالاسقان. بىراق، ادىلدىك بايقۇس الىمجەتتىك جاساعاناداردىڭ جەتەگىندە كەتىپ، شال-كەمپىر زارلاپ قالدى. قاعىنعان قاتىننىڭ كۇيىگىنە شىداماعان جىگىت اراققا سالىنىپ، ۇرلىققا ارالاسىپ، ءىستى بولدى. قازىر ول اباقتىدا. كەيىن بىلدىك، ەلقايىردىڭ كەلىنى قورا-قوپسىنى جايلاۋعا ءبىر ءوزى كىرىسپەپتى، ولار ۇيىمداسقان توپ ەكەن. ۇيىمداسقان توپتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا، الگى الاياق ۇرعاشى  بايعا تيەدى ەكەن دە، الداپ-سۋلاپ، بارعان جەرىنىڭ دۇنيەسىن باسىپ قالادى ەكەن. تاپ سول كەزدە ءبىرى زاڭگەر، ءبىرى ادۆوكات، ءبىرى سوت بولىپ زاڭدى قىزمەت اتقاراتىن توپ ىسكە كىرىسەدى ەكەن. ىسكەر كىرىسەدى ەكەن دە، قورعانسىز، دارمەنسىز، اڭقاۋ ەلدىڭ ادىمىن اشتىرماي بارىن توناپ الادى ەكەن. كولدەنەڭ بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن، ارى مەن وجدانىن دۇنيە بوقتان بيىك قوياتىن الاش جۇرتىنىڭ ءىشى بۇگىن مىنە، وسىلايشا بۇلىنۋدە. ال، مۇنداي ءبۇلىنۋدىڭ ءبۇتىن جاراسى اناۋ جاقتا، جوعارىنىڭ  جونارقاسىندا جاتىر...
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «گەرمانيانىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇناي ونىمدەرىنىڭ تابىسىن كەستەگە ءتۇسىرىپ وتىراتىن ستاتيستيكالىق ەسەپتەۋ ورتالىعى: قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى شەتكە ساتىلعان تەك قانا مۇناي ونىمدەرىنەن تۇسىرگەن پايداسىنا، وندا ءومىر سۇرەتىن ون التى ميلليون ادامدى قىرىق ەكى جىل بويى كۇنىنە  ءتورت ساعات قانا جۇمىس ىستەتىپ، ەمىن-ەركىن اسىراۋعا بولادى –  دەگەن مالىمەت جاريالادى» (تۇرسىن جۇرتباي. «ماڭگى ەل ۇستىنى – ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى». Abai.kz). كوردىڭىز بە، ەسەپ-قيساپتىڭ قىلىن قيسايتپايتىن المانداردىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، بىزگە قىرىق جىل بويى ءتورت ساعات قانا جۇمىس ىستەپ، ەمىن-ەركىن ءومىر سۇرۋگە بولادى ەكەن. ال سول قىرىق جىلعا ازىق بولار بايلىقتى ءبىز شيرەك عاسىرعا جەتكىزبەي جيىپپىز. نە دەگەن كەرەمەتپىز! بىراق، الداعى قىرىق جىلدىڭ قىرمانىن قىزدىراتىن بايلىقتىڭ قىزىعىن قىرىق كۇن كورۋ بۇگىنگى قاسقا قازاقتىڭ ماڭدايىنا جازىلماي تۇر. ۇرلىق، قارلىق. توناۋ. پالە-جالا. قايتكەندە قازاقتى مۇقاتۋ، قازاقتى كەمسىتۋ. 
تانىمادىق،
جارىمادىق،
جاقسىعا ءبىر ىرگەلى.
قولىنا الىپ،
پالە سالىپ،
اڭدىعانى ءوز ەلى (اباي). سوندا، پالە سالىپ، اڭدىپ، اياماستاي جانىن جارالاپ جۇرگەن كىم قازاقتىڭ؟! قازاقتىڭ توعىشار بيلىگى. قازاقتى وزگە جۇرتتان قور سانايتىن بيلىكتىڭ تۇسىنىگى. ورىستان جۇققان مىنەزى. جۇسىپبەك ايماۋتوۆ «اباي» جۋرنالىندا بىلاي دەپتى: «كورشىمىز ورىستى الايىق. بۇلاردىڭ قارا حالقى نادان بولدى. وقىعانى ۇلت قامىن ويلاعان جوق، قىزىققا، شەنگە، دارەجەگە سالىنىپ، باس پايداسىنان وزگەنى ەسكەرگەن جوق. شەنەۋنىگى ءوزى قوجا، ءوزى تورە بولىپ، قارا حالىقتى مەنسىنبەدى، جان ەسەبىندە كورمەدى. كەشەگى ويازدار، جاندارالدار، گەنەرال-گۋبەرناتورلار ءوز الدىنا كىشكەنە پاتشا ەدى. ولاردىڭ اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس بولدى، اسۋعا، اتۋعا ءامىرى ءجۇردى. قارا حالقى مەن وقىعانىنىڭ اراسىندا جاقىندىق بولمادى، ءبىرىن-ءبىرى جەك كوردى. اقسۇيەك، دۆورياندار قارا حالىقپەن سۇيكەسۋدى بويىنا قورلىق، نامىس كوردى. ەكىنشى جاعىنان ورىس – پاتشاسىن قۇدايدان جامان اسپەتتەپ، كوككە كوتەردى. يمەندى، قورىقتى، پاتشادان كۇشتى ءامىر يەسى بار دەپ ويلاعان جوق. پاتشانى شىرعالاعان وڭكەي اقسۇيەك، شەنەۋنىكتەر پاتشانى قارا حالىقتان الىستاتپاسا، جاقىنداتۋعا سەبەپشى بولعان جوق. قارا حالىق قورلىقتا، قىسىمشىلدىقتا ءجۇرىپ جاتتى...» (ج. ايماۋىتوۆ. «ۇلتتى ءسۇيۋ»، «اباي» جۋرنالى. 2 قازان 1918 جىل)
ساياسي ەليتا مەن بۋرجۋازيا ءوز ۇلتىن سۇيمەيتىن ءھام ىنسىپسىز بولعان سوڭ بۇقارانىڭ ىشىندەگى اشۋ-ىزا جامان قىلىقتارمەن كورىنە باستايدى. ەل ىشىندە قۋ مەن سۇم كوبەيەدى. ونى ءبارىمىز كورىپ ءجۇرمىز. بىلەمىز. قىنجىلامىز. قاسقىرشا ۇلىپ، قان جىلايمىز. الايدا، امال كەم. ءيا، سابىر اقىننىڭ تولعاۋىنا سالساق، ء«ار قازاق مەنىڭ – جالعىزىم»، بىراق... «بار قازاق مەنىڭ دوسىم ەمەس». ءتىلىن مەنسىنبەيتىن، تەگىن تانىمايتىن، ءداستۇر-سالتىن قۇرمەتتەمەيتىن، ايار، ەكىجۇزدى قازاقتى مەن قالاي دوس كورمەكپىن. حاكىم اتا، كەشىر. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءحال ازىرگە وسى بوپ تۇر. ايتسە دە ءۇمىتسىز ەمەسپىز. قازاقتىڭ جاقسىسى كوبەيىپ، ىزگى نيەتتىسىنىڭ اتى وزاتىن زامان تۋادى ءالى. ول ءۇشىن زاماندى (قوعامدى، بيلىكتى، جۇيەنى) ءوزىمىز قولعا الۋىمىز كەرەك. «زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانى ونى يلەمەكتىڭ» كەرىمەن كەرى تارتپاي، قازاقتى بەرى تارتاتىن ۋاقىت كەلدى. وسىنى بەك ۇقساق، قازاقتىڭ كوشى تۇزەلىپ، قازاق تۋرالى ويلار دا كەمەلدەنە تۇسەر ەدى.

"پاراسات" جۋرنالىنىڭ 2014 جىلدىڭ شىلدەسىندەگى سانىنان الىندى